بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغرا و نشانه‌های آن بر عملکرد امامیه

بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغرا و نشانه‌های آن بر عملکرد امامیه

بررسی فضای دوره غیبت صغرا، ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که امامیه در آن دوره در عرصه‌های گوناگون اجتماعی جنب و جوش فراوانی داشته است.

چکیده

بررسی فضای دوره غیبت صغرا، ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که امامیه در آن دوره در عرصه‌های گوناگون اجتماعی جنب و جوش فراوانی داشته است. به نظر می‌رسد با وجود نظریه‌های گوناگون در چرایی چنین مواجهه‌ای، «تقیه» به عنوان نظریه مختار، بر روش عملگرایانه آن دوره امامیه بیش‌ترین دلالت را داشته است؛ به طوری که شبکه وکالت به عنوان نهادی از پیش طراحی شده، سازوکار خویش را بر پایه پنهان کاری شدید استوار ساخت و لذا نه تنها مکان حضور امام برای امامیه فاش نشد، بلکه نام امام نیز آشکار نگردید.

همچنین منابع حدیثی امامیه و گمانه‌های کلامی ایشان تا اندازه قابل توجهی از شرایط پدید آمده متأثر بوده است. این جستار بعد از بررسی نظریه‌های موجود در این زمینه، سعی داشته است دیدگاه مختار را در لابه لای متون تاریخی ـ حدیثی معرفی کند.
واژگان کلیدی: امام دوازدهم(عج)، امامیه، تقیه، غیبت صغرا.

مقدمه
غیبت صغرا را می توان با انگاره‌های ناهمگون خویش، یکی از دشوارترین ادوار تاریخ شیعیان امامی از ابتدایی تاریخ اسلام تا آن دوره دانست؛ دوره‌ای که به هر دلیل پدیده غیبت برای امام ایشان حاصل گشت. این دیدگاه از آن جهت اهمیت به سزایی دارد که در آن دوره، «امامیه» در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، علمی، و اقتصادی، به سامان نبوده است. پیش از آغاز غیبت، امامیه، همواره از طرف حاکمان عباسی تحت فشار قرار گرفته و اندک فعالیت امامیه، بازتاب گسترده‌ای به همراه داشت؛ به طوری که حبس و قتل برخی از امامیه را می‌توان از نمونه‌های عملکرد حاکمان عباسی در این خصوص شمرد.

این، در حالی بود که عملکرد ستیزه جویانه خلافت عباسی در دوره غیبت همچنان پی جویی شد.

"این جستار بعد از بررسی نظریه‌های موجود در این زمینه، سعی داشته است دیدگاه مختار را در لابه لای متون تاریخی ـ حدیثی معرفی کند"همچنین در آستانه غیبت صغرا، اندیشمندان اهل سنت به جمع آوری مجامع روایی روی آوردند و کتاب‌های دیگر از ایشان نیز در دوره غیبت صغرا در حال تدوین بود.
از دگر سوی، امامیه تا پیش از آغاز غیبت به دلیل حضور امام، به منابع مکتوب کم‌تر توجه داشته و به تدوین کتاب‌های خویش توجه جدی نداشته است. این احساس بی نیازی در آن دوره به تدریج از میان رفت و این احتمال داده شد که با غیبت امام این امکان وجود دارد که میراث ایشان نیز دستخوش تحریف قرار گیرد. در این جستار، سعی شده است به بررسی فضای تقیه و نشانه‌های آن بر عملکرد امامی مذهبان پرداخته شود. شایسته بیان است که در این زمینه، اثر مستقلی نمی‌توان معرفی کرد و تنها نگارنده طی دو مقاله به بخش‌هایی از این پدیده توجه داشته که در ضمن برخی از مطالب مشترک بدان‌ها اشاره خواهد شد.
بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغرا
در ابتدا باید ذکر شود که چرا امامیه توجه آشکاری به پدیدهای آن دوره داشته؛ در صورتی که چنین توجه ای پیش از این و تا این اندازه گسترده نبوده است. در ابن باره گمانه‌هایی چند به ذهن می‌رسد.

این احتمال دور از ذهن نیست که عملکرد امامیه در آن دوره محصول زمانه خویش بوده است. این امر می توانسته به سبب شرایط پدید آمده در آن دوره باشد؛ به طوری که بالندگی تمدن اسلامی سبب شد تا جمع آوری روایات شیعه و سنّی صورت گیرد و با توجه به این‌که اندیشمندان اهل سنت در این خصوص بر امامیه پیشی گرفتند؛ امامیه متاثر از ایشان، به جمع آوری کتاب های روایی خویش روی آورد.

فعالیت های اندیشمندان اهل سنت در این دوره، درخور توجه می باشد؛ به طوری که صحاح سته در سده سوم ه‍.ق به رشته تحریر در می آید. علاوه بر آن، کتاب های مهم دیگری در زمینه تفسیر و تاریخ به رشته تحریر درآمد. بنابراین، در چنین فضایی، امامیه نیز درصدد گردآوری کتاب‌های روایی خویش برآمد، در نتیجه نمی‌بایست گمانه تقیه را در فضا و عملکرد امامیه بیش از دوره حضور دانست.
گمانه دیگر آن است که اندیشمندان امامی در آن دوره توجه و ارتباط چندانی به وکلا نداشته‌اند؛ به طوری که واکاوی و جست‌وجو در آثار دوره غیبت صغرا حاکی از آن است که منابع نگاشته شده در آن زمان کم‌ترین توجه را به شبکه وکالت داشته اند. برخی از خاورشناسان بر این باورند گزارشی از امامان شیعه وجود ندارد که ایشان شخصی را به عنوان نماینده (وکیل) خویش در دوره غیبت معرفی کرده باشند.

