غزلیات سعدی؛ منبعی جامع برای تدوین دستور زبان فارسی

خبرگزاري فارس: ناصرقلي سارلي با انتقاد از كم‌كاري در حوزه پژوهش‌هاي دستوري پيرامون زبان فارسي، گفت: مي‌توان با تأكيد بر غزليات سعدي و بازخواني و بازشناسي آنها، كتابي جامع از ويژگي‌هاي دستوري و ظرفيت‌هاي زبان فارسي تدوين كرد. به گزارش خبرنگار فارس، عصر چهار شنبه دومين جلسه درس‌گفتارهاي سعدي با سخنراني ناصرقلي سارلي در محل شهر كتاب مركزي تهران برگزار شد. سارلي در ابتدا با اشاره به كتاب «موسيقي شعر» محمدرضا شفيعي كدكني عنوان كرد: بنا بر آنچه در اين كتاب آمده دشوارترين نوع آشنايي‌زدايي در قلمرو نحو است و آشنايي‌زدايي واژگاني و تصويري و... در مراحل بعد قرار مي‌گيرند و در اين زمينه فردوسي و سعدي دو قله دست‌نيافتني زبان فارسي هستند. وي ادامه داد: در كلام سعدي تقريباً استعاره و تشبيه تازه‌اي به چشم نمي‌خورد، با اين همه شعر او به واسطه آشنايي‌زدايي‌هاي نحوي و ويژگي‌هاي ممتاز بلاغي‌اي كه دارد از گيرايي خاصي برخوردار است و خوانندگان فراواني را به خود جلب مي‌كند. وي با اشاره به بلاغت خاص سعدي در غزل تصريح كرد: در شعر سعدي نمونه‌هاي فراواني از حذف‌هاي دستوري و به‌هم‌ريختگي ترتيب اجزاي جملات وجود دارد كه شايد اگر امروز ويراستاري بخواهد آنها را ويرايش كند، از آنها ايراد بگيرد اما اين قبيل تصرفات زباني بر اساس لحن گفتار صورت گرفته و غلط نيستند. سارلي با تأكيد بر استفاده از لحن گفتار در غزليات سعدي، يادآور شد: ما در صحبت‌هاي شفاهي خودمان مي‌توانيم يك جمله را به صورت‌هاي مختلفي بيان كنيم كه هيچ يك از آنها هم غلط نيستند همان طوري كه شعر سعدي غلط نيست. وي با اشاره به ويژگي سهل ممتنع شعر سعدي، خاطرنشان كرد: زيبايي كلام سعدي به خصوص در غزلياتش در جايي قرار گرفته است كه توضيح دادن آن دشوار است و اين همان خصلت ممتازي است كه از آن به عنوان سهل ممتنع ياد مي‌كنند. وي در ادامه با اشاره به بلاغت غزليات سعدي از ديدگاه علم معاني، اذعان كرد: يكي ديگر از ويژگي‌هاي ممتاز كلام سعدي اين است كه او توانسته از ظرفيت زبان فارسي در حوزه ساخت معني به خوبي استفاده كند و اين ويژگي در شعر او نمونه‌هاي متعدد و منحصر به فردي دارد. وي با اشاره به كتاب تقريرات بديع‌الزمان فروزانفر در درس بلاغت، تأكيد كرد: فروزانفر در ابتداي اين تقريرات مي‌گويد به سبب آنكه ما هنوز در ويژگي‌هاي زبان فارسي به قدر كافي تتبع نكرده‌ايم از معاني مي‌گذريم و سراغ علم بيان مي‌رويم. من مي‌خواهم بگويم وضعيت ما در اين زمينه هنوز تفاوت چنداني نكرده و ويژگي‌هاي دستوري زبان فارسي به قدر كفايت مورد تتبع و بازشناسي قرار نگرفته است. وي سپس با تاكيد بر ضرورت ارائه تعريف از علم معاني عنوان كرد: معناي سنتي اين علم، دانش دلالت بخشي ساخت‌هاي نحوي است و اين همان چيزي است كه جرجاني برآن تأكيد كرده و گفته است علم معاني در حقيقت معاني نحو است. وي افزود: ما در اين علم درباره ساخت‌ها و الگوهاي نحوي مختلف بحث مي‌كنيم و اينكه چطور يك كلمه در بافت‌هاي مختلف و نسبت به مخاطبان و جغرافياي فرهنگي مختلف تنوع معنايي مي‌پذيرد و مفهومي سيال و گسترده پيدا مي‌كند. وي با اشاره به اهميت بافت كلام در چگونگي القاء معنا توضيح