جنبش عدم تعهد ، گذشته حال آینده

میهن:‌ «جنبش» به حرکت یا رفتار گروهی ـ نسبتا ـ منظم و بادوام برای رسیدن به هدف اجتماعی ـ سیاسی معین و براساس نقشه معین که ممکن است اصلاحی یا انقلابی باشد گفته می شود.

«عدم تعهد» استراتژی و راهبردی است که در روابط بین الملل بر بی طرفی تاکید می کند نه بر کناره گیری. بنابراین بی طرفی در راهبرد عدم تعهد معنای مثبت دارد یعنی شرکت فعال در سیاست های بین المللی برای کاهش بحران ها و جلوگیری از دو قطبی شدن استراتژی های بی طرفی منفعل و انزواطلبی در روابط بین الملل طرفدار گوشه گیری و به حداقل رساندن نقش دولت ها در معادلات بین المللی است اما استراتژی عدم تعهد فعال و پویا است.

زمینه ها و بسترهای پیدایش جنبش عدم تعهدپس از پایان جنگ جهانی دوم و نابودی حکومت آلمان به رهبری آدولف هیتلر که دشمن مشترک آمریکا و شوروی پیشین به شمار می رفت این دو کشور دچار اختلاف شدید و در سایه همین اختلاف برخی کشورها تجزیه و تقسیم شدند. این مساله بر دیگر کشورها نیز تاثیر گذاشت و باعث شد که کشورهای دیگر با تاثیرپذیری از آمریکا و شوروی ـ خواسته یا ناخواسته ـ به یکی از دو بلوک روی آورند. در این میان تعدادی از کشورهای جهان که خود را متعهد به اردوگاه شرق و غرب نمی دانستند بی طرفی خود را در جهت گیری های بین المللی اعلام کردند. این کشورها بعدا جنبشی را به وجود آوردند که به «جنبش عدم تعهد» معروف شد.کشورهای آسیایی هندوستان پاکستان سریلانکا میانمار و اندونزی در فروردین ماه ۱۳۳۳ در کلمبو پایتخت سریلانکا نشستی را برای بحث درباره مسایل منطقه ای و بین المللی برگزار کردند.

"این مساله بر دیگر کشورها نیز تاثیر گذاشت و باعث شد که کشورهای دیگر با تاثیرپذیری از آمریکا و شوروی ـ خواسته یا ناخواسته ـ به یکی از دو بلوک روی آورند"در این نشست مباحث ناپیوستگی و بی طرفی مطرح و به کشورهای آسیایی و افریقایی توصیه شد که از پیوستن به قدرت های بزرگ خودداری کنند.رهبران کشورهایی که در نشست کلمبو شرکت کرده بودند برای ایجاد یک جنبش بزرگ و تاثیرگذار در سیاست بین الملل اعلام آمادگی کردند و از دیگر کشورها خواستند که به این جنبش بپیوندند. تعدادی از کشورهای دیگر که راهبرد بی طرفی را برگزیده بودند به درخواست آنان پاسخ مثبت دادند. بنابراین نخستین نشست کشورهای غیرمتعهد در فروردین ۱۳۳۴ در باندونگ اندونزی برگزار شد. در این نشست رهبران و نمایندگان بیست و نه کشور آسیایی و افریقایی ازجمله جواهر لعل نهرو احمد سوکارنو جمال عبدالناصر و مارشال تیتو رهبر یوگسلاوی پیشین حضور داشتند. علاوه بر این ها نمایندگان ناظر کشورهای فلسطین الجزایر مراکش و تونس که در آن زمان درگیر جنگ های استقلال طلبانه بودند شرکت کرده بودند.در همان آغاز راه در میان اعضای جنبش دو گروه و گرایش شکل گرفت.