"این دیدگاه از آن جهت اهمیت به سزایی دارد که در آن دوره، «امامیه» در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، علمی، و اقتصادی، به سامان نبوده است"بنابراین، شبکه وکالت مورد تأیید ولایات مختلف، از جمله قم و بغداد نبوده است (نیومن، ۱۳۸۶: ۳۷۷).

این امر می‌توانسته به طور عمده از اختلاف فکری دو مکتب قم و بغداد متأثر باشد و اندیشمندان نقل‌گرای قم بیش و کم به وکلا و شبکه وکالت توجه داشته ؛ در صورتی که عالمان امامی بغداد چنین نمی اندیشیدند. شاید به همین دلیل باشد که حسین بن روح نوبختی، وکیل سوم امام دوازدهم، با آن‌که در بغداد زندگی می کرده، کتاب «التکلیف» شلمغانی را برای بازبینی نزد عالمان قم می فرستد (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۷۷) و در این باره از عالمان بغدادی کمک نمی طلبد.

در هر صورت، وجود فضای پدید آمده در دوره غیبت صغرا و با اختلاف دو مکتب قم و بغداد سبب جمع آوری روایات شیعه و طرح برخی از بحث‌های شبه تقیه شده؛ در نتیجه گمانه تقیه نمی‌تواند عنصر اصلی در عملکرد امامی مذهبان در آن دوره باشد.
نگارنده بر این باور است که نمی‌توان شرایط اجتماعی آن دوره را در تدوین مجامع روایی بی تأثیر دانست و چه بسا بالندگی تمدنی بر نگارش و تدوین برخی از کتاب‌های نگارش یافته شیعه و سنی، تاثیر داشته؛ در عین حال، پدیده‌های دیگری در دوره غیبت صغرا برای امامیه به وجود آمد که مخصوص ایشان بوده و نمی‌توان آن را نتیجه تمدنی دانست. به نظر می‌رسد چنین توجه گسترده ای از سوی امامیه به جمع آوری روایات و دیگر گمانه‌ها به طور عمده از گزارش‌های مبنی بر غیبت امام دوازدهم(عج) متأثر بوده که اندیشمندان امامیه دریافت کرده بودند. در این روایات تأکید شده بود که در دوره غیبت دسترسی به امام به آسانی ممکن نخواهد بود.

بنابراین، این احتمال داده می‌شد که با نبود امام، تُراث ایشان به‌زودی تحت تاثیر غیبت، دستخوش تحریف قرار خواهد گرفت. به نظر می‌رسد از میان رفتن تراث امامیه در دوره‌ای که امام حضور آشکار نداشته، می‌توانست برای جمع آوری روایات انگیزه مناسبی باشد؛ چراکه عدم حضور خود امام می‌توانست بر سردرگمی‌ها بیفزاید؛ به طوری که توده امامیه نمی‌دانست بدون امام و از انبوه روایات شفاهی و بعضاً متناقض چگونه احکام خویش را به دست آورد؛ امری که به تأکید برخی از محدثان آن دوره سبب جمع آوری روایات توسط ایشان شد (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۲۴).
در همین جهت می‌بایست غیبت امام دوزادهم را پیرو پنهان کاری، یا همان تقیه دانست.

بررسی فضای سیاسی عصر غیبت صغرا و سه دهه قبل ازآن نشان می دهد که خلفای بنی عباس به شدت علیه امامان شیعی فعالیت می کردند. با روی کار آمدن متوکل عباسی اوضاع برای شیعیان دشوار شد؛ به طوری که وی از طرفی با حبس امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)، سبب کاهش روابط شیعیان با امام خویش شد.

از طرف دیگر، با برخی از وکلای امام هادی(ع) برخورد  کرد. چنان‌که نقل شده است، او وکلایی همچون علی بن جعفر همانی را دستگیر کرد و حتی وساطت وزیرش، عبیدالله بن یحیی بن خاقان را نپذیرفت (کشی، ۱۳۴۸: ۶۰۷). متوکل در اقدامی دیگر چند تن دیگر از وکلا را دستگیر کرد و در زندان به قتل رساند (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۱۰).
به نظر می‌رسد شدت عمل عباسیان با روی کار آمدن حکومت زیدی علویان در سال ۲۵۰ ه‍.ق تشدید شد. این افراد آشکارا گرایش‌های شیعی (زیدی) داشتند و از حاکمیت عباسی خارج شده وآن را به رسمیت نمی شناختند (طبری، ۱۳۵۸، ج۳: ۱۸۵۷ و جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۱۷۶).

"همچنین در آستانه غیبت صغرا، اندیشمندان اهل سنت به جمع آوری مجامع روایی روی آوردند و کتاب‌های دیگر از ایشان نیز در دوره غیبت صغرا در حال تدوین بود"در نتیجه، همه این عوامل سبب شدند هنگامه تولد امام دوازدهم(عج) با حساسیت‌های زیادی مواجه شود. بنابراین، قابل تصور بود که تولد امام در پنهانی صورت پذیرد (مفید، ۱۳۸۷، ج۲: ۴۷۴).

