حفظ آرمان‌های نهضت اسلامی با تشکیل کمیته‌های انقلاب

وقوع انقلاب‌ها همواره با پیدایش نهادها و سازمان های خودجوش و مردمی همراه بوده است در بیشتر انقلاب های معروف جهان، سازمان ها و نهادهای نوینی از متن مردم، جایگزین سازمان های رژیم پیشین شده اند. یکی از نهادها و سازمان های مهم که پس از پیروزی انقلاب پدید آمد، کمیته انقلاب بود. فلسفه چرایی تشکیل این نهاد را صاحب نظران این گونه مطرح کردند که با وجود سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، نیروهای مردمی، همچنان درگیر نبرد برای درهم شکستن آخرین مقاومت های بقایای این رژیم بودند. همچنین گروهی دیگر از مردم، پاسداری و حفاظت از مراکز مهم و حساس را در شهرها به عهده گرفتند. بنابراین ضرورت تشکیل این نهاد در آن برهه از زمان به دلیل فقدان آمادگی لازم از طرف نیروهای رسمی پلیس یعنی شهربانی و ژاندارمری و اهمیت حفظ انقلاب اسلامی لازم بود. از این رو وجود سازمانی منظم و متشکل برای به عهده گرفتن این مسوولیت و نیز مبارزه با عناصر وابسته به رژیم پهلوی، ضروری به نظر می‌رسید. این نهاد به صورت خود جوش به وسیله روحانیون متعهد، برخی از زندانیان سیاسی آزاد شده، استادان دانشگاه و دانشجویان، کارگران، کارمندان و همه افراد دلسوز انقلاب اسلامی تشکیل شد.
بدین ترتیب امام (ره) در فرمانی در ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی این نهاد را تاسیس و آیت الله مهدوی کنی به عنوان سرپرست کمیته موقت انقلاب اسلامی انتخاب شد، این نهاد تا پایان ۱۳۷۰ خورشیدی در صحنه امنیتی، سیاسی و اجتماعی کشور نقش فعالی داشت. در این سال بنابر ضرورت‌های تشخیص داده شده و با تصویب مجلس شورای اسلامی، این نهاد انقلابی با شهربانی و ژاندارمری ادغام شد و نیروی انتظامی واحدی با نام نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت.

مهم ترین وظایف کمیته انقلاب اسلامی

 از اهم وظایف کمیته انقلاب اسلامی می‌توان به مقابله با توطئه‌های بیگانگان؛ دستگیری وابستگان رژیم پهلوی؛ جلوگیری از قاچاق اسلحه، توقیف اموال مفسدان و فراریان رژیم پهلوی، انتظامات و حفظ امنیت شهرها، روستاها و مرزها؛ مبارزه با فساد و بی بند وباری؛ حراست از اماکن مهم؛ مقابله با منافقان و خرابکاران و... اشاره کرد.

مهم ترین اقدامات کمیته انقلاب اسلامی

در آغازین روزهای پس از پیروزی یک انقلاب، نظام جدید به طور طبیعی از انسجام و یکپارچگی مناسب در جهت اداره و کنترل امور برخوردار نیست. در چنین شرایطی از نخستین اقدامات نظام جدید انقلابی برای محافظت از انقلاب و سرکوب مخالفان خود، تشکیل کمیته‌هایی برای این هدف است. کمیته موقت انقلاب اسلامی در ایران نیز با این هدف، فعالیت‌های خود را آغاز کرد. از نخستین مسوولیت‌های این کمیته جمع‌آوری اسلحه‌هایی بود که پس از تصرف شهربانی‌ها و پادگان‌ها به دست مردم افتاده بود. این اقدام اما از همان ابتدا با درگیری‌ها و مشکلاتی همراه شد. به دنبال اقدام برای خلع‌سلاح افراد مسلح، ابلاغیه‌ای از طرف کمیته انقلاب اسلامی در ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ در روزنامه اطلاعات، با این مضمون منتشر شد که: «هیچ کس حق ندارد به نام کمیته انقلاب افراد را خلع‌سلاح کند. اشخاص باید به میل خود به مساجد محل مراجعه کنند و اسلحه خود را تحویل دهند». 

