«عرق سرد»، روایتی غربی از مسأله‌ای بومی

خبرگزاری فارس - ۱۸ خرداد ۱۳۹۷

«عرق سرد»، روایتی غربی از مسأله‌ای بومی

اگرچه «عرق سرد» می‌تواند روایتی از یک واقعیت تلخ درباره ظلم به جامعه زنان ایرانی تلقی شود؛ اما در فیلم داستان از همان ابتدا با سوگیری آغاز می‌­شود و این فیلم خواسته یا ناخواسته با ترویج روحیه سکولار سعی در عقده‌گشایی نیست به دین، دین‌داران و حکومت دینی دارد.

به گزارش خبرنگار سینمایی خبرگزاری فارس، محصولات فرهنگی به ویژه فیلم‌های سینمایی از جنبه‌ها و زوایای نظری مختلف قابل نقد و بررسی هستند. شاید رایج‌ترین نوع تحلیل فیلم، تحلیل از زاویه استانداردهای تخصصی هنری باشد؛ اما واضح است که چنین تحلیلی همه واقعیت موجود در دنیای فیلم را بازنمایی نمی‌کند.

تحلیل فیلم کار متخصصین حوزه هنر هست؛ اما تنها، کار این قشر نیست. هر مخاطبی می‌تواند و شاید باید بتواند محصول فرهنگی ارائه شده به خود را به تحلیل بنشیند.

سینما به مثابه پدیده‌ای فرهنگی لایه‌های مختلف کلان و خُرد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تا معرفتی، هنجاری، ارزشی و نمادین جامعه را درمی‌نوردد و بسته به پیش‌فرض‌ها، تجربه زیسته، تعلقات و باورهای مخاطب، پیام‌های مختلفی را عرضه می‌دارد.

مؤسسه «آفاق فرهنگ» ضمن مشاهده دقیق فیلم‌های بخش سودای سیمرغ سی و ششمین جشنواره فیلم فجر، گزارشی از هر فیلم ارائه کرده است. در تهیه این گزارش، برخی از شاخص‌های مطرح در حوزه‌های معارف اسلامی، جامعه‌شناسی فرهنگی و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ به این ترتیب که فیلم‌ها توسط کارشناسان مشاهده و سپس دیالوگ‌ها نیز به صورت نسبتاً دقیق بازشنیده شده است. در مرحله بعد، نکات قابل توجه هریک از آثار، جمع‌آوری و در قالب تحلیل فرهنگی اجتماعی به نگارش نهایی درآمده‌اند.

در ادامه و طی سلسله مطالبی،‌ تحلیل فیلم‌های حاضر در جشنواره سی‌و‌ششم فجر منتشر می‌شود که بخش بیست‌‌ودوم آن به فیلم سینمایی «عرق سرد» ساخته سهیل بیرقی اختصاص دارد.

درباره فیلم

فیلم در مورد زنی است که کاپیتان تیم ملی فوتسال زنان است و حالا برای اولین بار تیم ـ با گل­زنی او ـ به فینال بازی‌­های آسیایی راه یافته است.

"باید توجه داشت که عرق سرد اثری صرفاً در ظلم‌خواهی حقوق زنان نیست و اساساً حکومت دینی و روابط سازمانی را زیر سؤال می‌برد"موقع عبور از گِیت فرودگاه برای اعزام به مالزی، زن متوجه می­‌شود که همسرش او را ممنوع‌الخروج کرده است و بقیه داستان پیرامون تلاش‌های این زن برای کسب رضایت و نرم کردن همسری پیش می‌­رود که قصد جدا شدن از او را دارد.

سوژه اصلی فیلم به ظاهر، پیرامون امکان قانونی منع خروج از کشور زنان به‌وسیله همسرانشان ـ بدون نیاز به هیچ دلیل موجهی ـ است؛ اما در لایه‌­های عمیق­ و پنهان‌­تر نقدی به قوانین و بستر جامعه ایرانی دارد که شرایط ستم به زنان را فراهم آورده است. در پایان فیلم اشاره می‌­شود که حداقل در سال گذشته، هشت نفر از ورزشکاران زن تاکنون به دلیل مواجه شدن با این مشکل از شرکت در مسابقات و پیگیری نتایج تلاش خود باز مانده‌­اند و سرنوشت زنان امثال آن‌ها نامعلوم است. از این‌رو به دلیل اینکه سوژه و محتوای فیلم بهره­‌ای از واقعیت داشته، درخور توجه جدی است.

