آیا به تصویرکشیدن پیامبر اسلام همیشه ممنوع بوده؟

بی بی سی : بر روی جلد تازه‌ترین شماره شارلی ابدو، نشریه فکاهی فرانسوی، برای ادای احترام به قربانیان حمله هفته قبل در این کشور تصویری از محمد پیامبر اسلام منتشر شده است. اغلب مسلمانان می گویند به تصویر کشیدن پیامبر اسلام ممنوع است اما آیا چنین ممنوعیتی همیشه در جهان اسلام وجود داشته؟

اگر برای لحظه ای موضوع توهین آمیز بودن کارتون فکاهی پیامبر اسلام را کنار بگذارید بحث جداگانه و پیچیده ای درباره به تصویر کشیدن این شخصیت وجود دارد که بر اساس آن حتی به تصویرکشیدن همراه با احترام را هم در اسلام ممنوع می داند.

برای بسیاری از مسلمانان این ممنوعیت مطلق است، یعنی محمد و هیچ‌یک از دیگر پیشوایان اسلام نباید به تصویر درآیند. به تصویر کشیدن و تجسم بخشیدن این افراد به شکل تندیس، مصداق بت‌پرستی محسوب می شود.

بحث و اختلاف نظری درباره این موضوع در بسیاری از بخش‌های جهان اسلام وجود ندارد. از نظر تاریخی، فرم‌های غالب در هنر اسلامی به جای آنکه فیگوراتیو باشند شکل‌های هندسی پیچیده‌درهم یا خوشنویسی بوده اند.

مسلمانان درباره این ممنوعیت به آیه‌ای از قرآن رجوع می‌کنند که درباره مکالمه ابراهیم و پیروان پدرش است: "آنگاه که [ابراهیم] به پدر خود و قومش گفت این مجسمه هایی که خود را وقف آنها کرده اید چیستند؟ گفتند پدران خود را پرستندگان آنها یافتیم.

" بی بی سی : بر روی جلد تازه‌ترین شماره شارلی ابدو، نشریه فکاهی فرانسوی، برای ادای احترام به قربانیان حمله هفته قبل در این کشور تصویری از محمد پیامبر اسلام منتشر شده است"گفت قطعا شما و پدرانتان در گمراهی آشکاری بودید." (سوره انبیاء – آیات ۵۲ تا ۵۴)

با این حال، پروفسور مونا صدیقی استاد اسلام‌شناسی در دانشگاه ادینبورو می‌گوید در قرآن هیچ دستور مشخصی برای منع به تصویر کشیدن پیامبر نیامده و این نظر برگرفته از احادیث است یعنی ماجراهای مربوط به زندگی و گفته‌های پیامبر اسلام که در سال‌های پس از مرگش جمع‌آوری شدند.

خانم صدیقی برای اثبات نظرش به تصاویری از پیامبر اسلام اشاره می‌کند که همگی به دست هنرمندان مسلمان، در دوران زمامداری مغول ها و عثمانی ها بر سرزمین‌های اسلامی، کشیده شده اند.

در برخی از این تصاویر، خصوصیات چهره محمد به نمایش در نیامده اما واضح است که او پیامبر اسلام است.

پرفسور صدیقی می گوید منبع الهام این تصاویر، دلبستگی آفرینندگان به پیامبر اسلام بوده است: "اغلب افراد این تصاویر را از روی عشق و برای تکریم کشیده اند و قصد بت‌پرستی نداشتند."

اما از کجا به تصویرکشیدن پیامبر اسلام عملی حرام یا ممنوع شد؟

کریستین گرابر استادیار هنر اسلامی در دانشگاه میشیگان می‌گوید بسیاری از تصاویر پیامبر اسلام که متعلق به قرن چهاردهم میلادی هستند در واقع به قصد نمایش خصوصی کشیده شدند تا از بت‌پرستی جلوگیری شود: "در برخی زمینه ها این آثار اشیایی گران‌بها بوده اند، شاید برای کتابخانه نخبگان."

مینیاتورهایی که در آنها شخصیت‌های اسلام به تصویر کشیده شده اند از جمله این آثار هستند.

خانم گرابر می‌گوید پیدایش رسانه‌های چاپی با قابلیت تولید انبوه در قرن هجدهم چالشی در این زمینه به وجود آورد. همچنین استعمار بخش‌هایی از جهان اسلام به دست نیروها و افکار اروپایی، موضوع مهمی بود که باعث ایجاد تغییر شد.

به عقیده خانم گرابر، واکنش جهان اسلام به تغییرات پیش آمده، پافشاری بر این نکته بود که دین آنها متفاوت از مسیحیت است که سابقه‌ای طولانی در شمایل‌نگاری عمومی دارد.

از این دوره، روند محو تصاویر پیامبر اسلام آغاز شد و موضع‌گیری علیه به تصویرکشیدن این شخصیت به وجود آمد.

اما امام قاری عاصم از مسجد لیدز، یکی از بزرگترین مساجد بریتانیا، ایجاد تحول جدی در زمینه به تصویرکشیدن پیامبر را رد می کند. او می گوید براساس احادیث، که هر گونه به تصویر کشیدن جانداران ممنوع بوده، به شکل اتوماتیک مصور ساختن پیامبر اسلام هم شامل این ممنوعیت می‌شود.