همچنین وجود روایاتی در خصوص تولد پنهانی امام دوازدهم(عج) (نعمانی،۱۳۹۰: ۲۶۳) و کنترل شدید خانه امام عسکری(ع) (طوسی، ۱۳۸۷: ۳۹۱)، در بردارنده این نکته است که حاکمان عباسی طرح قتل امام دوازدهم(عج) را قبل از تولد ایشان، در دستور کار داشتند؛ چنان‌که خانه امام عسکری(ع) برای جست‌وجوی فرزندی از ایشان بارها مورد بازرسی قرار گرفت (همان: ۳۹۱). برخی از محققان بر این باورند که چنین حساسیت شدیدی از طرف دستگاه خلافت همراه با تحریکات جعفر بدان سبب بود تا گذشته از کنترل امام دوازدهم(عج)، در صورت عدم دسترسی به آن حضرت، دست کم بتوانند اعلام کنند که امام یازدهم(ع) فرزندی نداشته است (جعفریان، ۱۳۸۷: ۵۶۹).
با توجه به همه این عوامل، امام عسکری(ع) سعی زیادی داشت تا تولد امام عصر، دور از محدودیت‌های عباسیان آشکار نشود، و همچنین با وجود امام عصر(عج) در بیت امام عسکری(ع) و آمد و شدهایی که در بیت صورت می‌گرفت، احتمال آشکار شدن تولد ایشان داده می‌شد. بنابراین، امام یازدهم(ع)، فرزندش را از سامرا به مدینه منتقل کرد (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۳۳۰).
در هرصورت، پدیده استثنایی غیبت را می‌توان محصول چنین منازعاتی در تاریخ آن دوره دانست. ستیزه‌جویی عباسیان در دوره غیبت، همچنان با شتاب علیه امامیه ادامه داشت؛ به طوری که نقل شده عبیدالله بن سلیمان وزیر، قصد داشت وکلا را دستگیر کند؛ اما خلیفه عباسی به او فهماند که باید مخفی‌گاه امامشان را کشف کند.

به همین جهت باید افراد ناشناسی را برای پرداخت وجوهات نزد وکلا بفرستی و هر کدام از وکلا که اموال را دریافت کرد، وی را دستگیر کنی! بنابراین، توقیعی صادر شد که هیچ یک از وکلا تا اطلاع بعدی وجوهاتی دریافت نکند و آن را رد و خود را در این زمینه بی اطلاع معرفی کند (کلینی ۱۴۱۸: ۵۹۹).
همچنین در برخی از گزارش‌ها چنین آمده است که معتضد، خلیفه عباسی جایگاه امام عصر(عج) را کشف کرد و به سه نفر دستور داد که به خانه پدر امام یورش برده و هر که را یافتند، به قتل برسانند (طوسی۱۴۱۲: ۴۴۲؛ راوندی، ۱۴۰۹: ۶۷ و جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۱۸۱). این خبر و موارد مشابه گویای شدت حکومت و پیگیری جدی عباسیان برای دستیابی به امام بوده است. لذا آن‌ها مکان و زمان حضور حضرت را مدت‌ها پس از آغاز غیبت کشف کرده بودند. تحلیل برخی از محققان آن است که به علت شکنجه های معتضد و مکتفی و سختگیری های آنان بر امامیه بین سال های ۲۷۸ تا ۲۹۵ ه‍.ق؛ امام(ع)، مقر خود را از سامرا به حجاز تغییر داد (طوسی ۱۳۸۷: ۴۲۲).
در این شرایط بزرگان امامی، غیر از استفاده از پوشش تقیه چاره‌ای نداشتند. بر این اساس، دوره غیبت صغرا بر امامی مذهبان بسیار دشوار آمد.

"از دگر سوی، امامیه تا پیش از آغاز غیبت به دلیل حضور امام، به منابع مکتوب کم‌تر توجه داشته و به تدوین کتاب‌های خویش توجه جدی نداشته است"در عین حال، دستاوردهای مهمی در عرصه‌های فرهنگی و علمی داشته که به نظر می‌رسد بسآمد کار بست تقیه و پنهان کاری امامی مذهبان بوده است. از جمله گروه‌های امامی مذهب که از پوشش تقیه فراوان سود جست، «شبکه وکلا» بوده است که به آن اشاره می‌شود:
بررسی نشانه‌های تقیه در شبکه وکالت
با تشکیل نهاد وکالت در نیمه سده دوم ه‍.ق از سوی امامان شیعه به منظور ساماندهی شیعیان در امور مختلف؛ تشکیلات کارآمدی پدید آمد که توانست نیروی درونی شیعیان را متمرکز و عملاً به عنوان بازوی قدرتمند در مقابل حاکمیت قرار گیرد. به درستی آشکار نیست که شبکه وکالت از چه زمانی شکل یافت؛ گرچه برخی بر این باورند در زمان امام صادق(ع) شکل گرفت (حسین جاسم، ۱۳۶۷: ۱۳۴). گزارش شیخ طوسی نیز این گمانه را قوت بخشیده است (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۰۳).
در علت شکل گیری چنین نهادی باید دانست که علاوه بر سختگیری‌های عباسیان بر شیعیان، عدم دسترسی ایشان به امام خود به واسطه حبس، شهادت و یا غیبت در شکل گیری آن موثر بوده است. از جمله امام کاظم(ع) مدت قابل ملاحظه ای در زندان به سر برد (مفید، ۱۳۸۹: ۳۰۵).
نهاد وکالت در برخورد با جریان انحرافی قدرتمندی همچون واقفه، یونس بن عبدالرحمان وکیل شایسته امام کاظم(ع) بر پذیرش امامت امام هشتم(ع) در میان شیعیان نقش تأثیرگذاری داشته است (طوسی، ۱۴۱۲: ۴۳).

