روزنامه‌ها در سرزمین فراعنه؛ از اخبار ایران تا رخدادهای اسرائیل

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: عبدالرضا بنی‌علی

مصر از جمله کشورهای است که انتشار روزنامه در آن قدمتی دیرینه دارد. جراید فراوان منتشر شده در مصر به دولتی و غیر دولتی، عمومی یا خاص، دینی یا غیر دینی تقسیم می‌شوند. بر اساس قوانین مصر، مجوز انتشار مطبوعات در این کشور از سوی شورای عالی مطبوعات مصر، فقط به اشخاص حقوقی واگذار می‌شود و اشخاص حقیقی نمی‌توانند صاحب روزنامه یا مجله‌ای باشند. لذا اشخاص حقیقی، جمعیت، گروه یا مؤسسه‌ای را تشکیل داده و بر اساس آن اقدام به گرفتن مجوز می‌کنند واضح است که برخی از این تشکل‌ها صوری هستند. برخی نیز از مجوز دیگر مؤسسات استفاده می‌کنند و نشریه آنها اجاره‌ای است.

بنابراین قریب به اتفاق جراید مصری دولتی است. این میان برخی از جراید نیز متعلق به احزابی است که مورد تأیید حکومتند، اینها اگر چه در ظاهر دولتی نیستند اما همان سیاست‌های دولت را در عرصه مطبوعات دنبال می‌کنند به عنوان مثال: روزنامه «الوفد» که متعلق به حزب الوفد بوده و هفته نامه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی «البدایه» را نیز چاپ می‌کند و یا حزب التجمع که هفته‌نامه سیاسی «التجمع» و ماهنامه ادبی «ادب و نقد» را منتشر می‌کند از جمله احزاب مورد تأیید حکومت هستند که روزنامه یا مجله منتشر می‌کنند. روزنامه‌های دولتی روزنامه‌های هستند که توسط مؤسسات انتشاراتی مرتبط با دولت منتشر و کسری از بودجه آنها توسط دولت تأمین می‌شود. این مؤسسات عبارتند از: مؤسسه الاهرام، الجمهوریه، اخبار الیوم.

پرتیراژترین روزنامه مصر «الاهرام» است این روزنامه مصری قدمتی ۱۳۰ ساله دارد و نخستین شماره آن در تاریخ ۵/۸/ ۱۸۷۶ منتشر شد و انتشار آن تا امروز ادامه دارد. این روزنامه در حال حاضر علاوه بر چاپ و انتشار به زبان عربی در مصر و کویت به زبان انگلیسی در نیویورک نیز چاپ و منتشر می‌شود این سه مؤسسه ضمن آنکه روزنامه‌ای مختص به خود دارند چاپ و انتشار سایر روزنامه‌ها و مجله‌های مصری -در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، دینی و…-را برعهده داشته و مراکز پژوهشی‌ای را نیز تحت اشراف دارند. ضمن آنکه قیمت روزنامه در مصر ارزان است به عنوان مثال الاهرام که صفحات آن نیز زیاد است (بطور معمول ۲۰ صفحه) به قیمت ۳۰۰ قرش که به طور تقریبی ۳۰۰ تومان ما می‌شود به فروش می‌رسد. در این گزارش نگاهی شده است به به معروف‌ترین و پر تیراژترین جراید مصر

مؤسسه «الاهرام»

پرتیراژترین روزنامه مصر «الاهرام» است این روزنامه مصری قدمتی ۱۳۰ ساله دارد و نخستین شماره آن در تاریخ ۵/۸/ ۱۸۷۶ منتشر شد و انتشار آن تا امروز ادامه دارد. این روزنامه در حال حاضر علاوه بر چاپ و انتشار به زبان عربی در مصر و کویت به زبان انگلیسی در نیویورک نیز چاپ و منتشر می‌شود.

ضمن آنکه الاهرام دارای یک مرکز پژوهشی بزرگی است که مجموعه‌ای از نخبگان در بخش‌های مختلف آن به بررسی اخبار و تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی داخل و خارج مصر می‌پردازند. به عنوان مثال یکی از مراکز پژوهشی مؤسسه الاهرام، مرکز پژوهش ایران است که اخبار و گزارش‌های مرتبط با ایران را مورد بحث و بررسی قرار داده و مجله ماهانه‌ای را به نام «مختارات ایرانیه» منتشر می‌کند شبیه همین کار نیز در بخش دیگری برای اسرائیل به نام «مختارات اسرائیلیه» انجام می‌شود.

برخی از سایر بخش‌های پژوهشی الاهرام که ماه نامه، فصلنامه و یا سالنامه‌ای را منتشر می‌کنند عبارتند از:

-سالنامه گزارش استراتژیک از جهان عرب
-مجله سالیانه راهنمای شناخت جنبش‌های اسلامی
-مجله فصلی اوضاع و احوال مصر
-مجله ماهانه رویکردهای استراتژیک

در واقع روزنامه «الاهرام» سرآمد روزنامه‌های مصری است این روزنامه همه اخبار سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ورزشی، حوادث و… را پوشش می‌دهد و هر روز نیز گزارشات و مقالاتی را در خصوص مهمترین تحولات جهان به قلم نخبگان مصری و جهان عرب منتشر می‌کند به همین خاطر «الاهرام» پرتیراژترین روزنامه مصری است و تقریباً هر خواننده‌ای با هر سلیقه‌ای را جذب می‌کند.