گروهی خواهان مبارزه با کمونیسم شدند مانند پاکستان فیلیپین ژاپن ویتنام جنوبی لائوس ترکیه. تایلند اتیوپی لبنان لیبی لیبریا و عراق و گروه دیگر که اکثریت را تشکیل می دادند طرفدار اصول «پانچ شیلا» بودند مانند افغانستان برمه مصر هندوستان اندونزی و سوریه.این دو گروه سرانجام با میانجیگری جواهر لعل نهرو و جمال عبدالناصر بر موضع واحد و کلی یعنی مبارزه با استعمار شرق و غرب به توافق رسیدند.

اصول رفتاری جنبش عدم تعهداصول پنجگانه ای که متاثر از پانچ شیلا(۱) (اعلامیه توافق هندوستان و چین بر سر مساله تبت) بود و به پیشنهاد جواهر لعل نهرو در اعلامیه نهایی اجلاس باندونگ گنجانده شد عبارت اند از:۱ ـ احترام متقابل به تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها.۲ ـ عدم تجاوز به خاک یکدیگر.۳ ـ عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر.۴ ـ اصل مساوات میان کشورها.۵ ـ همزیستی مسالمت آمیز(۲)

ساختار تشکیلاتی جنبش عدم تعهد

الف ـ کنفرانس سرانکنفرانس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سه سال در یکی از پایتخت های اعضای جنبش برگزار می شود. وزیر خارجه کشور میزبان در کنفرانس سران به عنوان رئیس جدید جنبش به مدت سه سال ـ یعنی تا برگزاری کنفرانس بعدی سران ـ برگزیده و معرفی می شود.

ب ـ ریاست جنبشبر فرض درگذشت استعفا یا برکناری رئیس جنبش عدم تعهد از وزارت خارجه کشور میزبان وزیر خارجه بعدی به طور خودکار رئیس جنبش خواهد شد.

ج ـ کنفرانس وزیران خارجهاین کنفرانس هر سه سال یک بار با حضور وزیران خارجه کشورهای عضو برگزار می شود. همچنین در مواقع ضروری به صورت فوق العاده و خارج از چارچوب زمانی معین می تواند برگزار شود.

د ـ دفتر هماهنگی کشورهای غیرمتعهداعضای این دفتر وزیران خارجه یا نمایندگان کشورهای عضو هستند. کار این دفتر هماهنگی و بررسی مسایل مورد علاقه اعضا و پرداختن به درخواست های جدید عضویت در این جنبش است.

هـ ـ گروه های هماهنگی میان دولت هااین گروه ها برای هماهنگ کردن برنامه های اجتماعی اقتصادی فرهنگی و… در جریان کنفرانس تشکیل شد.

"در این میان تعدادی از کشورهای جهان که خود را متعهد به اردوگاه شرق و غرب نمی دانستند بی طرفی خود را در جهت گیری های بین المللی اعلام کردند"وظیفه این گروه ها آماده سازی گزارش موضوعات گوناگون و سپردن آن به کنفرانس است. این گروه ها درباره مسایل متعددی ازجمله حمل ونقل ارتباطات توسعه بهداشت جهانگردی و انرژی هسته ای صلح آمیز تحقیق و پژوهش می کنند.

و ـ جلسات سالانه وزیران خارجه در نیویورکنشست وزیران خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال در خلال جلسات مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار می شود و هدف آن نزدیک کردن مواضع اعضا و ایجاد جبهه واحد در مسایل جهانی است. (۳)

شرایط عضویت در جنبش عدم تعهددر پنجمین کنفرانس سران در سال ۱۳۵۲ در الجزیره شرایط عضویت در جنبش به این صورت تعیین شد:۱ ـ عدم تعلق به هیچ یک از اتحادیه های نظامی۲ ـ دنبال کردن سیاست مبتنی بر اصول همزیستی مسالمت آمیز.۳ ـ کمک به جنبش های آزادی بخش۴ ـ عدم واگذاری پایگاه های نظامی۵ ـ عدم امضای قراردادهای دو یا سه جانبه کمک های نظامی. (۴)

