از آیین های عزادی محرم و صفر در ایران تا "سنت های غلط در عزاداری ها"

 با وجود گذشت بیش از هزار سال از مصیبت شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارش، نه تنها از عمق این حادثه کاسته نشده، بلکه هرچه می‌گذرد مراسم عاشورا در مناطق مختلف کشور به صورت گسترده‌تر و باشکوه تر برگزار می‌شود.

ماه محرم و طلوع هلال آن یادآور مصیبت بزرگ سید الشهداء علیه السلام است؛ ماه اندوه و حزن و ماه عزاداری دوستان اهل بیت علیهم السلام.

در این ماه و خصوصا در ده روز آغازین آن هر کدام از شیعیان بلکه هر مسلمانی وظیفه دارد تا حزن و اندوه خویش را در عزای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله ابراز نماید گریستن درعزای امام حسین علیه السلام، سیاه پوشیدن، شرکت در مجالس عزا، برپاکردن مجالس عزا ویا کمکهای مادی ومعنوی در بهتر برگزارشدن این مجالس، راه انداختن دسته جات عزاداری و هر عملی که مصداق اقامه عزا برای سیدالشهداء علیه السلام باشد در تقرب انسان به خدای متعال نقش بسیار مهمی دارد.

حرکت خودجوش میلیونی مردم مسلمان ایران در نهضت شکوهمند انقلاب اسلامی در ماه محرم و صفر به ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا که لرزه بر اندام طاغوتیان می انداخت که تأکید ائمّه اطهار(علیهم السلام) بر محور قراردادن عزا داری امام حسین علیه السلام را روشن تر می کند.

بر این اساس «ماربین آلمانی» درباره ماه محرم می نویسد: «بی اطّلاعی بعضی از تاریخ نویسان ما موجب شد که عزاداری شیعه را به جنون و دیوانگی نسبت دهند، ولی اینان گزافه گفته و به شیعه تهمت زده اند،ما در میان ملل و اقوام مردمی مانند شیعه پرشور و زنده ندیده ایم زیرا شیعیان به واسطه بپا کردن عزاداری حسینی سیاست های عاقلانه ای را انجام داده و نهضت های مذهبی ثمر بخشی را بوجود آورده اند».

"ماه محرم و طلوع هلال آن یادآور مصیبت بزرگ سید الشهداء علیه السلام است؛ ماه اندوه و حزن و ماه عزاداری دوستان اهل بیت علیهم السلام"

آئین‌های باشکوه عزاداری با جلوه‌های خاص و معنادار از حرکت عاشورا و درسی که می‌توان از این نهضت عظیم یاد گرفت به عنوان یک نماد کلی و اساسی در برگزاری مراسم‌های عزاداری در ماه‌های محرم و صفر است.

آیین های عزاداری در ایران

آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است.

با نگاهی به تاریخ ایران درمی‌یابیم که آیین‌هایی چون نخل گردانی و حمل تابوت‌های تمثیلی شهدای کربلا در شهر، در زمان آل‌بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز ساختن تکیه دولت توسط ناصرالدین شاه موجب رونق گرفتن تعزیه شد.

در زمان سلطنت رضاخان، برپایی تعزیه و نمایش‌های تعزیه گونه به این بهانه که نوعی خرافات است، ممنوع اعلام شده بود ودر مقابل هیات‌هایی توسط وی راه‌اندازی شد که در آن ارتشیان، درباریان و حتی خود شاه در ماه محرم در دسته‌های عزاداری شرکت می‌جستند.

امروزه روضه خوانی و مداحی نسبت به دیگر آیین‌های مرسوم همچون تعزیه خوانی، از توجه بیشتری برخوردار است.

اما درایران اسلامی عزاداری سید الشهداء با شور حال خاص بر گزار می شود؛

عزاداری در آران بیدگل

مردماین شهرستان با شور و عشق خاص از چند هفته قبل از ماه محرم با سیاهپوش کردن و نصب بیرق عزا در اماکن مختلف ، فرارسیدن ایام محرم را اعلام می کنند.

