آیا رشد منفی جمعیت در پیش است؟/سه موج جمعیتی در ایران

آیا رشد منفی جمعیت در پیش است؟/سه موج جمعیتی در ایران
خدمت
خدمت - ۲۴ فروردین ۱۳۹۶

به گزارش خدمت؛ مسئله جمعیت یک مسئله بنیادین در امر سیاست‌گذاری و آینده‌نگری است که همواره مورد توجه و دغدغه دولت‌ها بوده است، به نظر می‌رسد مشکل کنونی کاهش رشد جمعیت نیست، بلکه دغدغه مهم تغییر در رفتار باروری کل است و جامعه ما با کاهش باروری روبه‌رو است.

یکی از مسائل مهم جمعیتی در کشورهای توسعه یافته مسئله سالخوردگی است، سازمان ملل در آخرین پیش بینی خود اعلام کرد که سرعت سالخوردگی در ایران بالاست و از این جهت در رتبه سوم جهان قرار داریم، کشور ما در وضعیت کنونی نیازمند افزایش باروری است، همچنین باید با یاد داشته که مسائل جمعیتی متاثر از شرایط اقتصادی هستند.

به گفته کارشناسان هم اکنون طرز تلقی خانواده‌‌های ایرانی نسبت به فرزند آوری تغییر کرده است، در سال ۱۳۶۵ متوسط تعداد فرزندانی که یک مادر به دنیا می‌آورد ۶ فرزند بود ولی هم اکنون این رقم به ۶/۱ فرزند رسیده است و هر مادر کمتر از دو بچه دارد بنابراین از سطح جانشینی که ۱/۲ است، نیز پایین تر هستیم.

بر اساس پیش بینی‌های مرکز جمعیت شناسی با فرض اینکه باروری از ۶/۱ فرزند در سال ۱۳۹۱ به ۳۵/۱ فرزند در سال ۱۴۱۰ برسد و پس از آن تثبیت شود، جمعیت ایران در سال ۱۴۱۵ حداکثر ۸۵ میلیون نفر می‌رسد و پس از آن به مرور شروع به کاهش می‌کند. درصد رشد جمعیت در سال ۱۴۱۵ به صفر نزدیک و پس از آن منفی می‌شود.

آیا کاهش باروری جمعیت در ایران موقتی است؟
البته باید گفت که رویکرد متداول در نظریه انتقال جمعیتی این است که باروری به سطح جایگزینی( ۲/۱ فرزند به ازای هر زن) می‌رسد و در آن سطح باقی می‌ماند. با سطح باروری در حدود سطح جانشینی، یک تعادل نسبی بین تولدها و مرگ‌ها برقرار می‌شود و رشد جمعیت به تدریج به حدود صفر می‌رسد. چنین جمعیتی به خاطر کاهش آهسته مرگ و میر به کندی پیر می‌شود و مشکل پیر شدن با این حقیقت که تعداد افراد در سن کار افت نمی‌کند، متعادل می‌شود.

با این حال باروری تقریبا در همه کشورها وقتی به سطح جایگزینی می‌رسد، کاهش یا متوقف نمی‌شود و به شکل پیوسته‌ای کم شدن ادامه خواهد داشت.

"با سطح باروری در حدود سطح جانشینی، یک تعادل نسبی بین تولدها و مرگ‌ها برقرار می‌شود و رشد جمعیت به تدریج به حدود صفر می‌رسد"در موارد حاد، مانند کره جنوبی، کاهش باروری به سرعت تقریباً به میزان نصف سطح جایگزینی افت کرده است. در شهرهای بزرگ چین مثل شانگ‌های، باروری به میزان۰/۷ تولد به ازای هر زن تخمین زده شده است. اینها سطوح پایین باروری هستند که اگر برای هر دوره زمانی برقرار شوند، آثار مخربی روی ساختار سنی خواهند داشت. به عبارت ساده، اگر باروری نصف میزان جایگزینی باشد، حدود یک کودک به ازای هر زن، تعداد نسلی که امروز متولد می‌شود(نسل اول) تنها نصف تعداد نسل والدین (نسل امروزی) است، و نسل سوم تنها ۶۰ سال پس از نسل اول متولد می‌شود و یک هشتم حجم نسل امروزی را دارد.

چنین جمعیتی در مسیر انقراض نسلی است، تنها در یک نسل، باروری بسیار کم روی اندازه و ساختار سنی نیروی کار آینده برای اقتصادی که تلاش می کند جمعیت به سرعت پیر شده‌اش را حمایت کند، آثار فلج کننده دارد.

شواهد تاریخی جمعیت شناسی از کاهش باروری در جوامع مختلف نشان می دهد که کاهش باروری در ایران یک پدیده موقتی و زود گذر نیست.

نشانه‌های باروری پائین زیر سطح جایگزینی در اواخر سال ۱۹۶۰ در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در اوایل سال ۲۰۰۰ در کشور ایران آشکار شد. در طول سال‌های متمادی، بسیاری از جمعیت شناسان بر این باور بودند که پیدایش باروری زیر سطح جایگزینی پدیده‌ای موقتی در اقتصادهای پیشرفته است که با ایجاد تغییرات در زمان تولد بچه‌ها ایجاد می‌شود. در دوره تأخیر در بچه‌زایی، نرخ باروری مقطعی کاهش خواهد یافت.

اگر تولدهای در سن‌های بالاتر زوجین با تاخیر رخ دهند، می‌توان انتظار داشت میزان باروری بالا رود. در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ جمعیت شناسان اندازه‌گیری‌های باروری مقطعی را گسترش دادند که به شکل اجتناب ناپذیری نشان می دادند که سطح واقعی باروری از سطح فعلی در کشورهای با باروری کم، بالاتر است.

