به جز انسان، چه موجود دیگری خودآگاهی دارد؟

بهنوش خرم‌روز:‌ خودآگاهی مفهومی است که شاید به ظاهر ما می‌دانیم به چه چیزی اشاره می‌کند،‌ اما در حقیقت اثبات آن دست‌کم در مطالعات علمی کار دشواری است. بسیاری از دانشمندان فقط با اطمینان می‌گویند که ما انسان‌ها خودآگاهی داریم و می‌توانیم نسبت به خودمان و فرایندهای ذهنی‌مان آگاهی داشته باشیم. البته مطالعاتی هم بر روی برخی از حیوانات انجام گرفته که نشان می‌دهد آن‌ها هم نسبت به خودشان آگاهی دارند، ‌مثلا مطالعاتی که روی دلفین‌ها،‌ کلاغ‌زاغی‌ها و فیل‌ها انجام شده‌اند، همگی بر این نتیجه پافشاری می‌کنند که آن‌ها هم دست‌کم از سطحی از خودآگاهی برخوردارند. شاید حتی اگر ماهی‌ها را هم مورد برررسی قرار دهند،‌ به نتیجه مشابهی برسند،‌ اما به گزارش دیسکاوری، محققین روی بوزینه دم‌کوتاه مطالعه‌ای انجام داده‌اند که بسیار هوشمندانه خودآگاهی را بررسی می‌کند.   جان دیوید اسمیت از دانشگاه ایالتی نیویورک در بوفالو و مایکل برن از دانشگاه ایالت جورجیا در مطالعه جدید خود به بوزینه‌های دم‌کوتاه یک بازی رایانه‌ای را یاد دادند .

"بهنوش خرم‌روز:‌ خودآگاهی مفهومی است که شاید به ظاهر ما می‌دانیم به چه چیزی اشاره می‌کند،‌ اما در حقیقت اثبات آن دست‌کم در مطالعات علمی کار دشواری است"هدف در این بازی این بود که شرکت‌کننده به طور صحیح میزان تراکم جعبه کوچکی را که روی نمایشگر ظاهر می‌‌شد مشخص کند. شرکت‌کننده در بازی باید یکی از دو حرف S (برای تراکم کم) و D (برای تراکم بالا) را انتخاب می‌کرد. اگر درست جواب می‌داد، به عنوان جایزه خوراکی دریافت می‌کرد. به گفته محققین بوزینه‌های دم‌کوتاه خیلی زود در این بازی حرفه‌ای و سریع می‌شوند . خوراکی‌ها را با سرعت هر چه بیشتر در دهان خود می‌گذارند و به سراغ مرجله بعدی می‌روند! اما اگر بوزینه دم‌کوتاه اشتباه جواب می‌داد، بازی برای چند لحظه متوقف می‌شد و هیچ خوراکی هم داده نمی‌شد.

البته بوزینه‌ها می‌توانستند از این مکث پرهیز کنند. فقط کافی بود علامت سوالی را که به عنوان گزینه سوم  روی صفحه ظاهر می‌شد فشار می‌دادند و به مرحله بعدی می‌رفتند. در واقع معنای این گزینه این است:‌ مطمئن نیستم که تراکم جعبه چه‌قدر است. نتایج مطالعه نشان داد که بوزینه‌های دم‌کوتاه وقتی به مراحل سخت بازی می‌رسند، ترجیح می‌دهند با فشار یک دکمه به مرحله بعدی بروند و با دادن جواب غلط،‌ باعث ایجاد مکث در روند بازی نشوند. مطالعات قبلی نشان می‌دهند که انسان‌ها هم درست همین انتخاب را دارند.

"بسیاری از دانشمندان فقط با اطمینان می‌گویند که ما انسان‌ها خودآگاهی داریم و می‌توانیم نسبت به خودمان و فرایندهای ذهنی‌مان آگاهی داشته باشیم"در نتیجه هم انسان‌ها و هم بوزینه‌های دم‌کوتاه ترجیح می‌دهند از یک مرحله بگذرند تا این که ریسک کنند و جواب غلط بدهند. اسمیت در این‌باره می‌گوید: «به نظر می‌رسد بوزینه‌ها می‌دانند چه زمانی احتمال خطا وجود دارد. آن‌ها می‌دانند که چه زمانی جواب را نمی‌دانند.» این در حالی است که میمون‌های کاپوچین که در واقع از دسته میمون‌های متعلق به دنیای جدید شناخته می‌شوند،‌ در طول بازی گزینه سوم را انتخاب نمی‌کنند و از مرحله نمی‌گذرند. بنابراین به احتمال زیاد آن‌ها در حد بوزینه‌های دم‌کوتاه از خودآگاهی برخوردار نیستند. در این‌جا یک سوال مهم به وجود می آید: آیا این حد از شناخت تنها در یک شاخه از نخستی‌ها،‌ آن‌هم نخستی‌های دنیای قدیم به وجود آمده که نهایتا ما از آن شاخه به وجود آمده‌ایم؟ از آن‌جا که این قابلیت یکی از مهم‌ترین فاکتورهایی بوده که باعث شده انسان یادگیری داشته باشد و به مراتب امروزی برسد، یک سوال نظری مهم در این میان این است که چه‌طور و از چه زمانی این قابلیت در اجداد ما به وجود آمده است.