قیام در برزیل علیه جام جهانی

اندکی پس از ترکیه، جهان اینک شاهد تظاهرات صدها هزار نفری در شهرهای مختلف یکی دیگر از قدرت‌های نوپای اقتصادی جهان، یعنی برزیل است. بر خلاف ترکیه در برزیل دولتی چپ‌- میانه بر سر کار بوده است، با این همه اعتراضات در دو کشور تشابهات زیادی دارند.

اکتبر ۲۰۰۷ زمانی که اعلام شد برزیل پس از سال ۱۹۵۰ برای یک بار دیگر در سال ۲۰۱۴ میزبان جام جهانی فوتبال خواهد بود، یکی از رویاهای بزرگ این ملت که فوتبال به مولفه‌ای مهم از فرهنگ و هویت آن بدل شده، به واقعیت پیوست. کمتر شهر و دهی بود که مردمش نسبت به این تصمیم شور و هیجان نشان ندهند و بعضا تا چندین روز در خیابان‌ها و اماکن عمومی جشن‌های سرور و شادمانی به‌پا نکنند.

از هفته پیش اما شماری از شهرهای برزیل شاهد تظاهرات اعتراضی مردم هستند. اعتراض‌هایی که در ۲۰ سال گذشته و به‌ویژه در دوره پس از پایان حکومت نظامیان کمتر سابقه داشته است. پلیس که کمتر برای رویارویی‌های مناسب با این اعتراضات آموزش دیده با گاز اشک آور و گلوله‌های پلاستیکی به رویارویی معترضان رفته و معترضان نیز با پرتاب نارگیل و کوکتل مولوتف با این اقدامات مقابله می‌کنند.

عکس‌ها از رفتن جوانان معترض بر بام پارلمان برزیل حکایت دارند یا ماشین‌هایی را نشان می‌دهند که در حال سوختن هستند.

"اندکی پس از ترکیه، جهان اینک شاهد تظاهرات صدها هزار نفری در شهرهای مختلف یکی دیگر از قدرت‌های نوپای اقتصادی جهان، یعنی برزیل است"گویی به یک باره مردم فوتبال‌دوست و فوتبال‌پرور برزیل به جای شادی از جام جهانی به مقابله با آن برخاسته‌اند، آن هم در ایامی که جام فوتبال میان‌ قاره‌ها (جام کنفدراسیون‌ها) نیز در این کشور در حال برگزاری است.

تصویر مثبتی که خدشه برداشت

اعتراض‌ها البته از سائوپولو، یعنی بزرگترین قطب اقتصادی کشور و در در اعتراض به افزایش مختصر قیمت استفاده از وسائل حمل و نقل عمومی شروع شد، اما بلافاصله ابعادی گسترده‌تر یافت و نابسامانی‌های عمومی‌تری را نشانه رفت.

حرف اساسی معترضان این است که هزینه برگزاری جام جهانی برای برزیل گزاف است و بخش بزرگی از آن می‌باید برای ترمیم و گسترش زیر‌ساخت‌های عقب‌مانده و ناکارای کشور در زمینه‌های آموزشی و بهداشتی اختصاص یابد. فساد و ارتشا و کاغذبازی هم معضل دیگر مورد اعتراض شهروندان است.

برزیل معمولا به خاطر کارناوال‌ها پر رقص و شادی‌اش و طبیعت بکرش نام و آوازه‌ای در جهان داشته است. در سال‌های اخیر اما اخبار و گزارش‌های مثبت در باره وضعیت اقتصادی نیز چهره‌نمای این کشور در رسانه‌های بین‌المللی بوده‌اند. به عنوان هفتمین قدرت اقتصادی جهان برزیل رشدی چشمگیر را در دهه گذشته تجربه کرده است. اما امسال این رشد از ۰/۶ (شش‌دهم) درصد فراتر نرفته است.

همزمان اما تورم از مرز ۶/۵ درصد گذشته و در مورد اقلام اساسی مایحتاج مردم به ۱۳ درصد رسیده است.