اهالی با برپایی مراسم مدیحه سرایی ‌و عزاداری‌ در هیات های مذهبی عشق و ارادت خود را به ائمه اطهار (ع) بویژه ابا عبداالله حسین (ع) نشان می دهند.

از مراسم سنتی این شهرستان که در زمان آل بویه مرسوم بوده آیین تعزیه است که تعزیه خوانان معروف این شهرستان با برپایی آیین تعزیه خوانی در مساجد و تکیه ها، واقعه کربلا را برای مردم بازگو می کنند.

ازدیگر آیینهای عزاداری در این شهرستان، آیین "سنج زنی"یا"سنگ زنی"و نمایش سنگ زدن گروهی درمخالفت با سپاه ملعون شمر به قصد تازاندن اسبان خود بر پیکر بی‌جان یاران حسین(ع) است.

در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با چوبهایی که به آنها سنگ یا سنج گفته می‌شود به حرکت درمی ‌آیند و اشعار خاصی را با گویش محلی قرائت می‌کنند.

"امروزه روضه خوانی و مداحی نسبت به دیگر آیین‌های مرسوم همچون تعزیه خوانی، از توجه بیشتری برخوردار است"
"سقاخوانی"دیگر آیین سنتی آران و بیدگل است که ارادتمندان به امام حسین(ع) در حالیکه‌ با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه‌ای در دست دارند به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران حسینی را سیراب می‌کنند.

آیین "خیل عرب"از دیگر آیین های عزاداری شهرستان آران و بیدگل است که در روز های ۱۱و ۱۲ محرم در شهر نوش آباد برگزار می شود.

عزاداری در استان زنجان

مردم استان زنجان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و چه بسا پیشرو مردم ایران اسلامی در این وادی قدم گذاشته‌اند به طوری به گفته بزرگان، زنجان صاحب "مدال ولایت‌پذیری و دین‌مداری" است.

هر ساله از اول تا سیزدهم ماه محرم ، عزاداری حسینه‌اعظم زنجان باشکوه برگزار می‌شود که با شکوهترین و با عظمت ترین آن هشتم محرم یعنی شب تاسوعا می‌باشد.

ناگفته نماند این مراسم سالهاست شکوه و عظمت خاص عزاداری این حسینیه سیر صعودی داشته و می‌رود تا به عنوان بزرگترین مجمع عاشقان امام حسین(ع) در جهان شناخته شود.

از جنبه‌هایی حائز اهمیت این مراسم، تعداد ذبح قربانی است که حسینیه‌اعظم زنجان را به عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منا در مکه و نخستین قربانگاه در جهان تشیع بدل ساخته است.

ینبیه اعظم زنجان یکی از قطب‌های عزاداری استان زنجان بوده و همه ساله پذیرای خیل عظیم عاشقان اباعبدالله الحسین(ع) از سراسر کشور و حتی خارج از کشور است.

در روز یازدهم محرم‌الحرام هر سال، شهر زنجان به عنوان پایتخت شور و عشق حسینی جلوه معنوی خاصی برخورد می‌گیرد و عاشقان امام حسین(ع) خود را آماده برای حضور در یک اجتماع عظیم و حماسی می‌کنند تا ندای "یاحسین" و "یا زینب" سر داده و به یاد شهید دشت کربلا عزاداری کنند.

آیین عزادری محرم در یزد

آیین عزاداری سالار شهیدان، اباعبدالله‌الحسین(ع) در شهر یزد، یکی از باشکوه‌ترین مراسمی است که در سطح کشور انجام می‌شود. جوانان یزدی چند روز مانده به محرم، کار خود را با سیاه پوش کردن مساجد، حسینیه‌ها، بستن پرچم‌های عزا و به خصوص آماده کردن اشعار و نوحه‌های هیئت‌های عزاداری آغاز می‌کنند و با شروع ماه محرم، پیر و جوان به حرمت سیدالشهدا لباس مشکی بر تن کرده و به منظور اقامه عزا در مساجد و حسینیه‌ها حاضر می‌شود.