روایتی غربی از مسأله‌ای بومی

اگرچه عرق سرد می‌تواند روایتی از یک واقعیت تلخ از ظلم به جامعه زنان ایرانی تلقی شود؛ اما در فیلم داستان از همان ابتدا با سوگیری آغاز می‌­شود؛ بی‌هیچ توضیحی در خصوص علل اختلاف بین زن و مرد ـ که حالا زن را به‌سوی اقدام به طلاق سوق داده ـ تمام تلاش خود را به کار می‌­گیرد که زن را فردی موجه و مرد را از وجوه مختلفی منفی نشان دهد. اساساً بستر اصلی طرح مسأله و مشکل، بستری سکولار و دین‌ستیز است. نمادها، دیالوگ‌ها و داستان به نحوی طراحی شده است که مخاطب عملاً از جامعه دینی و به‌ویژه حکومت دینی منزجر شود.

از منظری کلی می‌توان مفاهیم مشترکی از گرایش‌های حقوق بشری و رویکرد عرق سرد را در اثر دید.

باید توجه داشت که عرق سرد اثری صرفاً در ظلم‌خواهی حقوق زنان نیست و اساساً حکومت دینی و روابط سازمانی را زیر سؤال می‌برد. اگرچه مسائل حقوقی مطرح پیرامون زنان در فیلم در سطح آموزه‌های فمینیستی نیست، ولی از منظری کلی این فیلم می‌تواند در پازل معنایی نظام حقوقی سکولار غرب تحلیل شود.

تصویر جامعه ایرانی در عرق سرد

مسأله اصلی عرق سرد عدالت‌خواهی است. این عدالت اما مطابق با استانداردهای منشور حقوق بشر است. مطابق با فیلم، عدالت‌خواهی در جامعه ایرانی در چندضلعی ریا، دغل‌بازی، خودپرستی، روابط سیاسی و باندبازی، عدم وجود تقوای اطلاعاتی و دسترسی مسئولین به شخصی‌ترین اطلاعات، تطمیع و عدم شایسته‌سالاری زندانی شده است. آزادی فقط برای بعضی است و این بعضی که به خودیِ خود کسی نیستند، با واسطه آشنایی با فلان حاج آقا یا نیروی حراستی، به‌طور مثال برای رئیس فدراسیون هم تعیین و تکلیف می‌کنند.

تمسخر دین‌داری در مقابل عدالت‌ورزی

در فیلم شخصیت اصلی مرد، برخوردار از ظاهر، عادات و زبان دینی است و تصویر ذهنی منفی‌ای از مردان مذهبی به مخاطب عام القاء می‌کند.

"دیالوگ او خطاب به رئیس فدراسیون حکایت از بازنماییِ باندبازی و فساد مدیران مذهبی دارد (یک مجری صداوسیما به رئیس فدراسیون فوتبال دستور می‌دهد): «من با حاج آقا صحبت کردم"مرد پولدار است؛ از طریق حرفه مجری­‌گری در رسانه ملی مشهور شده است؛ آشنا به قوانین است؛ ظاهر دینی خود را حفظ کرده و درواقع همه ابزارها و اهرم‌­های قدرت را داراست و به خود اجازه هرگونه استفاده از آن‌ها را می‌­دهد. علاوه بر این موضوع حمایت بستر قانونی جامعه ایرانی با توجیه آموزه‌­های اسلامی نیز به سیاه نمایی وضعیت دینی جامعه کمک می‌کند.

شخصیت مرد نه‌تنها از بستر قانونی برای مخالفت بی­‌دلیل از خروج همسرش از کشور استفاده می‌کند و بر آینده ورزشی و احساسات او پا می‌­گذارد، بلکه با فریب، شرط رضایت خود را بخشیدن مهریه قرار می‌­دهد؛ اما برگه رضایت‌‌نامه را پس از امضای بخشیدن مهریه جلوی چشمانش پاره می­‌کند و در دادگاه بعدی با جملات خود مبنی بر عدم رضایت به جدایی، او را آزار می‌­دهد: «می‌خوام زندگی کنم. نمی‌خوام طلاق بدم. ... دلیل نمی‌خواد.

نمی‌خوام زنم بِره. قانونو بلدم. همه‌چی موجهه... خودمم مورد تأیید همه جام. دلم نمیخواد ایشون بره...

"او اما حقوق اندکی از فدراسیون می­‌گیرد که کفاف رتق‌وفتق امور زندگی‌­اش را نمی‌دهد و محتاج حمایت مالی همسرش است"دلم نمیخواد ایشون بره... قانون، این اجازه رو به من نمیده؟...

درنهایت نیز با پرونده‌­سازی برای زن و بهره‌­گیری از نفوذ خود در میان مدیران، شرایط اخراج او از تیم ملی را علی‌رغم عدم رضایت رئیس فدراسیون فراهم می‌­کند. دیالوگ او خطاب به رئیس فدراسیون حکایت از بازنماییِ باندبازی و فساد مدیران مذهبی دارد (یک مجری صداوسیما به رئیس فدراسیون فوتبال دستور می‌دهد): «من با حاج آقا صحبت کردم. ایشون مساعدت کردن. شمام حکمو (حکم اخراج همسرش را) بزنید لطفاً».