کنفرانس های جنبش عدم تعهد.کشورهای عضو جنبش عدم تعهد که تقریبا نصف کشورهای دنیا را دربرمی گیرد و نیم قرن از تاسیس آن می گذرد از آغاز تاکنون پانزده کنفرانس سران برگزار کرده است:۱ ـ باندونگ (اندونزی) ۱۳۳۴۲ ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) ۱۳۴۰۳ ـ قاهره (مصر) ۱۳۴۳۴ ـ لوزاکا (زامبیا) ۱۳۵۹۵ ـ الجزیره (الجزایر) ۱۳۵۲۶ ـ کلمبو (سریلانکا) ۱۳۵۵۷ ـ هاوانا (کوبا) ۱۳۵۸۸ ـ دهلی نو (هندوستان) ۱۳۶۲۹ ـ هراره (زیمبابوه) ۱۳۶۴۱۰ ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) ۱۳۶۸۱۱ ـ اکرا (غنا) ۱۳۷۰۱۲ ـ کارتاهینا (کلمبیا) ۱۳۷۴۱۳ ـ دوربان (افریقای جنوبی) ۱۳۷۷۱۴ ـ کوالالامپور (مالزی) ۱۳۸۲۱۵ ـ باندونگ (اندونزی) ۱۳۸۴

اهداف جنبشاز مجموع کنفرانس هایی که تاکنون برگزار شده است این موارد را می توان به عنوان استراتژی و راهبرد جنبش عدم تعهد یادآوری کرد:۱ ـ احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی۲ ـ کاهش تشنج در روابط بین الملل۳ ـ مخالفت با پیوستن به اتحادیه های نظامی۴ ـ پشتیبانی از منشور ملل متحد۵ ـ خودمختاری و آزادی همه ملل از بند استعمار۶ ـ همکاری مثبت بین المللی۷ ـ حل مسالمت آمیز اختلافات۸ ـ مبارزه با نژادپرستی۹ ـ لزوم خلع سلاح با نظارت بین المللی و امضای قرارداد خلع سلاح از سوی قدرت های بزرگ۱۰ ـ مداخله نکردن در امور داخلی دیگر کشورها۱۱ ـ ایجاد سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم برای گسترش روابط کشورهای جهان سوم۱۲ ـ مبارزه با عقب ماندگی۱۳ ـ سیاست ناپیوستگی. (۵)

نقد و بررسی کارنامه جنبش عدم تعهد.جنبش عدم تعهد در طول جنگ سرد به ویژه در زمان رهبران کاریزمایی چون نهرو ناصر و سوکارنو در برابر بلوک گرایی دو ابرقدرت شرق و غرب مقاومت کرد و از طریق تحریم پیوستن به اتحادیه ها و پیمان های نظامی در کاهش تنش ها و چالش های منطقه ای و بین المللی نقش موثر و عمده ای داشت.

علاوه بر این ها سیاست استعمارزدایی جنبش باعث شد که بسیاری از ملت های دربند استعمار آسیایی و افریقایی به استقلال برسند و در سال ۱۳۴۹ مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه پایان استعمار را به تصویب برساند.باتوجه به همه این ها ـ متاسفانه ـ با گذشت زمان عوامل گوناگونی بر راهبردهای جنبش تاثیر گذاشت و کارآمدی آن را با علامت سوال روبه رو کرد. این عوامل را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف ـ عوامل بیرونیاز آغاز شکل گیری جنبش عدم تعهد ابرقدرت های شرق و غرب تلاش کردند که با لطایف الحیل بر تصمیم های جنبش تاثیر بگذارند و از همسویی و یک پارچگی آن بکاهند. دالس وزیر خارجه وقت آمریکا اعلام کرد: «هر که با ما نیست برماست» یعنی از نظر آمریکا و غرب عدم وابستگی به بلوک غرب برابر با وابستگی به بلوک شرق است.اتحاد جماهیر شوروی هم تلاش می کرد که با استفاده از شعارهای ضدسرمایه داری و همسونشان دادن خود با کشورهای جهان سوم در جنبش عدم تعهد نفوذ و مواضع آن را به سود خود تغییر بدهد و از طرفداران ایدئولوژیک خود در میان اعضای جنبش بخواهد که تصمیمات جنبش را به سمت و سوی مورد نظر بلوک شرق هدایت کنند. چنانکه دولت کوبا علی رغم اصول بنیادین جنبش عدم تعهد ـ آشکارا ـ اعلام کرد که به بلوک شرق تعلق دارد.