نظام اداری برزیل به شدت بوروکراتیک، اسیر کاغذباری و فساد زده است. گرچه دیلما روسف، رئیس جمهور، مبارزه‌ای جدی را علیه فساد و ارتشا شروع کرد و ۷ وزیر کابینه را از ابتدای سال ۲۰۱۱ کنار گذاشته، ولی همچنان احزاب سیاسی و نمایندگان پارلمان فساد زده‌ترین نهادها و محافل کشور به شمار می‌روند. یک سوم نمایندگان مجلس با لابی فوتبال مناسباتی آلوده به رشوه و فساد دارند. در فهرست تازه موسسه شفافیت بین‌الملل که به میزان فساد و ناکارایی نظام اداری و حقوقی کشورها اختصاص دارد، برزیل به لحاظ فساد زدگی در میان ۱۷۴ کشور در رده ۶۹ قرار دارد.

پیامدهای اصلاحات ناقص

پلیس با گاز اشک آور و گلوله‌های پلاستیکی به رویارویی معترضان رفته

برزیل به رغم اجرا و پیشرفت برنامه‌های دولت چپ- میانه لولا د سیلوا در دهه گذشته برای کاستن از شدت فقر و فاقه و با وجود ادامه همین برنامه از سوی خلف وی یعنی خانم روسف همچنان از شکاف‌های عمیق اقتصادی و طبقاتی رنج می‌برد.

کلان‌شهری مانند سائوپولو از گرانترین شهرهای دنیا به حساب می‌آید. همزمان اما گرچه درآمد فقیرترین اقشار جامعه در در سال‌های گذشته دو برابر شده، اما میانگین حقوق ماهانه ساکنان سائوپولو از ۲۳۶ یورو فراتر نمی‌رود.

"اعتراض‌هایی که در ۲۰ سال گذشته و به‌ویژه در دوره پس از پایان حکومت نظامیان کمتر سابقه داشته است"همین فقر و تنگدستی است که سبب شد حتی افزایش بهای بلیط اتوبوس به میزان ۶ سنت (حدوداً یک بیستم یورو) در هفته گذشته به نارضایتی و اعتراض‌های گسترده در سائوپولو بیانجامد. این افزایش قیمت نیز قرار بود بخشی از هزینه‌های مربوط به جام جهانی را تامین کند.

در کنار تنگدستی فقدان چشم‌انداز و دستیابی به فرصت‌های شغلی نیز مزید بر علت است. نظام آموزشی، به ویژه در سطح ابتدایی وضعیتی فاجعه‌آمیز دارد. در دوره لولا د سیلوا یعنی در دهه آخر قرن گذشته، سرمایه‌گذاری‌های قابل اعتنایی در زمینه توسعه دانشگاه‌ها شد، اما گسترش نظام‌ آموزشی پایه چندان جدی گرفته نشد. کیفیت نازل مدارس دولتی اینک سبب شده که اکثر دانش‌آموزان بیرون آمده از این مدارس راهی به دانشگاه‌های نسبتا با کیفیت کشور پیدا نکنند و عمدتا این امکانات در دست بخش‌های مرفه‌تر جامعه باشد که فرزندان خود را به مدارس خصوصی روانه می‌کنند.

تخصیص ده درصد از ظرفیت‌ دانشگاه‌ها به دانش‌آموزان مدارس دولتی یا سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در دوران روسف در امر آموزش پایه هنوز نتیجه ملموسی به بار نیاورده است.

شماری از شهرهای برزیل شاهد تظاهرات اعتراضی مردم هستند. اعتراض‌هایی که در ۲۰ سال گذشته و به‌ویژه در دوره پس از پایان حکومت نظامیان کمتر سابقه داشته است

در زمینه امکانات حمل و نقل عمومی و سرویس‌های مربوط به بهداشت و خدمات درمانی نیز وضعیتی مشابه حاکم است. طبق قانون هر برزیلی حق بهره‌مندی از درمان رایگان را دارد، اما در عمل این حق تنها بر روی کاغذ می‌ماند. امکانات بیمارستان‌ها و موسسات درمانی به سختی کفایت می‌کنند و پاسخگوی انبوه مراجعان نیست. آنهایی که دستشان به دهانشان می‌رسد بابیمه‌های خصوصی مسئله را حل می‌کنند ولی بخش عمده جامعه فاقد چنین امکانی است.

