مرد کچل و سیبیلوی کودکی، فک خزری بود

بحث در خطر بودن فک‌های خزری مجدد مطرح شده و محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست، امروز پنج‌شنبه ۱۴ آذرماه در همایش همیاران محیط زیست با ابراز نگرانی نسبت به وضعیت فک‌های خزر گفت: "در تهدید بودن حیات فک خزری، عاملی است که می‌تواند به بد شدن حال دریای خزر منجر شود."

در یک بعد از ظهر گرم تابستانی وقتی با برادر و یکی از دوستانم در دریای خزر شنا می کردیم حس کردیم مردی کچل و سیبیلو گویا ما را تعقیب می کند و گاهی سر از آب بیرون می آورد! ما از دیدن آن موجود چنان با هیجان واکنش نشان دادیم که بلافاصله به زیر آب رفت و از دیدگان ما محو شد. آن موجود یک فک بود.

آن روز در دوران نوجوانی روزگاری که آب خزر هنوز پاکیزه بود و می شد با لذت در آن شنا کرد باورمان نمی شد دریای خزر فک داشته باشد و گمانمان بر این بود شاید این چیزی که ما دیدیم فک تنهایی باشد فراری از سیرک یا پارکی در ساحل پر رمز و راز آنسوی خزر، شوروی.

سالها بعد زمانیکه تصمیم گرفتم اولین فیلم مستندم را بسازم به یاد آن مرد کچل سیبیلو افتادم. فهمیدم او تنها نیست بلکه هزاران فک در دریای خزر زندگی می کنند.

فک دریای خزر با نام علمی فکا کاسپیکا (Pusa Caspia) گونه اندمیک بزرگترین دریاچه جهان (دریای خزر) است یعنی هیچ جای دیگر دنیا نمی توان این گونه فک را دید مگر در دریای خزر و رودخانه های اطراف آن. این فک تنها پستاندار دریای خزر است و گونه مهاجر نیست بلکه بومی این دریاچه است بنابراین عمر حضور گونه‌های اولیه این فک‌ها به زمان پیدایش دریای خزر برمی‌گردد.

اگرچه در روند تحقیقات درباره فک دریای خزر به این نتیجه رسیدم که تقریبا بیشتر ایرانیانی که حاشیه دریای خزر زندگی نمی‌کنند از وجود این پستاندار در دریای خزر بی اطلاع هستند اما بومیان حاشیه دریای خزر با نامهای مختلفی این پستاندار را می شناسند مثل سگ آبی یا سگ دریایی.

این فک‌ها مثل پرندگان مهاجرت می‌کنند یعنی در تابستان‌ها به سواحل جنوبی می‌آیند و در زمستان‌ها به سواحل شمالی. در زمستان‌ها برای بچه زایی از آب خارج می‌شوند و در یخ‌های سواحل شمالی زایمان می کنند.

"در زمستان‌ها برای بچه زایی از آب خارج می‌شوند و در یخ‌های سواحل شمالی زایمان می کنند"برعکس تصور بیشتر افراد بومی خزر در ایران، آنها تخم نمی گذارند.

فک دریای خزر با نام علمی فکا کاسپیکا (Pusa Caspia) گونه اندمیک بزرگترین دریاچه جهان (دریای خزر) است یعنی هیچ جای دیگر دنیا نمی توان این گونه فک را دید مگر در دریای خزر و رودخانه های اطراف آن. این فک تنها پستاندار دریای خزر است و گونه مهاجر نیست بلکه بومی این دریاچه است بنابراین عمر حضور گونه‌های اولیه این فک‌ها به زمان پیدایش دریای خزر برمی‌گردد.

در دوره حضورشان در آبهای جنوبی، نزدیک ایران و جمهوری آذربایجان بندرت به ساحل می آیند بنابراین دیدن آنها در این سواحل تقریبا غیرممکن است. خبرهایی از حمله آنها به شناگران هم گاهی در روزنامه‌ها منتشر شده اما بر اساس علوم جانورشناسی احتمال حمله آنها به انسان وجود ندارد مگر به دلیل بیماری هاری. ما فقط یک مورد حمله این حیوان را ثبت کردیم که آن هم گویا فکی قصد بازی با شناگری را داشته که موجب زخمی شدن شناگر شده بود.

برای ساختن آن مستند با چندین کارشناس محیط زیست مشاوره کردم اما بیشترین اطلاعات را دکتر هرمز اسدی در اختیار ما گذاشت. دکتر اسدی در پروژه پایش ساحل دریای خزر به دنبال لاشه های فک های خزری بود که کنار ساحل دیده می شدند.

شاید بعضی از گردشگران این فک های مرده را دیده باشند. او با کالبدشکافی لاشه ها علت مرگشان را جستجو می کرد.

در آن زمان گفته می‌شد نوعی بیماری سگ‌سانان بین فک‌های خزری شیوع پیدا کرده که باعث مرگشان می‌شود. اما جمجمه بعضی از لاشه‌ها خرد شده بود. در جریان این پژوهش متوجه شدیم فک‌ها وارد تورهای ماهیگیران خزر معروف به پَره می شوند وقتی ماهیگیران تورها را بیرون می کشند فک ها از ماهی‌های به دام افتاد تغذیه می کنند. بعضی از ماهیگیران هم با کوبیدن گرز به سرآنها یا گاهی فرو کردن خنجر به بدنشان رقیب را از پا در می آورند.

