آینده سیاسی هاشمی رفسنجانی؛ جایگاه جدید مرد دوم سابق؟

نقشی که آقای هاشمی رفسنجانی برای آینده خود تعریف می‌کند چه خواهد بود؟ افزایش معنادار دیدارهای رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در ایران با گروه های مختلف در دو هفته اخیر، که خبر آن نیز به نحو گسترده ای منتشر می شود، از دوره ای تازه اما متناقض در حیات سیاسی هاشمی رفسنجانی خبر می دهد و پرسش هائی را در باره سناریوهای محتمل و ممکن در نقش و آینده سیاسی او مطرح می کنند. دیدارهای گروهی رسمی از این دست تا کنون به رهبر و یکی دو تن از بالاترین رده های نظام منحصر بوده و آقای هاشمی رفسنجانی پس آخرین خطبه نماز جمعه او در تیرماه ۸۸ کمتر از این دیدارها داشته است. منش و شخصیت آقای هاشمی رفسنجانی و گفته های او این حدس را تقویب می کنند که ظهور مجدد او در صف شخصیت های رده بالای جمهوری اسلامی، یا با موافقت رهبر بوده یا رهبر با آن مخالفت نکرده است. تمایل اصولگرایان منتقد و مخالف محمود احمدی نژاد به حضور اقلیتی از «اصلاح طلبان میانه رو» و شبکه قدرت سیاسی ـ اقتصادی آقای هاشمی رفسنجانی در مجلس آینده و نیاز رهبر جمهوری اسلامی به متحدانی که او را در مدیریت رئیس جمهور یاری کنند، به پیدایش فضائی تازه برای حضور آقای هاشمی رفسنجانی تعبیر می شود، اما او که نقش گذشته خود را چون مرد دوم و یکی از قدرتمندترین دولتمردان ایران از دست داده، هنوز نتوانسته است نقشی مشخص را در موقعیت جدید برای خود تعریف کند. نقش تازه مرد دوم سابق رفسنجانی در همان نخستین سال های انقلاب و پس از مرگ آیت الله بهشتی، در نقش «مردم دوم» نظام ظاهر شد و این نقش را در کنار آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای، تا انتخابات اخیر ریاست جمهوری، با افت و خیزهائی ایفاء کرد.

"دیدارهای گروهی رسمی از این دست تا کنون به رهبر و یکی دو تن از بالاترین رده های نظام منحصر بوده و آقای هاشمی رفسنجانی پس آخرین خطبه نماز جمعه او در تیرماه ۸۸ کمتر از این دیدارها داشته است"پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر، نقش مرد دوم از آقای هاشمی رفسنجانی سلب شد و از آن زمان تا کنون او گاه در نقش فردی که خود را همطراز رهبر می داند، اما در موارد اختلاف از رهبر «تبعیت می کند»، گاه در نقش مدافع منافع خانواده و شبکه خود و گاه چون متحد و حامی این یا آن جناح در بازی های سیاسی ظاهر می شود. تناقض این نقش ها با یکدیگر، دگرگونی موقعیت سیاسی ایران و تثبیت ناگزیر نسل دوم رهبران، مجاز شدن انتقاد از کارنامه گذشته و مواضع کنونی آقای هاشمی رفسنجانی و تضاد تصویر ذهنی او از خود با موقعیت واقعی اش، هنوز اجازه نداده اند که آقای هاشمی رفسنجانی در صف بندی سیاسی کنونی ایران نقشی مشخص را برای خود ثبیت کند. نفوذ و قدرت «مرد دوم»ها از اعتماد رهبران به توانائی های فکری، سیاسی و اجرائی آن ها و «رابطه ویژه» آن ها با رهبران بر می خیزد و مردم دوم ها با شکل دادن شبکه های نفوذ غیررسمی قدرت و با بازی های سیاسی پشت پرده نفوذ خود را حفظ کرده و گسترش می دهند. مرد دوم ها در نظام های دموکراتیک و استبدادی اغلب مردم دوم‌ها در نظام‌های استبدادی و نیمه استبدادی از محبوبیت عمومی برخوردار نیستند و موقعیت خود را به رابطه ویژه با رهبر، به اعتماد او، به بده و بستان‌های پشت پرده و به شبکه‌های قدرت غیررسمی، و گاه چون مورد هاشمی رفسنجانی به شبکه توانمند مالی خود مدیونند مردم دوم ها در نظام های دموکراتیک به ندرت در صحنه عمومی ظاهر می شوند، اما توانائی های فکری، سیاسی و اجرائی خود را در رقابت های فشرده درون حزبی و در رقابت با احزاب مخالف و منتقدان اثبات کرده اند. مردم دوم ها در نظام های دموکراتیک در کوره مبارزه با مخالفان آبدیده شده و اغلب به هنگام دگرگونی موقعیت سیاسی، مرگ یا برکناری رهبر، می توانند نقش مرد اول نیز بازی کنند چنان که فرانک اشتاین مایر، مرد دوم دولت گرهارد شرودر، اکنون رهبر فراکسیون حزب سوسیال دموکرات در پارلمان و نامزد احتمالی این حزب برای صدراعظمی آلمان در انتخابات آینده است.