"اهالی با برپایی مراسم مدیحه سرایی ‌و عزاداری‌ در هیات های مذهبی عشق و ارادت خود را به ائمه اطهار (ع) بویژه ابا عبداالله حسین (ع) نشان می دهند"

مراسم عزاداری اباعبدالله(ع) و یارانش از شب‌های اول محرم در حسینیه‌ها و بعضی از مساجد با دعوت از سخنرانان و مداحان آغاز می‌شود، جوانان یزدی در عزای‌ سالار شهیدان آنچنان با عشق به سر و سینه می‌زنند که حسینیه از جواب نوحه و سینه آنها به لرزش در می‌آید و دل هر شرکت کننده در مراسم را می‌لرزاند.

رسوم کهن یزد که قدمتی دیرینه دارد و هر ساله مشتاقان را از سراسر کشور و حتی دنیا به خود جذب می‌کند، مراسم نخل‌برداری است. این مراسم از دیرباز نزد یزدی‌ها مرسوم بوده است و جذابیتی خاص دارد. «نخل» نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که چوب‌بستی عظیم به شکل برگ درخت است، اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد.

نخل‌ در ایام محرم سر تا سر سیاهپوش می‌شود و از آن صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند.

این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می‌شود مردم هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند؛مثلاً چوب نخل، به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)، سیاه پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)، سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)، آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)، زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان، سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع) است.

آیین عزاداری در استان لرستان

عبور از کوچه ها و خیابانهای لرستان اندوه تاسوعا را به رخ می کشند و حوضچه های خاک جلوی خیمه ها پا گرفته اند تا در روز عاشورا بی کسی و غریبی حسین را به شوگ بنشینند. از هر محله و کوی و برزنی صدای نوای عاشورایی می آید و پیر و جوان و بزرگ و کوچک در فراهم کردن مقدمات مراسم "گل مالی" به امید نگاه و گوشه چشمی از سوی سرور و سالار شهیدان عالم مشارکت می کنند.

یین گل مالی ابتدا با ایجاد حوضچه های خشتی در اماکنی آغاز می شود که قرار است عزاداران به سینه زنی و زنجیر زنی بپردازند. دراین حوضچه ها، گل با استفاده از خاک مرغوب و رسن شده با بکارگیری گلاب ناب درست می شود و افراد بدن خود به ویژه سر، صورت و شانه هایشان را با آن گل می مالند.

"از مراسم سنتی این شهرستان که در زمان آل بویه مرسوم بوده آیین تعزیه است که تعزیه خوانان معروف این شهرستان با برپایی آیین تعزیه خوانی در مساجد و تکیه ها، واقعه کربلا را برای مردم بازگو می کنند"با توجه به اینکه عزداران در نخسیتن ساعات روشن شدن هوا خود را گل مالی می کنند، در کنار هریک از این حوضچه ها خیمه های بزرگی از آتش درست می شود تا با استفاده از گرمای آن البسه افراد خشک شود.

عزادارن حسینی با گل اندود کردن خود، روز عاشورا را آغاز می کنند که در میان این افراد حضور جوانان و نوجوانان بسیار گسترده و با شکوه است. آیین سنتی گل اندود شدن از دیرباز تاکنون در لرستانرواج دارد و مردم پس از گل اندود کردن خود اقدام به عزاداری و سوگواری برای کاروان کربلا می کنند.

آیین عزاداری در مشهد مقدس

وجود حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ، در مشهد باعث شده است که این شهر ، مهاجرین زیادی را از شهرهای دیگر و حتی کشورهای هم جوار ایران ، گرد هم جمع کند . درمناسبتهای اسلامی به ویژه در ایام محرم و اواخر ماه صفر که شهادت رسول اکرم (ص) و امام حسن مجتبی علیه السلام متصل میشود به شهادت امام رضا علیه السلام از کشورهای هندوستان و پاکستان نیز مسلمانان زیادی برای عزاداری و زیارت امام رضا (ع) دراین شهر حضور پیدا می کنند.