البته کشتن فک‌ها به دست انسان سال‌ها در سواحل شمالی خزر بین روس‌ها رایج شده بود.

"خبرهایی از حمله آنها به شناگران هم گاهی در روزنامه‌ها منتشر شده اما بر اساس علوم جانورشناسی احتمال حمله آنها به انسان وجود ندارد مگر به دلیل بیماری هاری"آنها به خاطر پوست و روغن فک‌ها، شکارشان می‌کردند. معروف بود که روغن فک درمان رماتیسم است. این موضوع ما را به حاشیه تالاب انزلی کشاند تا شکارچی معروفی به نام علی سیبیل را ملاقات کنیم کسی گفته می‌شد با تفنگ شکاری به انتظار می‌نشیند تا فکی سر از آب بیرون بیاورد و او پیشانیش را هدف قرار بدهد. علی سیبل به ما گفت سالهاست این گونه شکار کردن را ترک کرده اما یک شیشه پر روغن فک به ما هدیه داد!

بعدها مشکل دیگری نسل فک‌های خزر را تهدید کرد. افزایش لنجهای صید ماهی‌های کیلکا در خزر همراه شد با ورود شانه دار مهاجم "مینیوپسیس لیدی" از اقیانوس اطلس به این دریاچه.

این شانه دار هم از تخم‌های کیلکا تغذیه می‌کنند بنابراین ذخایر عظیم کیلکا خزر بشدت کاهش یافت که هم سر ماهیگیران بی کلاه ماند هم ماهی های شکارکننده کیلکا مانند ماهیان خاویاری کاهش پیدا کردند و درنهایت هم فک‌ها با قحطی غذای اصلی خود یعنی ماهیان کیلکا روبرو شدند.

فک‌های خزر در یخ‌های سواحل شمالی زایمان می کنند. برعکس تصور بیشتر افراد بومی خزر در ایران، آنها تخم نمی گذارند

به یاد دارم چندین بار گاه و بیگاه ساعت دو صبح یا ظهر وسط گرماگرم کار دکتر اسدی به ما زنگ می زد که مثلا بچه فکی در یکی از سواحل خزر دیده شده و مردم بومی آن را گرفته اند و قرار است برود از فک نمونه خون بگیرد. هیچ وقت هم ما همت نکردیم گردنه های شمال را طی کنیم و با سرعت خود را برای دیدن فکی به خزر برسانیم. حتی برای تعقیب فک‌ها با صیادان کیلکا همراه شدیم.غواص بردیم. موفق به دیدن فک نشدیم که نشدیم.

سالها بعد که خاطرات تعقیب فک ها را تقریبا همه دوستان و همکارانم شنیده بودند در جریان ساختن فیلم مستند "مهمان ناخوانده" که فاجعه زیست محیطی شانه دار مهاجم دریای خزر را به تصویر می کشاندیم، شبی روی لنج ماهیگیری وقتی تازه چشمانم گرم شده بود یکی از ماهیگیران آرام گفت: "بیا ببین سگها اومدند!" فیلمبردار چنان خواب بود که مجبور شدم خودم دوربین را بردارم و لحظه های شکار فک‌ها را ثبت کنم.

"دکتر اسدی در پروژه پایش ساحل دریای خزر به دنبال لاشه های فک های خزری بود که کنار ساحل دیده می شدند"وقتی داخل آب به سمت تورهای سبدی صید کیلکا می‌آمدند چراغ داخل تور سایه آنها را پدیدار می کرد. شنای آنها اطراف تورها مثل رقص آرامی در آب بود.

هیچکس ساختن فیلم فک‌های دریای خزر را جدی نگرفت شاید به خاطراینکه اصلا وجود آنها را باور نداشتند. طبیعتا این فیلم هم هیچ وقت ساخته نشد. دکتر اسدی در جریان پژوهشی دیگر درباره گوزن زرد ایرانی در جاده های کوهستانی زاگرس تصادف کرد و کشته شد و تحقیقاتش بر فک‌ها هرگز کامل نشد.

گفته می شود در دوران شوروی بیش از یک میلیون فک در دریای خزر می زیسته شاید آن زمانی که اولین بار و تنها بار فکی را خارج از آب دیدم. در زمان پژوهش ما تعدادشان سیصد و چهل هزار تخمین زده می شد.

کسی نمی داند امروزه با این حجم آلودگی دریای خزر و مشکلات زیست محیطی فراوان چقدر از فک‌ها باقی مانده اند.

از آن سفر پژوهشی هم برای ما مشتی خاطره ماند و افسوس. خاطره از بوی تند و زننده ای لاشه های که دکتر اسدی کالبدشکافی می کرد تا شاید بتوان نسل این موجودات را نجات بدهد و درمقابل بی تفاوتی عده ای زیادی که برایشان فرق نمی کرد فکی در خزر باشد یا نباشد. همیشه به خاطر دارم که دکتر اسدی در تعریف شکل ظاهری این فک‌ها می گفت: "کوچکترین گونه فک‌های دنیا هستند و باله هایشان بقدری کوتاه است که نمی توانند مثل فک های دیگر کف بزنند بنابراین خوشبختانه در هیچ سیرکی نمی توان این فک ها را دید."