هزینه‌ای که می‌توانست جای دیگری صرف شود

در واقع گرچه سرمایه‌گذاری‌های دولتی در بخش آموزش و بهداشت به شدت ناکافی است، همزمان اما دولت ۵ / ۱۱ میلیارد یورو برای جام جهانی فوتبال هزینه می‌کند و حدود ۱۰میلیارد یورو هم برای بازی‌های المپیک که قرار است سال ۲۰۱۶ در این کشور برگزار شود.

"فساد و ارتشا و کاغذبازی هم معضل دیگر مورد اعتراض شهروندان است.برزیل معمولا به خاطر کارناوال‌ها پر رقص و شادی‌اش و طبیعت بکرش نام و آوازه‌ای در جهان داشته است"بخشی از این هزینه‌ها بعضا تا دو برابر برآورده‌های رسمی هستند، امری که سوءظن و تردید در باره فساد دولت و هدردهی اعتبارات عمومی از سوی آن را در جامعه افزایش داده است.

قرار است تا سال ۲۰۱۴ دوازده استادیوم ورزشی ایجاد یا بازسازی شوند. این پروژه‌ها جا به جایی هزاران نفر و اسکان آنها در مناطقی دیگر را در پی داشته است. جابه‌جایی‌های اجباری در بسیاری از موارد اهالی را از شعاع اصلی محل زندگی قبلی‌اشان دور کرده و مشکلات متفاوتی را برای آنها دامن زده است. سازمان ملل در گزارشی سیاست جابه‌جاسازی دولت برزیل را در بسیاری از موارد ناقض حقوق بشر دانسته است.

حرف اساسی معترضان این است که هزینه برگزاری جام جهانی برای برزیل گزاف است

از سویی، استادیوم‌های در حال ساخت چنان بزرگ هستند که تنها به کار جام جهانی می‌آیند و پس از آن بعضا در بهترین حالت یک بیست ظرفیت‌شان هم پر نمی‌شود. سوال بسیاری از شهروندان این است که آیا برای چنین استادیوم‌هایی با ظرفیت یک بار مصرف لازم است که هزینه‌های گزاف اختصاص یابد و همزمان از تخصیص اعتبار برای بهسازی زیرساخت‌ها غفلت شود.

این نیز هست که دولت فعالیت‌ گسترده و بسیج‌ نیروی فشرده‌ای را برای تامین امنیت بازی‌های جام کنفدراسیون‌ها درحال حاضر و جام جهانی در سال ۲۰۱۴ انجام داده است.

این در حالی است که کثرت جرم و جنایت و فقدان و ناکارایی نیروهای امنیتی و انتظامی در مقابله با این پدیده‌ها نیز یکی دیگر از عوامل نارضایتی شهروندان برزیل است.

فوتبال؛ مولفه هویت و پیشرفت یا زاینده معضلات؟

برزیل برترین کشور جهان به لحاظ توانایی‌ها و موفقیت‌ها در زمینه فوتبال است. جام جهانی فوتبال در سال‌های ۱۹۵۸, ۱۹۶۲، ۱۹۷۰، ۱۹۹۴ و ۲۰۰۲ به این کشور تعلق گرفته است. بازیکنانی مانند گارینچا، پله، سوکراتس، روماریو، رونالدو و رونالدینو به اسطوره‌های فوتبال در سطح بین‌المللی بدل شده‌اند و در سطح ملی نیز همچون قهرمانان ملی و حماسی بزرگ داشته می‌شوند. هنوز هم هزاران نوجوان برخاسته از خانواده‌های فقیر و تهیدست با توپ‌زدن در محله‌ها و خیابان‌ها و سواحل برزیل در رویای آنند که استعدادشان کشف شود و از این رهگذر راهی برای برون‌رفت از فقر و فاقه بیابند. هنوز هم استادیوم‌های شهرها گاه و بی‌گاه محل تجمع هیجان‌آمیز هوادران پر و پا قرص فوتبال است و هنوز هم جامعه‌شناسان همه این خصوصیات را به عنوان نشانه‌هایی از نبوغ و استعداد و گرایش هویت‌ساز این کشور در ارتباط با فوتبال توصیف می‌کنند.