ب ـ عوامل درونیعوامل درونی که باعث واگرایی و پراکندگی در آرای اعضای جنبش و در نتیجه به ناکامی و ناکارآمدی جنبش می انجامید عبارت بودند از:

۱ ـ جناح های داخلیگروه بندی های داخلی جنبش مانند اتحادیه عرب سازمان وحدت افریقا. سازمان کنفرانس اسلامی و… سبب شد که جنبش عدم تعهد نتواند به توافق آرا و استراتژی مشترکی در برابر قدرت های بزرگ برسند و منافع عمومی و همگانی اعضای جنبش تحت الشعاع گروه بندی های داخلی قرار گیرد.

۲ ـ ترکیب ناهمگوندر میان اعضای جنبش دولت هایی با ساختارهای گوناگون سیاسی اقتصادی و ایدئولوژیک متفاوت گرد هم آمده بودند.

"تعدادی از کشورهای دیگر که راهبرد بی طرفی را برگزیده بودند به درخواست آنان پاسخ مثبت دادند"این مساله گرفتاری های فراوانی را فراراه تصمیمات مشترک و جمعی اعضای جنبش فراهم کرده بود. چنانکه در قضیه اشغال افغانستان که یکی از اعضای قدیمی جنبش به شمار می رفت توسط شوروی پیشین جنبش نتوانست به یک جمع بندی قابل قبول برسد و کشورهای سوسیالیستی جنبش موضع متفاوتی با دیگر اعضای جنبش گرفتند.

۳ ـ ملی گراییعلی رغم شعار همگرایی و اولویت مصالح و منافع همگانی اعضای جنبش کشورهای عضو بیشتر به دنبال منافع ملی خود روان بودند. این خط مشی از کارایی و کارآمدی جنبش می کاست.

۴ ـ عدم ضمانت اجراییمواضع دیدگاه ها و استراتژی جنبش عدم تعهد در قالب اعلامیه ها و قطعنامه هایی بیان می شد که از نظر حقوقی الزام آوری نداشت و بیشتر به توصیه های اخلاقی شبیه بود از این رو هیچ گونه ضمانت اجرایی نداشت.

۵ ـ تصمیم گیری براساس اتفاق آراتصمیمات جنبش برپایه اجماع و اتفاق آرای اعضا گرفته می شود. این روش تصمیم گیری باعث می شود که با کمترین و کوچک ترین اختلاف نظر میان اعضای جنبش هیچ گونه تصمیم مهم و موثری گرفته نشود و اعضای جنبش به نشست های تشریفاتی بدون دست آوردی معینی قناعت ورزند. (۶)

راهکارهای جنبش در وضعیت جدید.جنبش عدم تعهد برای تنش زدایی و جلوگیری از بحران های سیاسی و نظامی در اوایل نیمه دوم سده بیستم و جنگ سرد بین دو اردوگاه شرق و غرب به وجود آمد در طول چهاردهه جنگ سرد این جنبش توانست از یارگیری ابرقدرت ها از میان کشورهای جهان سوم تا اندازه ای جلوگیری و بسیاری از مسایل و چالش های پدیدآمده در میان اعضا را بدون دخالت ابرقدرت ها حل وفصل کند.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پیشین و پیمان نظامی ورشو درباره ادامه حیات سیاسی جنبش عدم تعهد دو دیدگاه به وجود آمده است:

الف ـ جنبش عدم تعهد پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فلسفه وجودی خود را از دست داده است برپایه همین استدلال کشور آرژانتین بعد از فروپاشی شوروی از جنبش کناره گیری و عضویت خود را لغو کرد.براساس این دیدگاه پس از انحلال نظام بین الملل دوقطبی دیگر نیازی به تشکلی مانند جنبش عدم تعهد نیست. زیرا کشورهای جهان از طریق سازمان ملل متحد و دیگر مجامع بین المللی می توانند اهداف و منافع منطقه ای و ملی خود را دنبال و استقلال خود را حفظ کنند.