 امام خمینی(ره) پس از اطلاع از سقوط پادگان ها و کلانتری ها که باعث شده بود، سلاح های بسیاری به دست مردم بیفتد در پیامی فرمودند، سلاح هایی که مردم و جوانان جمع کرده اند به مساجد محلشان زیر نظر امام جماعت تحویل بدهند و حفاظت محله ها و مراکز مؤسسات را عهده دار شوند. همزمان با این پیام، کمیته های انقلاب اسلامی شکل گرفت.
از دیگر اقدامات این نهاد انقلابی و مردمی می توان به کشف و دستگیری گروهک التقاطی فرقان، شناسایی و کشف کودتای نوژه در تیر ۱۳۵۹، مقابله با توطئه گروه های لیبرال، تشکیل کمیته کلانتری های تهران، ایجاد گشت خیابانی در سطح شهرها، اجرای طرح های حفاظت از انتخابات، حفاظت از شخصیت های انقلابی و شرکت در جبهه های نبرد حق علیه باطل اشاره کرد.

روسای کمیته انقلاب اسلامی و چگونگی تشکیل آن

روسای کمیته انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی بدین ترتیب بود، آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی نخستین سرپرست کمیته از ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ خورشیدی، حجت‌الاسلام علی فلاحیان از ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ خورشیدی، حجت‌الاسلام احمد سالک از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶خورشیدی، سراج‌الدین موسوی از ۱۳۶۶ تا ۱۳۶۸خورشیدی و مختار کلانتری آخرین رییس این کمیته بودند.

 در واقع کمیته ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفته بود به صورتی که در هر شهر و محله تعدادی از طرفداران و هواداران انقلاب اسلامی اطراف روحانی محل جمع شده و با استفاده از اسلحه‌هایی که از پادگان‌ها و اسلحه خانه‌ها به دست آورده بودند، تحرکاتی را علیه رژیم پهلوی شروع کرده بودند. حجت الاسلام عمید زنجانی یکی از اعضای روحانیت مبارز و چهره‌های مؤثر در انقلاب اسلامی در این خصوص می‌گوید: کمیته‌ها قبل از انقلاب کار خود را شروع کرده و در اواخر ۱۳۵۷ خورشیدی خود به خود به یک تشکل رسمی تبدیل شد، یعنی رژیم در حال فروپاشی بود و مملکت صاحب نداشت، بالاخره حرف، حرف امام بود ولی هنوز انقلاب به پیروزی نهایی نرسیده بود که کمیته‌های موقت انقلاب تشکیل شد.

مهدوی کنی نخستین رییس کمیته انقلاب اسلامی درباره تشکیل کمیته انقلاب اسلامی گفت: کمیته‌های انقلاب اولین گروه‌های انقلابی و انتظامی بودند که به طور خودجوش تشکیل شدند و امام (ره) با روشن‌بینی که داشتند، فرمودند کمیته‌ها و کسانی که سلاح به دست گرفته‌اند در مساجد و غیر از آن تحت نظر علمای اسلامی فعالیت خود را شروع کنند. وی با بیان اینکه امام(ره) معجزاتی در انقلاب داشتند، گفت: تشکیل کمیته و پیشگیری از بسیاری اتفاقات، یکی از این معجزات بود و اگر کمیته‌های موقت انقلاب را تشکیل نمی‌دادند، مملکت به آشوب کشیده می‌شد.

نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران جایگزین کمیته انقلاب

به دلیل وقوع شتابان انقلاب اسلامی و پیروزی آن و تکوین خودجوش نهاد کمیته انقلاب اسلامی به وسیله مردم، بطور طبیعی اعضای کمیته‌های انقلاب اسلامی از آموزش‌های لازم برای به عهده گرفتن مسوولیت‌های خطیر دفاع از انقلاب اسلامی و برقراری نظم و امنیت برخوردار نبودند و این یک چالش مهم در فرآیند انجام ماموریت‌های آنها بود. بزرگترین مشکل کمیته‌های انقلاب در ابتدا آشنا نبودن به فنون نظامی بود زیرا بیشتر افراد حاضر در مراکز کمیته توان هدایت یا اجرای جنگ نظامی حتی درگیری های خیابانی که برحسب ضرورت و فوق العاده، نیازمند و با اهمیت بودند، نداشتند.

برخی از اعضای دولت موقت در روزهای‌ نخستین تاسیس و فعالیت کمیته انقلاب با تاکید بر اینکه کمیته‌ها فاقد نظم سازمانی هستند، منتقد عملکرد آن بودند. مهندس مهدی بازرگان نخست‌وزیر وقت بر پایه دلایلی چون نداشتن قانون و آیین‌نامه، عدم گذراندن آموزش و دوره‌های لازم توسط نیروهای کمیته و غیرقابل‌کنترل بودن همه اعمال کمیته انقلاب، آن را یکی از عوامل تشتت و هرج و مرج و دخالت در روند کارهای دولت قلمداد می‌کرد. بازرگان در این ارتباط بارها انتقادات خود را با امام(ره) در میان می‌گذاشت تا جایی که از درخواست انحلال کمیته صحبت به میان آورد و ایشان ضمن افزایش برخی از اختیارات دولت به کمیته‌ها تذکراتی می‌داد.