به نظر می‌رسد خلافت عباسی به این باور رسیده بود که بدون آن‌که امامان شیعی را به زندان ببرد -که این امر هزینه روانی زیادی را برای عباسیان داشته- ایشان را ناآشکار زیر نظر بگیرد. بنابراین، امام رضا(ع) را از مدینه به طوس نقل مکان دادند، و این سیاست درباره امامان نهم و دهم(ع) ادامه یافت (مفید، ۱۳۸۷، ج۲: ۴۰۷ ـ ۴۳۸). این، در حالی بود که هجرت امام سبب مشکلات فراوانی برای شیعیان می‌شده و لذا تنها شبکه وکالت می‌توانسته پیوستگی میان امام و پیروانش را فراهم کند.

شبکه وکالت پس از شهادت امام هشتم(ع) و در پی این سئوال که آیا امامت فرزند خردسال ایشان ممکن است یا خیر؛ مجدداً نقش قدرتمند خویش را در گسترش مفهوم امامت در هر سنی نشان داد (مسعودی، ۱۹۵۵: ۲۱۲) و نقش آن نهاد، به‌خصوص پس از شهادت امام عسکری(ع) بسیار پررنگ شد؛ به طوری که وکلای آن دوره در هدایت عمومی شیعیان و رهنمون ایشان به امام غایب بسیار مؤثر بودند (مجلسی، ۱۳۷۶، ج۵۱: ۳۰۰). این نکته قابل ذکر است که گستردگی شبکه وکالت به میزان پراکندگی شیعیان در جغرافیای اسلام بازمی گشت؛ به طوری که از مدینه به عنوان محل استقرار امامان شروع (طوسی، ۱۴۱۲: ۲۱۰)؛ تا مکه (جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۱۵۱)؛ یمن و بحرین (کلینی، ۱۴۱۸، ج۱: ۵۱۹)؛ عراق (جباری، ۱۳۸۲، ج۱: ۷۹)؛ کوفه (نجاشی، بی‌تا: ۷۴)؛ بغداد (مسعودی، ۱۹۵۵: ۲۱۳و ۲۱۵)؛ سامرا (طوسی، ۱۴۱۲: ۲۱۴)؛ واسط (مسعودی، ۱۹۵۵: ۲۱۵)؛ بصره (جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۱۳۷و ۱۳۶)؛ مصر (کلینی، ۱۴۱۸، ج۱: ۴۹۴) و قم (اشعری، ۱۳۱۳: ۲۱۱) و دیگر شهرها امتداد یافته بود.

همین امر ضرورت وجود چنین نهادی را می‌رساند. سرانجام شبکه وکالت با توقیع آخر امام دوزادهم(عج) به وکیل چهارم به پایان رسید (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۸۴).

"این احساس بی نیازی در آن دوره به تدریج از میان رفت و این احتمال داده شد که با غیبت امام این امکان وجود دارد که میراث ایشان نیز دستخوش تحریف قرار گیرد"در هر صورت، آن نهاد به طور گسترده و فراوان از تقیه برای پیشبرد اهداف خویش سود جست؛ به طوری که عملکرد شبکه وکالت از پوشش تقیه متأثر بوده است.
با پیدایش غیبت صغرا منابع، چهار نفر را به عنوان وکیلان اصلی معرفی می‌کردند که چنین تقسیم‌بندی‌ای، به‌طور عمده در منابع متقدم دیده می‌شود و منابع کهن به چنین ترکیبی به صورت ضمنی، نه مستقیم اشاره داشته‌اند. برای نمونه تنها منبعی که امروزه از میان رفته و گویا از چهار وکیل اصلی سخن به میان آورده است، می‌توان به «اخبار الوکلاء الاربعه»، اثر احمد بن نوح بصری اشاره کرد که عمده خبری‌های آن نیز توسط شیخ طوسی در کتاب غیبت عنوان شده است (طوسی، ۱۴۱۱: ۳۴۵).

گرچه برخی از منابع متقدم بر شیخ طوسی به وکلای اربعه اشاره خاص داشته‌اند؛ این دسته از اندیشمندان، این گونه از وکلا را در زمره وکیلان خاص دانسته‌اند. برای نمونه، صدوق به عنوان یک منبع بالادستی و دارای تقدم زمانی بر طوسی، گزینش وکلای اصلی را توسط خود امام می‌داند و بر وکالت ایشان تأکید دارد (صدوق ۱۳۹۵، ج۲: ۴۳۲).
کشی نیز با انتساب این دسته از وکیلان به امام، از آنان به کسانی تعبیر می‌کند که امر وکالت دائر مدار ایشان بوده است (کشی، ۱۳۴۸، ج۲: ۸۱۳). همچنین ابوسهل نوبختی (۳۱۱ه‍.ق) که گویا وی از جمله دستیاران وکیل دوم بوده (طوسی، ۱۴۱۱: ۳۵۳) و گفته شده به اندازه‌ای در دستگاه وکالت رفعت مقام داشته که دیگران او را نامزد مقام نیابت می‌دانستند (همان: ۳۹۱)؛ به رغم این توصیفات وی به مقام وکلای خاص اشاره غیرمستقیم دارد؛ به‌طوری که از نقل او تمایز وکیل خاص از دیگران فهمیده می‌شود، یکی از اشخاص موثقی که در خدمت امام حسن عسکری(ع) بوده، ذکر کرده است که وی بین او و فرزند حسن بن علی(ع) بوده و او نامه‌ها، اوامر و نواهی آن حضرت را با دست خود به شیعیان می‌رسانیده است.

