«زیارت اربعین» در کُتب و منابع مستند/ ۱۰عالم شیعه درباره زیارت اربعین چه نوشته‌اند؟

" در این نوشتار، ضمن اشاره به جایگاه زیارت اربعین در متون‌ حدیثی‌ و فقهی مروری دارد بر منابع تاریخی که زیارت اربعین در آنها تأکید شده است"یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است. تاکید بر یادآوری مصائب سیدالشهداء اهل‌بیت عصمت و طهارت، بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا (ع) به مناسبت‌های گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه‌‌‌های حضرت زینب کبری (س) و حضرت امام زین‌‌العابدین (ع) در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (ع) و در حقیقت، روضه‌‌خوانی است. بعد که اهل‌بیت به مدینه بازگشتند، در آنجا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه‌ای که امام زین‌‌العابدین (ع) عزاداران را اطعام می‌کرد۱ و این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند.

این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌‌روزی بود و بنا بر نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.۲ پس از ایشان، امام باقر (ع) وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.۳ در دوره امام صادق(ع) فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می‌شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف داشت. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،۴ جعفر بن عفان۵ و ابوهارون مکفوف۶ را تشویق می‌‌کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شعر بسرایند. در زمان امام رضا(ع) هم می‌‌بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی۷ برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه‌‌ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی‌عبدالله (ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت‌های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی‌های این دوران است. سایقه تاریخی و حدیثی زیارت اربعین عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق(ع) بازمی‌گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام پرسش می‌کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) برویم؟ و حضرت می‌فرمودند که بروید.۸ این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب» بیان فرموده‌‌اند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا (ع) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می‌کردند.

"به گزارش خبرآنلاین، اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه نگاهی معرفت‌‌شناسانه است"از این گذشته، به مناسبت‌های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد ۱۴ وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت‌های زیارتی سیدالشهدا (ع) ذکر شده است۹ که در این بخش، تنها به مناسبت‌ها و ابواب آن در وسائل اشاره می‌کنیم: - استحباب تکرار زیارة الحسین(ع)؛ استحباب زیارة النساء؛ کراهة ترک زیارت الحسین(ع)؛ استحباب المشی إلی زیارة الحسین(ع)؛ باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین(ع). ناکید بر زیارت در مناسبت‌ها و حالات گوناگون استحباب زیارت الحسین(ع) ولو رکب البحر؛۱۰ (یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا(ع) مستحب است). یا در مناسبت‌ها و زمان‌‌های خاص۱۱ مانند: استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین(ع) کل لیلة جمعة. اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل‌الشیعه۱۲ این باب را می‌‌یابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر».

تأکّد استحباب را که در این‌جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می‌کند. روایت اول از امام حسن عسکری(ع) است که فرمود: «علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛۱۳ نشانه‌‌های انسان مؤمن پنج‌‌تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن. این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌‌کند. سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق (ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان می‌‌کند۱۴ و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» نقل می‌کند.۱۵ فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم می‌‌شود و از اول تا آخر وسائل این‌گونه است. در این‌جا فتوایش این‌طور است: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الاربعین».

"بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است"این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب‌های روایی مطرح بوده و همه جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین (ع) به همین روایت امام حسن عسکری(ع) که اصل آن در مزار شیخ مفید۱۶ و دو کتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحکام۱۷ و مصباح المتهجد۱۸) است، تمسک کرده‌‌اند. سند زیارت از شیخ مفید تا شیخ طوسی شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین (ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک می‌‌کند.۱۹ شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می‌کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین (ع) همین روایت را می‌آورد.۲۰ همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» می‌‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیارة الاربعین» بعد هم همین روایت امام حسن عسکری (ع) را بیان می‌کند۲۱ و سپس روایتی از امام صادق (ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره می‌‌کند و همه خبر و زیارت را نمی‌آورد و فقط یک جمله‌اش را می‌آورد: «السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»۲۲ اما در مصباح المتهجد کامل آمده است. در آن‌جا دارد که در روز اربعین و در وقت بلند شدن روز بگو: «اَلسَّلامُ عَلی‏ وَلِیِّ اللهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی‏ خَلیلِ اللهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی‏ صَفِیِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلیَ الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی‏ اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ، اَللّهُمَّ اِنّی‏ اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِیک وَابْنُ وَلِیک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الْفآئِزُ بِکرامَتِک، اَکرَمْتَهُ بِالشَّهادَةِ، وَحَبَوْتَهُ‏بِالسَّعادَةِ، وَاَجْتَبَیتَهُ بِطیبِ الْوِلادَةِ، وَجَعَلْتَهُ سَیداً مِنَ السَّادَةِ وَ قآئِداً مِنَ الْقادَةِ، وَذآئِداً مِنْ الْذادَةِ، وَاَعْطَیتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلی‏ خَلْقِک مِنَ‏ الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرَ فیِ الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ، وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیک، لِیسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الْجَهالَةِ وَحَیرَةِ الضَّلالَةِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ‏ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الأَْدْنی‏، وَشَری‏ آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ‏ الْأَوْکسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدّی‏ فی‏ هَواهُ، وَاَسْخَطَک وَاَسْخَطَ نَبِیک، وَاَطاعَ مِنْ عِبادِک اَهْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَةَ الْأَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی‏ سُفِک فی‏ طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ‏ عَذاباً اَلیماً، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْأَوْصِیآءِ اَشْهَدُ اَنَّک اَمینُ اللهِ وَابْنُ اَمینِهِ، عِشْتَ سَعیداً، وَمَضَیتَ‏ حَمیداً وَمُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً شَهیداً، وَاَشْهَدُ اَنَّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلَک وَمُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَک، وَاَشْهَدُ اَنَّک وَفَیتَ بِعَهْدِ اللهِ، وَجاهَدْتَ فی‏ سَبیلِهِ حَتّی‏ اَتیک الْیقینُ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ قَتَلَک، وَلَعَنَ اللهُ‏ مَنْ ظَلَمَک، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِک فَرَضِیتْ بِهِ، اَللّهُمَّ اِنّی‏ اُشْهِدُک اَنّی‏ وَلِیٌّ لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبی‏ اَنْتَ وَاُمّی‏ یا بْنَ‏ رَسُولِ اللهِ، اَشْهَدُ اَنَّک کنْتَ نُوراً فیِ‏الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَالْأَرْحامِ‏ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْک الْجاهِلِیةُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْک الْمُدْلَهِمَّاتُ‏ مِنْ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّک مِنْ دَعآئِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ‏ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّک الْأِمامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ، الرَّضِیُّ الزَّکیُّ الْهادِی‏ الْمَهْدِیُّ، وَاَشْهَدُ اَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِک کلِمَةُ التَّقْوی‏، وَاَعْلامُ الْهُدی‏، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقی‏، وَالْحُجَّةُ علی‏ اَهْلِ الدُّنْیا، وَاَشْهَدُ اَنّی‏ بِکمْ مُؤْمِنٌ، وَبِاِیابِکمْ مُوقِنٌ، بِشَرایعِ دینی‏ وَخَواتیمِ عَمَلی‏، وَقَلْبی‏ لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ، وَاَمْری‏ لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنُصْرَتی‏ لَکمْ مُعَدَّةٌ، حَتّی‏ یاْذَنَ اللهُ لَکمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیکمْ، وَعلی‏ اَرْواحِکمْ‏ وَاَجْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئِبِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَ‏الْعالَمین».۲۳ این زیارت مخصوص سیدالشهداء(ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است. از سیدابن طاووس تا علامه حلی و شهید اول سید ابن طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین (ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری (ع) تمسک می‌کند.۲۴ علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» می‌‌نویسد: «و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می‌کند.۲۵ شهید اول در کتاب مزار می‌گوید: «و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»۲۶ و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و «المصباح» خود همین مطلب را آورده است. در «البلد الامین» می‌‌نویسد: «یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین (ع) و هی زیارة الاربعین»۲۷ و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.۲۸ علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در «روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک می‌کند.۲۹ محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است.