به گفته این امام مسجد، تصاویر باقی مانده از قرون وسطی باید در ظرف زمانی خودشان درک شوند: "اغلب این تصاویر مربوط به شب معراج پیامبر و عروج آسمانی اوست. او در این تصاویر سوار بر اسب یا حیوانی شبیه به آن است."

امام قاری عاصم می گوید: "علمای سنت‌گرا البته همین تصاویر را هم به شدت محکوم کرده اند. اما خب وجود دارند."

نکته کلیدی در این تصاویر این است که آنها چهره محمد را تصویر نکرده اند.

همچنین عاصم می‌گوید سوژه بسیاری از این تصاویر دقیقا معلوم نیست چه کسی است. او معتقد است اینکه در این تصاویر قرار بوده پیامبر اسلام به نمایش درآید یا یکی از صحابه نزدیک او که در ماجرا نقش داشته، دقیقا مشخص نیست.

پرفسور هیو گودارد، مدیر مرکز الولید برای مطالعات اسلامی در جهان معاصر از دانشگاه ادینبورو، می گوید در این زمینه تغییراتی رخ داده است: "در منابع اصلی اسلام که قرآن و حدیث هستند اتفاق نظری در این باره وجود ندارد. جوامع مسلمان متاخر نظرات متفاوتی درباره این موضوع و دیگر مسایل دارند."

به گفته پرفسور گودارد، یکی از علمای عرب به نام محمد ابن عبدالوهاب در تغییر نگرش مسلمانان به این موضوع نقشی اساسی دارد. یعنی کسی که آموزه هایش راه را برای به وجود آمدن وهابیت، شکل غالب اسلام سنی در عربستان سعودی، هموار ساخت.

پرفسور گودارد می گوید: "بحث و جدلی عمیق در این باره وجود دارد، به ویژه در رابطه با جنبش محمد ابن عبدالوهاب. (در این برداشت از اسلام) به تکریم و بزرگداشت هرچیزی غیر از خدا سوءظن وجود دارد، حتی خود پیامبر اسلام.

"برای بسیاری از مسلمانان این ممنوعیت مطلق است، یعنی محمد و هیچ‌یک از دیگر پیشوایان اسلام نباید به تصویر درآیند"در ۲۰۰ یا شاید ۳۰۰ سال اخیر تغییر شگرفی در این باره واقع شده است."

به عقیده آقای گودارد، درباره مجسمه سازی یا هرگونه به تصویر کشیدن سه بعدی قضیه فرق می‌کند زیرا ممنوعیت در این باره همیشه واضح‌تر بوده است.

پرفسور صدیقی می گوید بیزاری برخی مسلمانان از تصاویر تا حدی است که آنها حتی وجود تصویر هیچ جانداری را در خانه‌های خود نمی‌پذیرند.

با این همه، ماجرای ممنوعیت به تصویر کشیدن شامل همه جهان اسلام نمی‌شود و بسیاری از شیعیان نظری متفاوت در این باره دارند.

حسن یوسفی اشکوری، روحانی پیشین ایرانی که حالا ساکن آلمان است، می‌گوید تصاویری از محمد همچنان در بخش‌هایی از جهان اسلام وجود دارند.

آقای اشکوری به بی‌بی‌سی می‌گوید امروزه تصاویری از محمد در خانه بسیاری از ایرانیان به دیوار آویخته شده: "از نقطه نظر مذهبی، هیچ منعی برای این تصاویر نیست. این تصاویر در مغازه ها و خانه ها وجود دارند. نه از نظر مذهبی و نه از نظر فرهنگی، این تصاویر توهین‌آمیز تلقی نمی‌شوند."

تفاوت در نوع نگاه مسلمانان به این موضوع در امتداد سنت شیعه و سنی دیده می‌شود. اما خانم گرابر می گوید کسانی که مدعی هستند ممنوعیتی تاریخی در این زمینه همواره وجود داشته، اشتباه می‌کنند.

البته همه مسلمانان این موضوع را نمی‌پذیرند.

دکتر عزام تمیمی رئیس پیشین موسسه فکر سیاسی اسلامی به بی‌بی‌سی می گوید: "خود قرآن در این باره چیزی نگفته است. اما همه علمای اسلامی قبول دارند که پیامبر اسلام و دیگر پیامبران نباید به تصویر کشیده شوند زیرا آنها، مطابق ایمان اسلامی، افرادی خطاناپذیر و نمونه هستند.

پس نباید آنها را به شکلی عرضه کرد که امکان بی احترامی به آنها فراهم شود."

بحث درباره وجود تصاویری از پیامبر اسلام که بازمانده از قرون وسطی هستند نیز او را متقاعد نمی‌کند که چنین ممنوعیت مطلقی همواره وجود نداشته است.

او می گوید: "حتی اگر چنین تصاویری بوده، باید از سوی علمای اسلام محکوم شود."

جان مک‌مانوس