مهدوی کنی نخستین رییس کمیته انقلاب اسلامی درباره ادغام کمیته گفته بود: من با ادغام کمیته با نیروی انتظامی در عین احترام به این نیرو موافق نبودم، یک عده که با کمیته مخالفت می‌کردند به دنبال انحلال آن بودند. ما به همراه جمعی از روحانیون تهران خدمت امام رفتیم و گفتیم مصلحت نیست که کمیته از میان برود و امام نیز دستور دادند، کمیته‌ها کماکان باقی بمانند. کمیته نیروی مهمی بود و در اوایل انقلاب اغلب خانه‌های تیمی را بچه‌های کمیته کشف کردند. وی در ادامه این موضوع گفت: زمانی آقای ناطق که وزیر کشور شده بودند، آمدند و گفتند که چون بچه‌های کمیته آموزش ندیده‌اند، باید در راس هر تیم یک فرد سپاهی بگذاریم. من پیش امام گفتم که با این موضوع مخالفم اما هرچه شما بفرمایید، سمعاً و طاعتاً انجام می‌دهم. من خدمت امام عرض کردم که معتقد نیستم، بچه‌های کمیته زیر نظر بچه‌های سپاه قرار بگیرند. اگر یکی بالا سر آنها بگذارند، روحیه‌شان تضعیف می‌شود. ما مخلص سپاه هم هستیم اما نیروها را نباید تضعیف کرد. این کار انجام نشد تا اینکه بعد از من آقای فلاحیان هم آمدند و منتهی شد به ادغام کمیته در نیروی انتظامی.

درباره دلایل انحلال کمیته‌ها و تشکیل نیروی انتظامی روایت‌های بسیاری وجود دارد. رضا سیف‌اللهی نخستین فرمانده ناجا درباره این مساله می‌گوید: «اولین ارگانی که بلافاصله بعد از انقلاب اسلامی برای حفظ انقلاب تشکیل شد، کمیته‌های انقلاب اسلامی بود که از ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی اعلام موجودیت کرد و با یک خاستگاه مردمی گسترده بسیاری از توطئه‌های ضد انقلاب را خنثی و ماموریت‌های انتظامی و انقلابی را برعهده گرفت. یکی از مسایل مهم تصمیم‌گیران کشور در سال‌های اواخر دهه ۶۰ این بود که آیا باید این سازمان‌های سه‌گانه (کمیته‌ها، ژاندارمری و شهربانی) را توسعه بدهیم یا نه، در صورتی که هنوز هم اعتماد کافی به برخی از آن‌ها وجود نداشت و از این نظر نوعی ابهام در اداره این ارگان‌ها وجود داشت. بودجه‌ای که برای این ارگان‌ها در نظر گرفته می‌شد در حد «نگهداری» بود نه ارتقا و توسعه. در صورتی که نیروهای انتظامی باید به تناسب افزایش جمعیت و توسعه رده‌های سیاسی توسعه پیدا کند اما در طول دهه ۶۰ شاهد توسعه این نیروها نبودیم. کمیته هم به تنهایی نمی‌توانست کار بقیه ارگان‌ها را انجام دهد، منطقی هم نبود که بودجه توسعه را به کمیته بدهیم و آن سازمان‌ها را حفظ کنیم و بلاتکلیف بگذاریم یا بودجه را به سازمان‌های سنتی دهیم و مسوولیت‌ها را از کمیته‌ها بخواهیم. من در سال ۶۹ معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور بودم و در آن سال یک ارزیابی کلی از قدرت هماهنگی و مدیریت سه نیروی انتظامی موجود انجام دادم و به این نتیجه قطعی رسیدم که مدیریت این نیروها در بعد هماهنگی دچار اختلال جدی است و وزارت کشور امکان فرماندهی، هماهنگی و مدیریت این نیروها را به نحو روان ندارد. راه برون رفتی هم دیده نمی‌شد، تنها راهی که وجود داشت ادغام این سه نیرو و تشکیل نیروی جدید بود تا کارآمدی آن‌ها افزایش یابد و از اتلاف منابع و کارهای موازی جلوگیری شود.»

اینچنین بود که کمیته‌های انقلاب بعد از ۱۴ سال فعالیت منحل شدند اما باید گفت که کمیته‌ انقلاب به عنوان اولین نهاد مولود انقلاب در شرایط دشوار قاطعانه از موجودیت انقلاب اسلامی دفاع کرد.