داد: گاه حتي تنها با تغيير مخاطب و بي آنكه بافت جمله تغييري كرده باشد، معنايي كه از يك عبارت اراده مي‌شود تغيير مي‌كند و اين خاصيتي است كه در تمامي زبان‌ها وجود دارد اما زبان فارسي از اين حيث كم نظير است. بنا به گفته سارلي اساس مطالعات ما درباره معنا از مطالعه قرآن آغاز مي‌شود و در اين زمينه علوم گوناگوني نظير دانش مفردات قرآن، مجاز القرآن ، وجوه قرآن و... شكل گرفته است كه هر كدام از آنها به طريقي در پي كشف معاني آيات قرآن هستند. وي با بيان اينكه ما براي يك جمله يا عبارت هميشه يك موضوع له مشخص داريم، تصريح كرد: مساله‌اي كه وجود دارد اين است كه ما هميشه يك عبارت را در معناي موضوع له خودش به كار نمي‌بريم و گاهي اوقات مستعمل الفيه آن را دگرگون مي‌كنيم. وي ادامه داد: به كار بستن يك عبارت در معنايي خارج از موضوع له خودش هميشه به آن معنا نيست كه آن عبارت از معناي حقيقي‌اش تهي شود بلكه گاهي مي‌توان بدون خارج كردن معناي يك عبارت از خود آن عبارت معناي ديگري را هم بر آن حمل كرد. سارلي در ادامه با اشاره به غزليات سعدي، تأكيد كرد: در غزل سعدي گاه حتي تك واج‌هايي نظير «يا»ي نكره هم معاني مختلف مي‌پذيرند و نقش‌هاي گوناگوني ايفا مي‌كنند. وي با قرائت بيتي از يكي از غزليات سعدي ادامه داد: در بيت: مرا به هيچ بدادي و من هنوز بر آنم/ كه از وجود تو مويي به عالمي نفروشم؛ «يا»ي نكره «مويي» براي پست‌تر كردن مو به كار رفته و به قول علماي علم بلاغت مفيد تحقير است در صورتي كه «يا»ي «عالمي» درست برخلاف آن مفيد تعظيم است. وي با بيان اينكه تقابل افكندن ميان تك واج‌ها از هنرهاي منحصر به فرد سعدي است، متذكر شد: اين آن چيزي است كه از عهده هر شاعري بر نمي‌آيد، اما سعدي چنان راحت و به دور از تكلف دست به اين قبيل هنرنمايي‌ها مي‌زند كه گاه هنرش در پس كلام روان و لحن طبيعي گفتارش پنهان مي‌شود. سارلي در ادامه با اشاره به اينكه سخن در علم معاني به دو دسته خبر و انشا تقسيم مي شود، گفت: خبر گزاره‌اي است كه صدق و كذب دارد اما انشا سخني است كه صدق و كذب در آن راه ندارد و به منظور برآوردن حاجتي يا بيان خواست و تمنايي ادا مي‌شود. وي همچنين با اشاره به ديدگاه علماي نحو در زمينه خبر اظهار كرد: در علم نحو براي هر جمله‌اي غرضي در نظر گرفته شده است مثلا مي‌گويند خبر ساخته مي‌شود كه اطلاع‌رساني كند، اما اگر در كنار اطلاع‌رساني كار ديگري هم انجام دهد يا اصلا اطلاع‌رساني نكند و كار ديگري انجام بدهد مي‌گويند دلالت ثانوي پيدا كرده است. وي سپس با تقسيم‌بندي انشا به چند گروه ندا، جمله امري، جمله پرسشي و ... به بيان اغراض اصلي اين جملات از ديدگاه علماي بلاغت پرداخت و گفت: جدا از اغراضي كه براي هر جمله خاص در كتاب‌هاي بلاغت ذكر شده است، اين عبارت‌ها در شعر سعدي اغراض ديگري هم پيدا مي‌كنند كه در كتاب‌هاي ما به آنها اشاره نشده است. سارلي در ادامه با ذكر نمونه‌هايي از غزليات سعدي به بررسي اغراض اوليه و ثانويه در آنها پرداخت و خاطرنشان كرد: بايد يك بار ديگر اشعار سعدي را از اين زاويه بخوانيم و ببينيم كه او چگونه يك جمله يا عبارت ساده را مقتدرانه به خدمت مي‌گيرد و معناي مورد نظر و دلخواه خودش را به مخاطبانش القا مي‌كند. انتهاي پيام/م