هنگامی که زمان سپری شد و افزایش مورد انتظار در باروری رخ نداد، سطوح تخمینی این میزان های موقت باروری به طرف پایین، اصلاح شدند و مورد بازبینی قرار گرفتند.

برخلاف فرضیه روش های موقتی(Cross Sectional)، اثبات شد که تولدهای با تاخیر بنا دارند که هرگز رخ ندهند.

"در موارد حاد، مانند کره جنوبی، کاهش باروری به سرعت تقریباً به میزان نصف سطح جایگزینی افت کرده است"تقریباً تمام اقتصادهای پیشرفته پدیده تأخیر در بچه زایی را تجربه کرده اند ولی همه ی آنهایی که میزان های باروری بالای۱/۵ تولد به ازای هر زن را دارند، جوامعی هستند که شرایط اجتماعی - فرهنگی و اقتصادی آنها به طرف حمایت از خانواده هدایت شده است.

موج‌های جمعیتی در ایران
متن جمعیت کشور در بازه‌های زمانی مشخصی با کاهش یا افزایش جمعیت روبه رو بوده است، برآوردهای آماری نشان می‌دهد که از سال ۱۳۵۰ تا کنون رشد جمعیت ایران موج‌های گوناگونی را از سر گذرانده که عبارتند از:

مرحله‌ی اول: کاهش باروری در اوایل دهه‌ی ۱۳۵۰ بعد از یک دوره‌ی طولانی از تجربه‌ی باروری بالا
تا قبل از سال ۱۳۲۵، میزان خام موالید نسبتاً بالا و حدود ۴۰ در هزار برآورد شده است. سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۵، میزان خام موالید به آرامی افزایش پیدا کرد و از ۷/۴۰ در هزار به ۶/۴۸ در هزار رسید. بنابراین، جمعیت ایران با حدود ۸۳ درصد افزایش در طول این دوره، از ۲/۱۴ میلیون نفر به بیش از ۲۵ میلیون نفر رسید ( امانی ۱۳۷۴: ۷۳ و ۸۰، مرکز آمار ایران ۱۳۷۹الف). سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵، تحت تأثیر سیاست‌های جمعیتی رژیم سلطنتی در راستای تنظیم خانواده و کنترل موالید،‌ میزان‌‌های باروری، هرچند کم، ولی کاهش پیدا کرد.

میزان خام موالید با ۵/۱۴ درصد کاهش از ۶/۴۸ در هزار در سال ۱۳۴۵ به ۱/۴۰ در هزار در سال ۱۳۵۵ رسید. میزان باروری کل نیز ۹/۱۲ درصد کاهش پیدا کرد و از ۷ فرزند برای هر مادر در سال ۱۳۴۵ (میرزایی ۲۰۰۵، لادیر فولادی ۱۹۹۷، امانی ۱۳۷۴، ۱۳۵۰) به ۱/۶ فرزند در سال ۱۳۵۵ (عباسی شوازی و مک‌دونالد ۲۰۰۵) رسید. نکته‌ی قابل توجه در مورد مرحله‌ی اول گذار باروری در ایران این است که علی‌رغم اعمال برنامه‌ی تنظیم خانواده در دهه‌ی ۱۳۵۰، باروری در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۵، به استثنای سال ۱۳۵۴، روند نسبتاً ثابتی داشته است.

مرحله‌ی دوم: افزایش باروری در دوره‌ی ۱۳۵۵-۱۳۵۹
در دو سال منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، باروری در کل کشور و مناطق شهری و روستایی افزایش یافت و در سال ۱۳۵۹ به اوج خود رسید (شکل ۳). این وضعیت بدون تردید تحت تأثیر شرایط خاص سال‌های آغازین انقلاب بود. طی این دوره، میزان باروری کل در کل کشور ۸/۱۴ درصد افزایش پیدا کرد.

"در شهرهای بزرگ چین مثل شانگ‌های، باروری به میزان۰/۷ تولد به ازای هر زن تخمین زده شده است"افزایش متناظر در مناطق شهری به مراتب بیشتر از مناطق روستایی و به ترتیب ۳/۱۸ درصد و ۵/۱۳ درصد بود. افزایش کم‌تر باروری مناطق روستایی می‌تواند ناشی از سطوح بالای باروری مناطق روستایی در مقایسه با مناطق شهری بوده باشد. این روندها هم‌چنین می‌تواند ناشی از ناکامی و شکست برنامه‌ی تنظیم خانواده‌ی رژیم سلطنتی در دو سال منتهی به پیروزی انقلاب باشد (عباسی شوازی و مک‌دونالد ۲۰۰۵: ۱۰).

مرحله‌ی سوم: روند نسبتاً ثابت باروری تا سال ۱۳۶۳
هرچند رهبر انقلاب در سال ۱۳۵۸ استفاده از روش‌های تنظیم خانواده را پذیرفتند، اما برنامه‌‌ی تنظیم خانواده‌ی رژیم سلطنتی در محاق افتاد و دولت انقلابی به‌طور غیررسمی و در قالب سیاست‌های محرومیت‌زدایی از مناطق محروم به تشویق زادولد پرداخت. در نتیجه، میزان باروری که از سال‌های قبل روند صعودی را آغاز کرده بود، تا سال ۱۳۶۳ هم‌چنان در سطح بالایی در نوسان بود

منابع خبر

اخبار مرتبط