از شهرهای خود ایران نیز ، دراین ایام بخصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا ، مردم بسیاری به این شهر مقدس می آیند و دسته جات سینه زنی و عزاداری یک به یک با یک نظم خاصی وارد حرم مطهر میشوند و این ایام عزا را خدمت آقا تسلیت عرض میکنند به این گونه که دسته جات از درب حرم که واقع در خیابان شیرازی یا از خیابان امام رضا علیه السلام وارد حرم مطهر میشوند و در صحن انقلاب روبروی پنجره فولاد ادای احترام و عرض تسلیت می کنند.

خطبه خوانی یک مراسم ویژه سنتی است که ریشه در صدراسلام دارد و نبی مکرم اسلام (ص) این آیین را انجام می دادند و در زمان امام علی (ع) نیز به اوج رسید. آیین خطبه خوانی در حرم مطهر رضوی دو بار در سال و برای دو حادثه مهم تاریخ اسلام، 'واقعه عاشورا و شهادت اباعبدالله الحسین (ع)' و 'شهادت امام رضا (ع)'، برگزار می شود.

در این آیین بعد از نماز مغرب و عشاء که در صحن انقلاب برگزار میشود تولیت آستان قدس رضوی، امام جمعه مشهد ،و جمعی از مقامات کشوری و لشکری و خانواده های شهدا و زوار و مجاوران حضرت شرکت می کنند .

در آغاز این مراسم هنگام غروب خدام این آستان مقدس اعم از از کفشدار، فراش، دربان و خادم از ساختمان دارالتولیه واقع درچهار راه شهدای مشهد در صفوفی منظم با شمع‌هایی روشن در دست حرکت می کنند و این مسیر را تا صحن انقلاب پیاده طی کرده و وارد صحن می شوند .

"ازدیگر آیینهای عزاداری در این شهرستان، آیین "سنج زنی"یا"سنگ زنی"و نمایش سنگ زدن گروهی درمخالفت با سپاه ملعون شمر به قصد تازاندن اسبان خود بر پیکر بی‌جان یاران حسین(ع) است"

آیین محرم در اردبیل

مراسم سوگواری ایام محرم همه ساله در اردبیل با شور خاصی برگزار می‌شود بعد از مراسم تشت گذاری که از روز ۲۷ ذی الحجه به مدت سه روز برگزار می‌شود از اول محرم شاهد برگزاری عزاداری سالار شهیدان در گوشه و کنار شهر می شویم.

در دهه اول ماه محرم به جز روزهای اول، نهم و جمعه ده روز اول ماه هر روز به عزاداری یک محله از محلات شش گانه در سطح شهر اختصاص می یابد. دستجات عزاداری هر محله و شعب آن با توجه به موعد مقرر و با در دست داشتن بیرق های سیاه پرچم های مخصوص هر محله در مسیرهای از پیش تعیین شده در سطح شهر راه می افتند.

در جلو این دسته ها گروه طبل و شیپور در حالی که افراد گرداننده آن لباس متحدالشکلی بر تن دارند و آهنگ های مخصوص عزاداری می نوازند حرکت می‌کنند، سپس بیرق و علم مخصوص هر محله حمل می‌شود و در پشت سر آن و جلو سینه زنان و زنجیرزنان ریش سفیدان محله حرکت می‌کنند این دسته ها وقتی به مقابل مسجد محلات دیگر می رسند توسط ریش سفیدان آن محله در حالیکه پرچم مخصوص خود را حمل می‌کنند مورد استقبال قرار می گیرند و پس از پایان مراسم عزاداری و ترک آن مسجد تا محل مشخص توسط ریش سفیدان بدرقه می گردند.

آیین عزاداری در خوزستان

آیین های محرم شاید در نگاه اول متفاوت به نظر بیایند، از شهری به شهری دیگر، از سینه زنی بوشهری تا چلاب عربی، از لطمیه زنان تا سنج و دمام.

همه این آیین ها اما نقطه اشتراکی دارند.

همنوایی با حماسه عاشورا و همدردی با وقایع کربلاسطح «درام اجتماعی» در این مراسم به حدی بالاست که در زندگی روزمره جز در موقعیت های بسیار بحرانی و آن هم به مدتی بسیار کوتاه نمی توان به آن دست یافت. مراسم شبیه خوانی در بیت چریم و جریه سیدمحمد و بسیاری از نقاط خوزستان به عربی برگزار می شود و برای مخاطبان در دیگر استان ها جاذبه خاصی ایجاد می کند که نیازمند معرفی هرچه بیشتر این توان فرهنگی است .