اما اغلب مردم دوم ها در نظام های استبدادی و نیمه استبدادی از محبوبیت عمومی برخوردار نیستند و موقعیت خود را به رابطه ویژه با رهبر، به اعتماد او، به بده و بستان های پشت پرده و به شبکه های قدرت غیررسمی، و گاه چون مورد هاشمی رفسنجانی به شبکه توانمند مالی خود مدیون اند. آن گاه که منزلت این گونه مرد دوم ها نزد رهبر کاهش می یابد و در فضای دیگرگون شده انتقاد از آنان مجاز می شود، اینان به شیوه های مالوف خود، یعنی بهره گیری از شبکه های قدرت مالی و سیاسی غیررسمی و بازی های سیاسی پشت پرده، پناه می برند اما کارائی این شیوه ها در موقعیت جدید محدود بوده و آنان نمی توانند در دوران تحول نقش دیگری را برای خود خلق کنند. استبداد برای توسعه در سال های نخستین رهبری آیت الله خامنه ای، نقش مردم دوم نظام پررنگ تر شد و آقای هاشمی رفسنجانی در ۸ سال ریاست جمهوری خود با واگذاری عرصه های دلخواه رهبر به او، یعنی عرصه هائی چون اطلاعات و امنیت، ارتش و سپاه و بسیج و فرهنگ، موقعیت خود را تثبیت و برنامه خصوصی سازی را اجرا کرد و دست علی فلاحیان، وزیر اطلاعات و دستیاران او چون سعید امامی را در سکوب خشن انتقادات علیه سیاست های خود بازگذاشت. آیت الله خامنه ای اما برای گسترش نفوذ خود به تقویت نهادهای امنیتی و نظامی پرداخت و کوشید تا خود را در ذهنیت لایه های فقیر و کم درآمد، یعنی اکثریت مردم، به عنوان پرچمدار عدالت اجتماعی ثبت کند که در خصوصی سازی آقای هاشمی رفسنجانی نادیده گرفته شده بود. آقای هاشمی رفسنجانی، چون همه سیاستمدارانی که از نظریه «دولت مقتدر»، «دیکتاتوری صالح» و «استبداد سیاسی برای تحقق توسعه اقتصادی» پیروی می کنند، در ۸ سال ریاست جمهوری خود به ریزش نیروهای هوادار جمهوری اسلامی و نفرت روزافزون توده ها از خصوصی سازی بی توجه ماند و در ذهنیت هواداران فقیر و کم درآمد جامعه به مظهر «فساد اقتصادی» بدل شد.

"منش و شخصیت آقای هاشمی رفسنجانی و گفته های او این حدس را تقویب می کنند که ظهور مجدد او در صف شخصیت های رده بالای جمهوری اسلامی، یا با موافقت رهبر بوده یا رهبر با آن مخالفت نکرده است"به دورانی که اختلاف جناحی بالا گرفت، آقای هاشمی رفسنجانی نیز به تاسیس احزاب برای جلب مردم نیازمند شد، اما حزب کارگزاران، تشکل مدیران اجرائی و سرمایه داران بهره مند از خصوی سازی نیز روال آقای هاشمی رفسنجانی را در بی توجهی به حذب نیروهای توده ای تقلید کرد. با این همه بخشی از روحانیت محافظه کار نسل اول و محافظه کاران سنتی چون حزب موتلفه اسلامی، که از خصوصی سازی بهره های هنگفت می بردند، از آقای هاشمی رفسنجانی حمایت کردند و می کنند. تلاش آقای هاشمی رفسنجانی برای حفظ خود در قدرت در پایان دوره ریاست جمهوری، با پیشنهاد عطاالله مهاجرانی، از نزدیک ترین یاران او، در روزنامه اطلاعات جلوه کرد، اما پیشنهاد او برای تغییر قانون اساسی به سود ابدی کردن ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی، با واکنش منفی مواجه شد. تنزل مرد دوم به مدافع جناح ها محمود احمدی نژاد در دور اول ریاست جمهوری خود به تدریج وزیران متمایل به شبکه آقای هاشمی رفسنجانی را حذف و دست این شبکه را از وزارت نفت و قراردادهای نفتی کوتاه کرد آقای هاشمی رفسنجانی به دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی در جامه مرد دوم نظام جاافتاد و نفوذ شبکه اقتصادی او در وزارت خانه های نفت، بازرگانی و اقتصاد و در عرصه هائی چون خریدهای خارجی و قراردادهای نفتی محفوظ ماند. نامزدی او در نخستین انتخابات ریاست جمهوری پس از آقای خاتمی نشان داد که او از تحول ذهنی توده های هوادار جمهوری اسلامی برداشتی عینی ندارد و هنوز در قالب های گذشته فکر می کند.