تشویق زنان به جنبش

در فیلم تصویری که از قهرمان زن ارائه می‌شود به این شکل است: بسیار توانمند و تا حد کاپیتان تیم ملی زنان پیش رفته؛ در صحنه‌­ای پس از اخراج شدنش از فدراسیون در زمین­ چمن محلات حتی با آقایان! در بازی فوتبال شرکت کرده و توانمندتر از آن‌ها ظاهر شده و حتی به آن‌ها گل می­‌زند.

او اما حقوق اندکی از فدراسیون می­‌گیرد که کفاف رتق‌وفتق امور زندگی‌­اش را نمی‌دهد و محتاج حمایت مالی همسرش است. تنها در جمعیت کوچکی از فالوورهای فضای مجازی شناخته شده است؛ قوانین را نمی‌­شناسد و ظاهر دینی نیز ندارد. این موارد او را در موقعیت­ و وضعیتی پایین و تحت ستمی قرار می‌­دهد که یا باید بی‌چون‌وچرا به خواسته­‌های نامعقول همسرش سرسپارد و یا اینکه به NGOهای حقوق بشری پناه برد و یا اینکه موفقیت و تلاش­‌های خود را نادیده گرفته و زندگی متفاوتی را پیش بگیرد.

قهرمان داستان به رغم تلاش برای حفظ موقعیت خود در فوتسال و تن دادن به اموری مخالف میلش، در نهایت مجبور به انتخاب راه حل سوم، یعنی نزول موقعیت اجتماعی خود در حد راننده اِسنپ و نادیده گرفتن توانمندی­‌ها و موفقیت­‌های خود می‌­شود. تنها نقطه سیاهی که از این زن در فیلم وجود دارد اشاره به شایعه­‌ای مبنی بر قصد او برای فرار از تیم ملی در مالزی و رفتن به یکی از کشورهای اروپایی است.

ورزش بانوان و مسأله حجاب

یکی از نکات مهم در فیلم که به نحوی غیر مستقیم مورد اشاره قرار می‌گیرد پیرامون موانع پیشرفت زنان در عرصه ورزش با حجاب اسلامی است. این موضوع در دیالوگ‌های ابتدایی فیلم و در قالب تذکرات مسئول تیم (قبل از شروع مسابقه) قابل مشاهده است: «آستین نره بالا...

"تنها در جمعیت کوچکی از فالوورهای فضای مجازی شناخته شده است؛ قوانین را نمی‌­شناسد و ظاهر دینی نیز ندارد"من تو هیچ شرایطی مو نبینم... شلوارک نره بالا... گزارش اگر رد بشه دیگه کار تمومه‌­ها!!!». این در حالیست که این مسئول اگرچه چادری است؛ اما دین‌داری معوجی را به نمایش می­‌گذارد. او نه‌تنها آرایش غلیظی دارد، بلکه نماینده نوعی سطحی­‌نگری در دین‌داری است و با خواندن فرمالیته آیت‌الکرسی و فوت کردن آن به اعضای تیم برای موفقیت آن‌ها تلاش می­‌کند.

مسئول مربوطه با اینکه زن است، خود عامل و ابزاری برای ستم به زنان واقع شده و حتی رفتارهای حمایت‌گرانه و وفاداری رفیق و هم­تیمی و همخانه قهرمان زن داستان را مورد تمسخر قرار داده و می‌­گوید: «کدوم رفاقتی بین زنان پایدار بوده که مال شما بشه!!!».

در تمام این موارد چادری بودن، اقامه نماز آن در نمازخانه، توریه کردن (برای فرار از گفتن واقعیت) و ظاهرگرایی دینی او را باید در کل فیلم مد نظر داشت. این وضعیت نمادی بدون شک فلسفه چادر و اساساً مذهبی بودن در جامعه اداری را زیر سؤال می‌برد.

مکالمات شهوت‌آلود و دیالوگ‌های کم‌سابقه

«عرق سرد» مشتمل بر صحنه‌­های مطالبه جنسی مرد از زن نیز هست. این ابتذال تصویری، در قالب نشان دادن مظلوم‌نمایی زنان، به صورتی انزجارآور تصویرسازی شده است. در حقیقت کارگردان خواسته است با ابزارپنداری زنان از سوی مردان در مسائل جنسی، جایگاه و شأن حقیر زن در نظام دینی و سنتی ایران را القاء کند و اجبار به پذیرش زن در عین کراهت را به‌عنوان نمادی از ستم جنسی به زنان نمایش دهد؛ اوج تحقیر و ابتذال را باید در یکی از سکانس‌ها دید که زن بعد از کاری که شوهر با او کرده است، به نهایت تنفر رسیده و به صورتی وحشیانه دهان و دندان­‌هایش را با مسواک می‌ساید!!!