موکب های حسینی، هوسه، لطمیه (سینه زنی زنان)، چلاب (سینه زنی مردان)، چفیه های دور گردن، قهوه تلخ، چای دارچین و بخور در ماه محرم رنگ تازه یی به شهر می دهند. آیین های عزاداری در فرهنگ خاص خودشان شکل گرفته و تداوم یافته اند.

"در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با چوبهایی که به آنها سنگ یا سنج گفته می‌شود به حرکت درمی ‌آیند و اشعار خاصی را با گویش محلی قرائت می‌کنند"اقوام ایرانی هر کدام مراسم و مناسک آیینی را منطبق با فرهنگ خودشان به اجرا می گذارند و در این میان مردم عرب خوزستان نیز مراسم محرم را با آیین های بومی خود اجرا می کنند.

آیین عزاداری در سمنان

مردم سمنان در این آیین‌ها که به‌اشکال مختلف برگزار می‌شود عشق و ارادت خود را به حضرت ابا عبدا... الحسین(ع) و یاران باوفایش نشان داده و در سوگ آنان عزاداری و نوحه‌سرایی می‌کنند.

اجرای تعزیه، تشکیل هیات‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی، حرکت شتران با کجاوه به‌عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام و نذری دادن بویژه در شب‌های تاسوعا و عاشورا و شام‌غریبان از جمله سنت‌هایی است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار می‌شود.

تعزیه یکی از این سنت‌هاست که طرفداران زیادی دارد، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می‌دانند و معتقدند زیبایی نهضت کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می‌شود.

سنت های غلط در ماه محرم

در سال های اخیر متاسفانه سنت ها یی در حال باب شدن در ماه محرم است که می تواند به اصل موضوع عزاداری و فلسفه قیام عاشورا و پیام مستتر در آن و زنده نگه داشتن واقعه قیام حسین بن علی (ع) علیه حکومت ظالم و جابر یزید ، صدمه بزند.

وقتی شنیده می شود فلان نهاد حکومتی به خاطر محرم پول هایی راتوزیع می کند و فلان نماینده شورا خبر از واریز پول هایی به حساب یک نماینده به منظور توزیع در هیئات مذهبی می دهد، نگرانی جدی ایجاد می شود و این پرسش ایجاد می شود که مگر مردم در طی قرن های متمادی سنت عزاداری و گرامی داشت محرم را بدون کمک و حتی با مخالفت و ممنوعیت های حکومتی حفظ نکرده اند، حال چگونه است که از حفظ این سنت و تقویت آن ناتوان شده اند؟ آن هم در یک حکومت دینی که اساسا بنیانگذار آن جمله معروفی دارد که گفته است:" این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است."

باید باور کنیم که عزاداری خالصانه برای ابا عبدالله هیج ارتباطی به مساله های حاشیه ای چون تهیه غذا و نذری ندارد و به طور منطقی و شرعی هزینه کردن بر واجبات بر زمین مانده بسیار بهتر از هزینه کردن در راه مستحبات است.

از آنجایی که این روزها مباحث مختلف و مهم در سپهر سیاسی کشور مطرح است، بایستی سخت مراقب بود که این آیین های دینی و مذهبی دستمایه ی افرادی قرار نگرفته و تبدیل به مجالس خاص و گردهمایی سیاسی نگردد. که در این رابطه مراجع محترم نظام و دلسوزان به نظام اسلامی ایران بارها تاکید کرده اند که مراسم عزاداری را به سمت و سوی یک جناح یا طیف خاصی سوق ندهند.

به هرحال مخالفت دشمنان اسلام با اقامه این مجالس و تلاش آنها در جهت به تعطیلی کشاندن آن، حتّی اقدام آنان بر انهدام قبر امام حسین علیه السلام و مانع شدن از زیارت قبر آن حضرت، خود شاهد دیگری است که حکومت ها تا چه اندازه از این نیروی عظیم وحشت داشته و دارند.