نارضایتی عمیق اکثریت مردم از خصوصی سازی، طرح ده ها پرونده امنیتی و اقتصادی دوران ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی در رسانه های اصلاح طلب و شعار اصول گرایان برای مبارزه با قدرتمندان فاسد، راه را بر انتخاب مجدد آقای هاشمی رفسنجانی بست و رهبر نیز از مرد دوم خود حمایت نکرد. محمود احمدی نژاد در دور اول ریاست جمهوری خود به تدریج وزیران متمایل به شبکه آقای هاشمی رفسنجانی را حذف و دست این شبکه را از وزارت نفت و قراردادهای نفتی کوتاه کرد. اصول گرایان چندین پرونده فساد اقتصادی علیه اعضای خانواده آقای هاشمی رفسنجانی را چون شمشیر داموکلسی بر فراز سر او نگه داشتند، او را به موقعیت دفاعی راندند و مرد دوم نظام را مجبور کردند که با حمایت از اعضای خانواده خود منزلت عمومی خود را کاهش دهد. این کردارها با نقش مرد دوم، که فارغ از هر نوع منافع اقتصادی و جاه طلبی سیاسی و چون مدافع کلیت نظام در کنار رهبر می ایستد، در تضاد بودند. رفسنجانی، چشم اسفندیار آقای احمدی نژاد و هوادارانش در انتخابات ریاست جمهوری اخیر، ائتلاف طرفدار میرحسین موسوی را به استفاده از پشتیبانی آقای هاشمی رفسنجانی متهم کردند.

"با این همه بخشی از روحانیت محافظه کار نسل اول و محافظه کاران سنتی چون حزب موتلفه اسلامی، که از خصوصی سازی بهره های هنگفت می بردند، از آقای هاشمی رفسنجانی حمایت کردند و می کنند"سایه سنگین آقای هاشمی رفسنجانی به چشم اسفندیار این اتئلاف بدل شد و آقای احمدی نژاد از این حربه بهره گرفت. مرد دوم ها، به ویژه در نظام های استبدادی و نیمه استبدادی، محبویت زیادی در میان مردم ندارند و آخرین خطبه نماز جمعه رفسنجانی در تیرماه ۸۸ نیز محبوبیت او را در میان هواداران جنبش سبز چندان بالا نبرد، اما نظر منفی رهبر را در باره او تشدید کرد. انتقاد های مکرر آیت الله خامنه ای از «خواصی که در برابر فتنه سکوت کرده اند یا از آن حمایت می کنند» از جمله رفسنجانی را هدف گرفته بود. اکنون تلاش رهبر و فراکسیون های جناح اصول گرا برای حذف فراکسیون هواداران آقای احمدی نژاد در انتخابات آینده مجلس فرصتی است تازه برای حضور آقای هاشمی رفسنجانی در بافت قدرت، اما این فرصت با نقش دلخواه او، یا نقشی که او خود را با آن تعریف می کند، فاصله بسیار دارد. اتحاد شکننده برای بهره گیری دو طرفه اصلاح طلبان مذهبی آقای هاشمی رفسنجانی را به چشم کسی می نگرند که قدرت چانه زنی از بالا و نفوذ بر رهبر را از دست داده است، اما از امکانات مالی بالایی برخوردار است و بر بخشی از روحانیت سنتی نسل اول و محافظه‌کاران سنتی نفوذ دارد.