زمانی که او از دنیا رفت، و آن حضرت، به شخص مستور دیگری به عنوان وکیل وصیت فرموده و برای او (شخصی که از دنیا رفته بود) جانشین معین کرده است ( صدوق، ۱۳۹۵، ج۱: ۹۰) در این نقل، وی به‌طور ضمنی چنین تأکید دارد که آن وکیل سبب اتصال دیگران با امام عصر(عج) می‌باشد. در نتیجه می‌توان تمایز وکلای اصلی با غیر ایشان را در سه امر دانست:
۱٫ انتخاب و تعیین این دسته از وکلا به دستور امام صورت می‌پذیرفته است، به طوری‌که وقتی واسطه میان امام و مردم از دنیا می‌رود؛ حضرت به شخص مستور دیگری وصیت فرموده و برای او جانشین معین نموده است.
۲٫ توقیعات به دست ایشان صادر می‌گشته است ( طوسی، ۱۴۱۱: ۳۵۶).
۳٫ وکیل اصلی بعدی توسط ایشان معرفی شده، گرچه به دستور امام صورت می‌پذیرفته است.

همچنین اتمام غیبت صغرا و ورود شیعه به دوران غیبت کبرا با اتمام وکالت وکیل چهارم صورت پذیرفت. این افراد عبارت بودند از: عثمان بن سعید (۲۶۷ ه‍.ق)، محمد بن عثمان (۳۰۵ ه‍.ق)، حسین بن روح نوبختی (۳۲۶ ه‍.ق) و علی بن محمد السمری (۳۲۹ ه‍.ق) پذیرفت.
در این میان وکلای چهارگانه از عنصر تقیه بیش‌ترین استفاده را داشته اند، که به نظر می‌رسد به جهت ریاست پذیرفته شده این افراد در نهاد وکالت بوده است. در هرصورت، این دسته از وکلا با استفاده فراوان از تقیه در هدفمند کردن مسیر نهاد وکالت سعی کردند. برای نمونه به برخی از موارد استفاده از تقیه اشاره خواهد شد:
نقل مکان نایبان خاص از سامرا به بغداد: عثمان بن سعید با آغاز دوران غیبت برای ماندن در شهر سامرا دلیلی نمی‌بیند و از آن‌جا به بغداد منتقل می‌شود (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۵۲۳). این امر از سوی وکلای دیگر نیز صورت گرفت.

"در این جستار، سعی شده است به بررسی فضای تقیه و نشانه‌های آن بر عملکرد امامی مذهبان پرداخته شود"باید توجه داشت سال‌های آغازین غیبت صغرا مرکز حکومت عباسی در سامرا بوده؛ بنابراین، بهتر بود که وکلا از مرکز فاصله داشته باشند تا بتوانند راحت‌تر به فعالیت‌های خود ادامه دهند و از این زمان بسیاری از دیدارها در بغداد با وکلا صورت می‌پذیرفت و بخش قابل توجهی از شیعیان در آن‌جا به وکلا رجوع می‌کردند (صدوق، ۱۴۲۶: ۴۹۸).
انتخاب وکلا از غیر علویان: بازخوانی منابع کهن ما را به این نتیجه می‌رساند که هیچ یک از وکلای دوره غیبت صغرا از علویان شمرده نمی‌شدند. به نظر می‌رسد این امر بدان دلیل بوده که علویان همواره مورد توجه عباسیان بوده؛ بنابراین، سعی شده از علویان در این باره استفاده نشود.
عدم اشتهار علمی وکلا: عدم شهرت علمی وکلای اصلی، به خصوص وکیل اول و دوم، عمدتاً به همین منظور بوده است؛ چنان‌که پیشه آن دو وکیل را روغن فروشی دانسته اند (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۱۵)؛ گرچه در مورد وکیل دوم گزارش شده که وی کتاب‌هایی در فقه به رشته تحریر در آورده و همه آن‌ها را از امام عسکری(ع) و امام دوازدهم(عج) شنیده است (همان: ۶). در مورد وکیل سوم نیز گزارش شده با این‌که دارای شخصیت علمی بوده؛ اندیشمندان دیگری از ایشان برتر بوده‌اند؛ به طوری‌که درباره ابوسهل چنین احتمالی داده می‌شود (همان: ۶۷۸) و از وکیل چهارم خبر خاصی نیست.

پنهان نگه داشتن نام و مکان امام دوازدهم(عج): همچنین از وظایف وکلا این بوده است که نام و محل زندگی امام را نه تنها از دشمنان، بلکه از شیعیان هم مخفی نگه دارند. در عین حال، بر وکیل لازم بود که وجود امام را برای هواداران مورد اعتماد حضرتش اثبات کند (همان: ۱۴۰)؛ به طوری که وکیل اول فرزند دار بودن امام عسکری(ع) را آشکارا تبلیغ نکرد. شاید بدین جهت بوده که این امر همچنان برای خلافت عباسی مبهم و حتی مورد تردید قرار داشت (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۳۳۰) و چه بسا به دلیل همین ضرورت بوده که بردن نام خاص حضرت در آن دوره حرام اعلام گردید (کشی، ۱۳۴۸، ج۲: ۵۳۳).
رفتارهای شخصی وکلا: بررسی رفتار وکلای چهارگانه در دوره غیبت صغرا گویای آن است که این افراد به طور گسترده از تقیه استفاده می‌کردند.

برای نمونه عثمان بن سعید نامه-ها را در ظروف و خیک های روغن کرده و به امام می رساند (همان: ۶۱۵) و محمد بن عثمان با استفاده از نام مستعار به عملکرد امامیه کمک می‌کرده است؛ به طوری که کشی وی را وکیل ابی محمد، امام عسکری(ع) دانسته و در ادامه افزوده که محمد بن حفص بن محمد، معروف به ابن عمری وکیل ناحیه بوده است (همان: ۵۳۳).