در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری(ع) دارد۳۰ و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.۳۱ این‌‌که مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که ایشان همین معنا را از روایت فهمیده‌اند. از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری(ع) از جمله‌ علامت‌های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا (ع) اصلاً اربعین جلوه‌ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا (ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ‌گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونه‌‌ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می‌شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است. پی‌نوشت‌ها: ۱ .

"تاکید بر یادآوری مصائب سیدالشهداء اهل‌بیت عصمت و طهارت، بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا (ع) به مناسبت‌های گوناگون تأکید داشتند"برقی، المحاسن، ص ۴۲۰، محمد امین الامینی، الایام الشامیة من عمر النهضة الحسینیة، ص ۴۶۷. ۲ . قاضی نعمان مصری، دعائم الاسلام، ج ۱، ص۲۲۷. ۳ . محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۱۷؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۷، ص۱۲۵، ح۱.

۴ . ابن‌قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۲۰۹، ح۲۹۸. ۵ . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۸۲، ح ۱۶. ۶ .

"بخشی از خطبه‌‌‌های حضرت زینب کبری (س) و حضرت امام زین‌‌العابدین (ع) در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (ع) و در حقیقت، روضه‌‌خوانی است"کامل الزیارات، ص۲۰۸، ح۲۹۷ و ص۲۱۰، ح۳۰۱. ۷ . اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۱۱۲؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص ۲۵۷. ۸ . کامل الزیارات، ص۱۲۶ و ۱۲۷.

۹ . وسائل الشیعة، ج۱۴، ص 428‌ـ ۴۴۲. ۱۰ . همان، ج۱۴، ص۴۵۸. ۱۱ .

"لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،۴ جعفر بن عفان۵ و ابوهارون مکفوف۶ را تشویق می‌‌کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شعر بسرایند"همان، ص459‌ـ ۴۷۹. ۱۲ . همان، ص ۴۷۸، باب ۵۶ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه. ۱۳ . همان، ص ۴۷۸، ح۱۹۶۴۳.

۱۴ . همان، ص ۴۷۸، ح۱۹۶۴۴. ۱۵ . همان، ص ۴۷۸، ح۱۹۶۴۵. ۱۶ .

"در زمان امام رضا(ع) هم می‌‌بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی۷ برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند"شیخ مفید، المزار، ص ۵۲. ۱۷ . شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۲، ح۲۰۱. ۱۸ . شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.

۱۹ . المزار، ص ۵۲. ۲۰ . تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۵۲، باب ۱۶ باب فضل زیارته. ۲۱ .

"ناکید بر زیارت در مناسبت‌ها و حالات گوناگون استحباب زیارت الحسین(ع) ولو رکب البحر؛۱۰ (یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا(ع) مستحب است)"مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸. ۲۲ . وسائل الشیعة، ج ۱۴، ص ۴۷۸، ح۱۹۶۴۵. ۲۳ . مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.

۲۴ . سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۰۰. ۲۵ . علامه حلّی، منتهی المطلب، جلد ۱۳، ص ۲۹۵. ۲۶ .

"اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل‌الشیعه۱۲ این باب را می‌‌یابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر»"المزار، ص ۱۸۷. ۲۷ . تقی‌الدین ابراهیم کفعمی، البلد الامین، ص۲۷۴. ۲۸ . تقی‌الدین ابراهیم کفعمی، المصباح، ص ۴۸۲.

۲۹ . محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج ۵، ص ۳۸۹. ۳۰ . بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۹، باب ۲۵. ۳۱ .

"این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌‌کند"محمدباقر مجلسی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۱۲۵.