اصول گرایان منتقد آقای احمدی نژاد و چهره هائی چون علی لاریجانی، محمدباقر قالیباف و احمد توکلی، به آقای هاشمی رفسنجانی نه به چشم متحد، که به چشم امکانی قابل بهره برداری می نگرند و این همان منظری است که آقای هاشمی رفسنجانی نیز از آن بدانان می نگرد. اصول گرایان نزدیکی بیش تر به آقای هاشمی رفسنجانی را، به سود خود نمی بینند و حداکثر به قرار دادن نام برخی یاران او در فهرست مشترک خود با روحانیت محافظه کار و محافظه کاران سنتی برای نامزدی مجلس می اندیشند. اصلاح طلبان مذهبی نیز آقای هاشمی رفسنجانی را به چشم کسی می نگرند که قدرت چانه زنی از بالا و نفوذ بر رهبر را از دست داده است، اما از امکانات مالی بالایی برخوردار است و بر بخشی از روحانیت سنتی نسل اول و محافظه کاران سنتی نفوذ دارد. بازده دارایی های سیاسی کنونی آقای هاشمی رفسنجانی اما کم تر از آن است که نقش مرد دوم را به او برگرداند یا او را دوباره به یکی از قدرتمندترین دولتمردان ایران بدل کند. آقای هاشمی رفسنجانی در دیدارهای اخیر خود کوشید تا خود را مرد حل بحران، مرد ایجاد رابطه منطقی و درست با آمریکا و عربستان، مردی مدافع «برگزاری انتخابات آزاد مجلس و ریاست جمهوری با حضور واقعی تمامی جناح ها و گروه های دلسوز و معتقد به نظام و قانون اساسی» تعریف کند اما، برخلاف دورانی که انتقاد از او مجاز نبود، منتقدان زبان به انتقاد گشودند و حذف برخی جناح های نظام به دوران قدرت او را یادآوری کردند.

"نامزدی او در نخستین انتخابات ریاست جمهوری پس از آقای خاتمی نشان داد که او از تحول ذهنی توده های هوادار جمهوری اسلامی برداشتی عینی ندارد و هنوز در قالب های گذشته فکر می کند"منوچهر متکی، وزیر خارجه سابق، گفته های او را در باره سیاست خارجی تکذیب و او را مودبانه به دروغ گوئی متهم کرد. سایت الف، متعلق به احمد توکلی نیز با انتشار انتقادی شدید او را به «خوشحال شدن از مرگ خمینی» متهم کرد. اصولگرایان نیز از همه سو بر او می تازند. بحران جانشینی به نظر می رسد که موضوع جانشینی رهبر بعد از آیت الله خامنه ای از معضل ترین چالش های جمهوری اسلامی است. گزینش آیت الله خامنه ای پس از مرگ آیت الله خمینی معضل بزرگی نبود، چرا که او از نزدیک ترین روحانیون و دولتمردان به آیت الله خمینی بود و می توانست خود را میراث‌بر کاریزمای او معرفی کند.

از حلقه خواص روحانیون نزدیک به آیت الله خمینی برخی چون آیت الله منتظری مغضوب شدند، برخی درگذشتند، برخی چون آیت الله مهدوی کنی به کهولت رسیده اند و گزینش یک روحانی که از حدی مقبولیت معنوی بین روحانیون، پذیرش سپاه و بسیج و حدی از پذیرش مردمی برخوردار باشد، چندان آسان نیست. اما روحانیون عضو مجلس خبرگان، آقای هاشمی رفسنجانی را حتی به دوران قدرت او نیز جانشین مناسبی برای آیت الله خمینی تصور نمی کردند. متهم بودن نزدیکان او به فساد اقتصادی، شهرت او به بازی های پشت پرده، بهره مند نبودن از وجاهت و مقبولیت نزد سپاهیان و بسیجیان و پایه های مردمی نظام و... امکان جانشینی را از آقای هاشمی رفسنجانی سلب کرده بود. این داوری در باره او اکنون منفی تر شده است.

"محمود احمدی نژاد در دور اول ریاست جمهوری خود به تدریج وزیران متمایل به شبکه آقای هاشمی رفسنجانی را حذف و دست این شبکه را از وزارت نفت و قراردادهای نفتی کوتاه کرد"هنوز معلوم نیست جمهوری اسلامی برای بحران جانشینی چه راه حل هائی را پیش بینی کرده است اما به روشنی می توان دید که نام آقای هاشمی رفسنجانی در فهرست این راه حل ها نیست. تراژدی مرد دوم سابق با این همه مرد دوم سابق هنوز این امکان را دارد که خود را چون یکی از مراکز قدرت بازسازی کند، اما ایفای این نقش، یعنی بدل شدن به یکی از مراکز قدرت در کنار دیگر مراکز، برای مردی که خود را «معمار»، «سازنده» و «قدرتمندترین مرد نظام» و در صورت مرگ ناگهانی رهبر، جانشین او می دانست، چندان آسان نیست