با این همه تظاهرات اعتراضی اخیر نشان داد که قربانی‌کردن همه چیز به پای فوتبال در تلفیق با فساد و ناکارایی لزوما تحمل نمی‌شود.اقشار فقیر و تنگدست خواهان امکانات رفاهی بیشتر در زمینه‌های آموزشی و بهداشتی و زیرساخت‌های دیگر هستند و قشر میانی که در این سال‌ها بیش از پیش قوت گرفته مشارکت سیاسی و اجتماعی و نظارت بهتر بر پروژه‌های بزرگ دولت را طلب می‌کند.

"اعتراض حق مشروع شهروندان است"

دیلما روسف ضمن حیرت از ابعاد اعتراض‌ها آن را حق مشروع مردم و نشانه‌ای از دموکراسی دانسته است.

"در سال‌های اخیر اما اخبار و گزارش‌های مثبت در باره وضعیت اقتصادی نیز چهره‌نمای این کشور در رسانه‌های بین‌المللی بوده‌اند"تاکید او این است که باید صدای خیابان شنیده شود. به گفته روسف برزیل در ده سال گذشته به هفتمین قدرت اقتصادی جهان بدل شده و طبیعی است که شهروندانش مطالبات و حقوق فزون‌تری را طلب کنند. او در اولین اقدام به سائوپولو رفته تا با کاهش قیمت تردد با وسائل حمل و نقل در این شهر کمی از ابعاد نارضایتی‌ها بکاهد، هر چند که موضوع افزایش بهای بلیط تنها جرقه‌ای برای سرریز اعتراض‌ها و مطالبات بیشتری که در این سال‌ها به آنها توجه‌ای نشده، تلقی می‌شود.

دیلما روسف، رئیس جمهور، مبارزه‌ای جدی را علیه فساد و ارتشا شروع کرد و ۷ وزیر کابینه را از ابتدای سال ۲۰۱۱ کنار گذاشته

به رغم تظاهرات اعتراضی اخیر روسف همچنان در نظرسنجی‌ها وضعیت مطلوبی دارد، هر چند که نسبت به انتخابات گذشته محبوبیت او رو به کاهش رفته. این کاهش محبوبیت اما باعث نشده که احزاب اپوزیسیون وضعیت بهتری پیدا کنند. به عبارت دیگر اعتراض‌ها متوجه کل سیستم سیاسی کشور و ناکارایی و فسادزدگی آن است که با رشد چشمگیر اقتصادی و مطالبات تازه شهروندان سنخیتی ندارد.

ماهیت مشابه اعتراض‌ها

در مجموع، تظاهرات اعتراضی کم‌سابقه اخیر در ترکیه و برزیل، یعنی دو کشوری که از ممالک در آستانه توسعه‌یافتگی و جز گروه بیست به شمار می‌آیند نشانه‌ای از برخی جوانب ناموزون رشد اقتصادی چشمگیر این کشورها، بی‌اعتنایی به برخی عرصه‌های مربوط به زندگی عمومی و نیز غفلت از پاسخگویی به افزایش مطالبه قشرهای میانی کشور به ویژه در امر مشارکت اجتماعی و سیاسی، بسط و انکشاف دموکراسی و کارایی و سلامت بیشتر در صرف هزینه‌های عمومی و لحاظ افکار عمومی در انجام طرح‌های کلان است.

هم در ترکیه و هم در برزیل اما دولت‌ها تا حدودی با برخورد سخت‌افزاری با این مطالبات بر آتش اعتراض‌ها افزوده‌اند.

در هر دو کشور هنوز هم نیروهای امنیتی و انتظامی ذهنیتی مربوط به دوران نظام‌های بسته و دیکتاتوری را دارند و در امر رویارویی نرم با جنبش‌های اجتماعی و کمک به کاهش تنش در این رویارویی‌ها آموزش لازم را ندیده‌اند.

به نظر می‌آید که این نقص نیز بخشی از ناموزونی توسعه‌ای است که عمدتا نگاه به جنبه اقتصادی ماجرا داشته و جنبه‌های اجتماعی آن را کمتر به دیده گرفته است.