همچنین با توجه به برخی از نقل‌ها، وکیل دوم بعد از قرائت توقیعات برای شیعیان آن را از بین می‌برد (صدوق، ۱۴۲۶: ۴۹۸). چه بسا به همین دلیل بوده که وکلای چهارگانه پس از گرفتن وجوهات، هیچ‌گونه رسیدی مبنی بر اخذ وجوهات نمی دادند (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۴۳). همچنین گرایش‌های حسین بن روح در پنهان کاری باورهای اولیه تشیع بر اساس تقیه صورت می‌پذیرفته است؛ به طوری که شیخ طوسی با نقل سه روایت، شدت عمل وی را به تقیه تبیین کرده است (همان: ۶۶۸-۶۷۱).
در نتیجه نشانه‌های فراوانی از تقیه را می‌توان در عملکرد وکلا مشاهده کرد، که همگی این موارد، گویای فضای تقیه در دوره غیبت صغرا بوده است. همچنین پی جویی تقیه را می‌توان در منابع امامی مشاهده کرد.
در این دوره، امامیه کتاب‌هایی در موضوعات مختلفی نگاشت که می‌توان به این موارد اشاره کرد: بصائر الدرجات، ابوجعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار قمی (۲۹۰هـ.. ق)؛ فرق الشیعه، حسن بن موسی نوبختی (۳۱۰ ه‍.ق)؛ المقالات و الفرق، سعدبن عبدالله اشعری (۳۰۱ ه‍.ق)؛ التنبیه فی الامامه، ابوسهل نوبختی (۳۱۱ ه‍.ق)؛ اصول کافی، کلینی (م۳۲۹ ه‍.ق)؛ الامامه و التبصره من الحیره، ابن بابویه (۳۲۹ ه‍.ق)؛ الانوار فی تاریخ الائمه الاطهار، محمد بن همام اسکافی (م۳۳۶ ه‍.ق).
البته تقیه را نمی‌توان به راحتی در همه این آثار ایشان پی‌جویی کرد؛ چراکه انگیزه تألیف بخشی از این نوشته‌ها را می‌توان از شرایط تمدنی جدید متأثر دانست.
تنها نشانه تقیه در این دسته از آثار عدم حضور پررنگ وکلا می‌باشد.

"شایسته بیان است که در این زمینه، اثر مستقلی نمی‌توان معرفی کرد و تنها نگارنده طی دو مقاله به بخش‌هایی از این پدیده توجه داشته که در ضمن برخی از مطالب مشترک بدان‌ها اشاره خواهد شد"با توجه به این‌که برخی از نویسندگان این آثار در زمره وکلا قرار داشتند؛ به شبکه وکالت اشاره چندانی نداشته که این امر می توانسته به سبب شرایط خاص آن دوره باشد. برای نمونه ابن بابویه، از جمله راویان وکلای چهارگانه برای پسرش، شیخ صدوق بوده (جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۲۶) و منابع به ارتباط وی با وکلا خبر داده اند (طوسی، ۱۳۸۷: ۶۸۷)؛ در عین حال گزارشی از وکلا و شبکه وکالت در اثر وی دیده نمی‌شود.
در این میان، تنها کلینی به طور گسترده از تقیه در کتاب خویش سود جسته است. برای نمونه وی از وکلای چهارگانه، تنها از وکیل اول و دوم روایات بسیار اندکی را طرح کرده است (همان: ۳۷۰). در عین حال، از وکیل سوم (حسین بن روح نوبختی) و وکیل چهارم (علی بن محمد سمری) هیچ گونه بحثی به میان نیاورده؛ ولی به شرایط سخت دوره غیبت صغرا اشاره داشته است (همان: ۵۹۹). کلینی از ذکر نام امام عصر(عج) اجتناب ورزیده و در ضمن روایتی به حرمت آن باور داشته است (کلینی، ۱۴۱۸، ج۱: ۳۷).

به همین جهت سعی داشته تنها از القاب آن حضرت سود برد؛ به طوری‌که در کافی از حدود نه واژه برای امام عصر(عج) نام برده شده که می‌توان به این موارد اشاره داشت: صاحب دار (همان: ۳۸۷)؛ الحجه من آل محمد(ص) (همان: ۳۶۷)؛ صاحب (همان: ۵۸۷)؛ م ح م د (همان: ۳۶۸)؛ غلام (همان: ۳۷۸)؛ ناحیه (همان: ۵۹۱)؛ رجل (همان)؛ قیل (همان: ۵۹۳) و غریم (همان: ۵۹۶).

در چنین شرایطی که وی از ذکر نام امام به دلیل حفظ جان آن حضرت اجتناب می ورزد، ذکر نام افرادی که با امام عصر(عج) مرتبط هستند، خطر دیگری برای آن حضرت خواهد داشت. به همین دلیل، در موارد بسیار اندک به ایشان توجه می کند. در این بخش نیز کلینی عمدتاً اسامی وکلایی را متذکر می شود که در زمان تألیف یا انتشار کافی در قید حیات نبودند (ر.ک: فروشانی و احمدی کچایی، ۱۳۹۱: ۱۴۱).
منابع کلامی نیز به تقیه بی توجه نبوده اند و برخی از انگاره‌های کلامی با توجه به شرایط پدید آمده تغییراتی داشته است. غیبت امام از آن جهت که دسترسی امامیه به امام را محدود کرد، هدایت جامعه امامیه را به گونه‌ای غیر مستقیم بر دوش عالمان امامی نهاد. عدم دسترسی به امام، سال‌ها پیش از آغاز غیبت صغرا با حصر و بازداشت امامان معصوم: به نوعی آغاز شده بود؛ امّا غیبت صغرا و مهم‌تر از آن، غیبت کبرا آغازی رسمی بر فرایند ارجاع امامیه به عالمان دین است.