ماهواره و فضای مجازی

یکی از موضوعات مطرح در عرق سرد، طرح بحث پیرامون ظرفیت‌های رسانه‌های غربی برای ایجاد جریان و استیفای حقوق زنان است.

"این موضوع در دیالوگ‌های ابتدایی فیلم و در قالب تذکرات مسئول تیم (قبل از شروع مسابقه) قابل مشاهده است: «آستین نره بالا.."در این زمینه امکانات فضای مجازی و ایجاد کمپین‌های حقوقی نیز مورد اشاره و توصیه غیرمستقیم قرار می‌گیرد. درواقع وکیل زن در فیلم، بعد از نوعی ناامیدی از دستگاه قضایی و مشاهده نظام فاسد اداری در صداوسیما و فدراسیون فوتبال، با شبکه VOA مصاحبه کرده و به جریان‌سازی در فضای مجازی می‌پردازد. در دیالوگی میان وکیل و کاپیتان تیم فوتسال زنان گفته می‌­شود: «اگر کاری نکنیم که حقتو می‌خورن، می‌ذارنت کنار؛ کاریَم بکنیم، باهات دشمن میشن باز حقتو می‌خورن میذارنت کنار. چی کار می‌تونیم بکنیم؟ غیر از دوتا مصاحبه و چهار تا پست چه امکانی داریم ما اینجا؟ بالاخره این حرفارو باید بزنیم شاید مردم بفمهن، بالاخره یه روزی یه اتفاقی بیفته».

مغلطه اندر مغلطه؛ حکایت تعمیم ریا و فساد

عرق سرد بر بنیاد مغالطه ساخته شده است. در این فیلم اولاً نمایی ناقص از نظام حقوقی کشور نشان داده می‌شود.

ثانیاً حکومت اسلامی با نماد «صداوسیما» مورد اشاره قرار گرفته و با سیاه نمایی و بزرگنمایی، از برخی مشکلات ـ که واقعاً وجود دارند ـ تصویر مغشوشی ارائه می‌شود. ثالثاً از آموزه‌های دینی تبیین و توصیفی ناقص القاء می‌شود. رابعاً از سبک زندگی مؤمنانه و آداب دین‌داری در قالب نقد سبک زندگی ریاکارانه، تعریفی مجعول و خلاف واقع القاء می‌شود. خامساً در فیلم نوعی تعمیم اشتباه مسلمین به کل اسلام و تعمیم «فسادِ بخشی» به کل سیستم دستمایه کارگردان برای داستان‌پردازی قرار گرفته است.

پیش‌بینی تأثیر عرق سرد در سیاست‌گذاری پیرامون موضوع

کمتر از ۳ هفته از اکران عرق سرد در جشنواره نگذشته است که یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، با اشاره به این فیلم، اظهار امیدواری است که بتواند در این زمینه قدمی برداشته شود.

نکات مثبت

  • آسیب‌شناسی نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران بر پایه احکام مربوط به حدود اختیارات مرد در خانواده
  • آسیب‌شناسی روابط فرهنگی و اجتماعی موجود در سازمان‌ها و ادارات
  • آسیب‌شناسی روابط زناشویی


نکات قابل تأمل

پرداخت روشنفکرانه به موضوع از منظر:

  • سعی در تضعیف جمهوری اسلامی در سیاست‌گذاری پیرامون جامعه زنان
  • سیاه نمایی وضعیت حقوقی و نظام عدالت در ایران
  • ترویج اخلاق سکولار
  • ترویج نگاه سکولار به حقوقی زنان
  • تشویق جامعه زنان به راه‌اندازی جنبش و جریان مطالبه‌گری حقوقی زنان
  • توصیه ضمنی به جریان‌سازی مسائل داخلی با استفاده از شبکه‌های معاند ماهواره‌ای و فضای مجازی
  • ارائه تصویری معوج و غیرواقعی از دین‌داری
  • قراردادن دین‌گرایی در مقابل عدالت‌ورزی
  • تحقیر و تمسخر دین‌داران در قالب رویکرد انتقادی به ریاکاری و ظاهرگرایی
  • تصاویر و عبارات خلاف عفت عمومی
  • ایراد شبهه در خصوص ورزش توأم با حجاب و القاء وجود محدودیت
  • تمسخر و ایراد شبهه در خصوص قانون حجاب
  • تأثیرگذاری بر مدیران سیاسی کشور
  • ترویج قلیان در فیلم


رده‌بندی سنی مخاطب

  • ضرورت اطلاع‌رسانی در خصوص رده‌بندی سنی مخاطب
  • ضرورت اصلاحات در خصوص برخی تصاویر
  • عدم حساسیت فرهنگی مردم به رده‌بندی سنی فیلم در هنگام اکران

انتهای پیام/

منابع خبر

اخبار مرتبط