ب ـ دیدگاه دیگر در این باره این است که در نظام بین الملل دوقطبی این امکان وجود داشت که هر یک از دو ابرقدرت رقیب خود را بالانس کندو به گونه ای توازن قوا به وجود آید ولی در نظام بین الملل تک قطبی منافع امنیت و استقلال سیاسی کشورهایی که همسو با نظام تک قطبی نیستند بیش از هر زمان دیگر تهدید می شود. بنابراین جنبش عدم تعهد اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا کرده است. باتوجه به کمیت کیفیت و ظرفیت بالفعل و بالقوه کشورهای عضو این جنبش می تواند نقش فعال و سازنده ای در عرصه بین الملل داشته باشد. ازجمله در این زمینه ها:

۱ ـ باتوجه به این که نیمی از اعضای سازمان ملل متحد را کشورهای عضو جنبش عدم تعهد تشکیل می دهد.

"بنابراین نخستین نشست کشورهای غیرمتعهد در فروردین ۱۳۳۴ در باندونگ اندونزی برگزار شد"این جنبش می تواند فراکسیون بسیار قوی و نیرومندی را در مجمع عمومی سازمان ملل به وجود آورد و از این طریق برانگیزه های اعضای دایمی شورای امنیت تاثیر بگذارد. چنانکه رای اعضای جنبش عدم تعهد به نفع انرژی صلح آمیز هسته ای جمهوری اسلامی ایران افکار عمومی جهان را تحت تاثیر قرار داد و شورای امنیت نمی تواند از این مسایل به سادگی عبور کند.

۲ ـ از نظر اقتصادی نبض اقتصاد و مواد اولیه آن و همچنین بازار مصرف تولیدات نظام سرمایه داری در اختیار اعضای جنبش عدم تعهد است. از این منظر نیز جنبش می تواند به طور غیرمستقیم بر تصمیم های سیاسی و یک جانبه مجامع بین المللی که اهداف ویژه ای را دنبال می کنند تاثیر بگذارد.

۳ ـ عرصه بین المللی عرصه کشاکش و تعارض منافع دولت ها است. کشاکش و چالش های بین المللی بحران های گوناگونی را به دنبال دارد. کشورهایی که از نظر سیاسی و اقتصادی نیرومند هستند با کمترین هزینه بحران های یادشده را به خارج از مرزهای خود هدایت می کنند ـ سوگمندانه ـ کشورهای غیرمتعهد بیش از کشورهای دیگر زمینه و بستر مناسبی برای پذیرش افزایش و پویش این بحران ها شده است.

اعضای جنبش عدم تعهد اگر به اصول جنبش و آرمان های مشترک آن وفادار باشند می توانند از رشد نمو و انتقال بحران به داخل مرزهای خود جلوگیری کنند و با تشریک مساعی می توانند از ایجاد پدیده های منفوری چون گوانتانامو ابوغریب و بگرام و… در این کشورها جلوگیری کنند.

پاورقی و منابع۱ ـ در زبان سانسکریت به معنای پنج اصل در شریعت بودا و نام پنج عمل و رفتار آیینی بوداییان عامی پانچ شیلات است. این اصطلاح را دولت هند برای اصول پنجگانه سیاست خارجی خود به کار برد. (دانشنامه سیاسی نوشته داریوش آشوری)۲ ـ قوام عبدالعلی «اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل» سمت یازدهم ۱۳۸۴ تهران.۳ ـ موسی زاده رضا «سازمان های بین المللی» میزان ششم ۱۳۸۴ تهران۴ ـ قوام۵ ـ همان۶ ـ آقایی سیدداوود «حقوق سازمان های بین المللی» دانشگاه پیام نور سوم ۱۳۸۳