از جمله پیامد‌های غیبت امام معصوم(ع) در تاریخ کلام امامیه، توجه جدی متکلمان امامی به حجیت اجماع و به مرور رویگردانی از حجیت اخبار آحاد در ساحت اندیشه‌ورزی است؛ زیرا نبود امام، بخشی از منابع معرفتی امامیه را محدود می‌کرد؛ لاجرم امامیه با استفاده از منابعی مانند اجماع و تاکید بر منابعی مانند عقل در جایگزین کردن این امر تلاش داشت.
از سویی با شروع غیبت امام معصوم(ع)، مسئله غیبت، محور تهاجم متکلمان دیگر فرقه‌ها به امامیه گردید؛ به گونه‌ای که متکلمان امامی مذهب، پاسخ به شبهات مرتبط با غیبت امام را در اولویت قرار دادند.

"بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغرا در ابتدا باید ذکر شود که چرا امامیه توجه آشکاری به پدیدهای آن دوره داشته؛ در صورتی که چنین توجه ای پیش از این و تا این اندازه گسترده نبوده است"نوبختیان، به‌خصوص با تالیف آثاری در پاسخ به شبهات مخالفین پرداختند ( جاسم حسین، ۱۳۶۷: ۲۳-۲۸). امامیه که هویت خود را در دفاع از مسئله امامت می‌دید، برای محدود کردن جبهه تقابل با معتزله، از بسیاری از اختلافات خود در حوزه‌های دیگر کوتاه آمد. نمونه این مسائل را در اراده الاهی، علم الاهی، معرفت، بدا، استطاعت و غیر آن می‌توان ردیابی کرد.

نتیجه این رفتار نوعی تقلیل گرایی در برخی معارف عمیق و توجیه و ساده سازی این معارف فرا عقلی در مدرسه کلامی بغداد شد. از همین رو، جامعه کلامی اهل‌سنت که این تغییرات را غیر واقعی می‌دانست، همچنان در مجادله با امامیه بر آموزه‌های کلام کوفی به عنوان اندیشه حقیقی امامیه تاکید می‌کرد. البته بعدها برخی از معتزلیان بین امامیه نخستین و امامیه بغداد تفکیک قائل شدند و اندیشه متاخران امامیه را تغییر یافته و با خود همنوا دانستند.
همچنین غیبت، طرح مسائلی مانند بحث در مورد چگونگی استفاده از امام غایب، طول عمر امام، نیابت خاصه و دلیل غیبت را در پی داشت که در میان امامیه نوپیدا بود.

تبیین این مباحث و دفاع از آن در مقابل مخالفان امامیه راهی جز روش‌های کلامی مورد استفاده و پذیرش مخالفان نداشت. مهم‌ترین و کارآمد‌ترین این ابزار‌ها در آن عصر، استفاده از روش‌ عقل‌گرایی معتزلی بود.

این ناگزیری چنان بود که که حتی محدث متکلمی مانند شیخ صدوق در مباحث غیبت، از خروج از ادله روایی و گرته‌برداری از ادله متکلمانی مانند ابوسهل نوبختی و ابن‌قبه ابایی نداشت (صدوق، ۱۳۹۵، ج۱: ۵۱). بنابراین، می‌توان ادعا کرد غیبت امام معصوم(ع) یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیر‌گذار بر شکل‌گیری دستگاه جدید کلام است.
نتیجه‌گیری
بررسی فضای دوره غیبت صغرا ما را به این نتیجه می‌رساند که امامیه با شرایط جدیدی مواجه بوده که تا پیش از آن، با این شرایط مواجه نبوده است. بنابراین، سعی کرد با ورود به عرصه‌های گوناگون علمی و کارکردگرا حوادث جدید را پشت سر نهد. گرچه نمی‌توان عواملی همچون بالندگی تمدن اسلامی را بر روی آوری عالمان امامی به نوشته‌ها بی‌تأثیر دانست؛ به طور عمده شرایط سنگین سیاسی پدید آمده، سبب گشت امامیه از تقیه استفاده گسترده ای برده؛ به طوری‌که نشانه‌های آن را می‌توان در آن دوره پی جویی کرد.

"بنابراین، در چنین فضایی، امامیه نیز درصدد گردآوری کتاب‌های روایی خویش برآمد، در نتیجه نمی‌بایست گمانه تقیه را در فضا و عملکرد امامیه بیش از دوره حضور دانست"این امر سبب شد نشانه‌های آن را در قالب تقیه در همه بخش‌های امامیه به نظاره نشست. این‌ها را می‌توان در امور زیر خلاصه کرد:
شبکه وکالت با ضرورت‌های پیش آمده به پنهان کاری زیادی دست زد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بود از: اعلام حرمت نام و مکان امام، تغییر مکان استوانه‌های وکالت از سامرا به بغداد برای دور از دسترس بودن از مرکز خلافت عباسی، انتخاب شغل‌های غیر رسمی، عدم مشارکت علمی چشمگیر، استفاده از نام‌های مستعار و پنهان کاری باورهای اولیه.
در عرصه مکتوبات امامی نشانه‌های تقیه را می‌توان در کافی جست‌وجو کرد. مولف کتاب با عدم طرح چشمگیر وکلا و حرام دانستن نام امام بر پوشش تقیه اصرار داشت.
در کلام، نشانه‌های تقیه و شرایط پدید آمده نسبت به منابع حدیثی دارای آثار بیش‌تری بوده که می‌توان به این موارد اشاره کرد:
لزوم مواجهه امامیه با دیگر فرقه‌ها و پاسخگویی به این دست از نیاز‌های نو ظهور سبب گرایش اندیشمندان امامی به علم کلام شد. همچنین با غیبت امام، حضور امامیه (به‌خصوص متکلمان نوبختی) در حوزه‌های سیاسی که به نوعی از سوی ائمه در دوران حضور با محدودیت مواجه بود، گسترش یافت. همچنین امامیه برای تبیین برخی از مباحث به استفاده از روش کلامی غالب در میان مسلمانان که همان شیوه اعتزالی است؛ ناچار گردید.

این مسئله در مورد مؤلفه‌هایی مانند بدا و رجعت قابل پی گیری است.

غیبت امام بخشی از منابع معرفتی امامیه را محدود کرد؛ لاجرم امامیه با استفاده از منابعی مانند اجماع و تاکید بر منابعی مانند عقل در جایگزین کردن این امر سعی داشت و این امر حتی در کتاب‌های فقهی متکلمان امامی نمود یافت و حتی در منابع روایی قابل ردگیری است. بر خلاف آثاری مانند بصائر که مسائل فرا عقلانی در آن نمود بسیار دارد، آثاری مانند کافی که روایات بیش‌تر عقلانی را مورد نظر دارد تالیف گردید و محدثینی مانند صدوق به ناچار در صدد گزینش روایات، مانند التوحید برآمدند.

منابع
۱٫ ابن بابویه، علی بن حسین (۱۴۰۴ق). الإمامه و التبصره من الحیره، قم، مدرسه الإمام المهدی(عج).
۲٫ اشعری، حسن بن محمد (۱۳۱۳ق). تاریخ قم، مترجم عبدالملک قمی، مصحح: سید جلال الدین تهرانی، تهران، انتشارات مجلس.
۳٫ جباری، محمدرضا (۱۳۸۲). سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
۴٫ جعفریان، رسول (۱۳۸۷).

"برخی از خاورشناسان بر این باورند گزارشی از امامان شیعه وجود ندارد که ایشان شخصی را به عنوان نماینده (وکیل) خویش در دوره غیبت معرفی کرده باشند"حیات فکری سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان.
۵٫ حسین، جاسم (۱۳۶۷). تاریخ سیاسی امام دوازدهم، مترجم: محمدتقی آیت‌اللهی، تهران، امیرکبیر.
۶٫ حلی، علامه حلی،حسن بن یوسف (۱۴۱۱ق). رجال العلامهالحلی، نجف اشرف، دارالذخائر.
۷٫ حلی، حسن بن علی بن داود (۱۳۴۲). الرجال، تهران، دانشگاه تهران.
۸٫ صفری فروشانی نعمت الله؛ احمدی کچایی مجید (۱۳۹۱). چگونگی طرح وکلاء در منابع امامی دوره غیبیت صغری، قم، مشرق موعود شماره۲۴٫
۹٫ ــــــــــــــــــــــ (۱۳۹۲)، بررسی سیر تحول غیبت پژوهی امامیه از نوبختی تا شیخ طوسی، قم، انتظار موعود، شماره ۴۱٫
۱۰٫ راوندی، ابوالحسن سعید بن هبهالله (۱۴۰۹ق).

الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسه الامام المهدی، قم، مؤسسه المهدی(عج).
۱۱٫ طبری، محمدبن جریر طبری (۱۳۵۸ق) تاریخ طبری، قاهره، مطبعه الاستقامه.
۱۲٫ طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۲ق). کتاب الغیبه، ابو جعفر محمد بن حسن، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
۱۳٫ کشی: ابوعمرو محمد بن عمربن عبدالعزیز کشی (۱۳۴۸). اختیار معرفه الرجال، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، بی نا.
۱۴٫ کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق (۱۴۰۷ق). الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
۱۵٫ کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۱۸ق). اصول کافی، تهران، دارالاسوه للطباعه والنشر.
۱۶٫ مفید، محمد بن نعمان (۱۳۸۹).

"بررسی فضای سیاسی عصر غیبت صغرا و سه دهه قبل ازآن نشان می دهد که خلفای بنی عباس به شدت علیه امامان شیعی فعالیت می کردند"الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، مترجم: امیر خان بلوکی، قم، انتشارات تهذیب.
۱۷٫ مجلسی، محمدباقر (۱۳۷۶ق). بحارالانوار، تهران، بی‌نا.
۱۸٫ مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (۱۹۵۵م). اثبات الوصیه، قم، بصیرتی.
۱۹٫ نجاشی، احمدبن علی (بی‌تا). رجال النجاشی. (فهرست اسماء مصنفی الشیعه، ابوالعباس احمدبن علی اسدی، قم، مکتبهالداوری.
۲۰٫ نیومن، أندروجی (۱۳۸۶).

دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی، گفتمان حدیثی میان قم و بغداد، مترجم: مؤسسه شیعه شناسی، قم، مؤسسه شیعه شناسی.

نویسندگان:

مجید احمدی کچایی، مهدی حمیدی نژاد

مجله انتظار موعود شماره ۴۷

انتهای متن/