در خصوص اخبار ایران باید گفت: تقریباً بیشتر روزنامه‌های مصری به خصوص الاهرام به طور پیوسته و روزانه اخبار ایران را پوشش می‌دهند و مقالاتی در تحلیل اوضاع داخلی و سیاست خارجی ایران -بخصوص در هنگام بالا گرفتن تنش‌ها در داخل و یا در منطقه- منتشر می‌کنند. با توجه به مطالبی که در بالا در خصوص دولتی و یا وابسته به دولت بودن جراید مصری گفته شد و با در نظر گرفتن روابط ایران و مصر، می‌توان رویکرد این جراید را در انتشار اخبار و یا نوشتن مقالات پیشاپیش حدس زد. ضمن آنکه سعودی‌ها نیز با کمک‌های خود به برخی روزنامه‌ها و نویسندگان مصری در جهت دهی اخبار و مقالات مرتبط با ایران مؤثر هستند.

لازم به ذکر است که الاهرام نسخه الکترونیکی آنلاین ندارد.

مؤسسه «اخبار الیوم»

این مؤسسه در سال ۱۹۴۴ م توسط مصطفی امین و علی امین تأسیس شد و در حال حاضر دولت مصر از طریق شورای عالی مطبوعات بر آن اشراف دارد و چند خبرگزاری زیر مجموعه آن به شمار می‌رود این مؤسسه روزنامه «اخبار الیوم» را در مصر منتشر و در جهان عرب توزیع می‌کند. این مؤسسه در کنار چاپ روزنامه، تعدادی مجله هفتگی در زمینه‌های ورزشی، ادبی، کودکان، اخبار ستارگان رقص و آواز، سینما و… منتشر می‌کند اما شاید مهمترین هفته نامه آن «اللواء الاسلامی» باشد که موضوعات دینی و اسلامی را پوشش می‌دهد. این هفته نامه ضمن انتشار برخی اخبار دینی، مقالاتی متعددی را در خصوص موضوعات مناقشه برانگیز اسلامی منتشر و تقریباً هر هفته مقاله‌ای را ضد اخوان و فعالیت‌هایش چاپ و نشر می‌دهد. نسخه الکترونیکی روزنامه «اخبار الیوم» به شکل روزانه در دسترس خوانندگان قرار می‌گیرد.

مؤسسه «الجمهوریه»

این مؤسسه روزنامه «جمهوریت» را چاپ و منتشر می‌کند روزنامه جمهوریت در واقع در سال ۱۹۵۴ م پس از انقلاب افسران آزاد تأسیس شد و در آن زمان انور سادات رئیس تحریریه آن بود و هم اکنون عبدالرازق توفیق رئیس هیئت تحریریه آن است در حال حاضر این روزنامه با پرهیز از داخل شدن در موضوعات مناقشه برانگیز سیاسی، اجتماعی و دینی مصر سعی می‌کند بیشتر اخبار اقتصادی و اجتماعی را پوشش دهد.

بیشتر روزنامه‌های مصری به خصوص الاهرام به طور پیوسته و روزانه اخبار ایران را پوشش می‌دهند و مقالاتی در تحلیل اوضاع داخلی و سیاست خارجی ایران -بخصوص در هنگام بالا گرفتن تنش‌ها در داخل و یا در منطقه- منتشر می‌کنند در طول ریاست جمهوری حسنی مبارک، یعنی از سال ۱۹۸۱ م تا سرنگونی حکومت او در سال ۲۰۱۱ م، صنعت روزنامه در مصر زیر سلطه سه روزنامه دولتی الاهرام، الاخبار و الجمهوریه بود. این روزنامه‌ها در خدمت رژیم حاکم بودند به همین خاطر آنها بیانیه‌های رسمی دولت، اخبار، گزارش‌ها و مقالات مورد نظر حکومت را چاپ و منتشر می‌کردند و هیچگاه اخباری از مخالفان و اعتراضات آنها در این روزنامه‌ها دیده نمی‌شد البته مجلاتی بودند که به طور نسبی از یک آزادی عمل و استقلالی برخوردار بوده و صدای مخالفان را تا حدودی پوشش می‌دادند اما از آنجا که هفتگی منتشر می‌شدند، نمی‌توانستند گزارش‌های به موقعی بدهند در این قسمت اشاره‌ای خواهیم داشت به برخی روزنامه‌های به ظاهر غیر دولتی و مستقل که در مصر چاپ و منتشر می‌شوند.

این روزنامه‌های به ظاهر مستقل در اواخر حکومت حسنی مبارک که تا حدودی فضای بازی برای بیان نظرات و دیدگاه‌های مخالفان ایجاد شده بود پا به عرصه وجود گذاشتند و تاکنون نیز توانسته‌اند به حیات خود ادامه دهند مهمترین این روزنامه‌ها عبارتند از «المصری الیوم» (مصر امروز)، «الیوم السابع» (روز هفتم)، «الوطن» و «الشروق» و...

۱- یکی از روزنامه‌های مستقل مصری که توانسته جایگاه خوبی برای خود در میان خوانندگان مصری بدست آورد روزنامه «المصری الیوم» است در سال ۲۰۰۳ م، گروهی از بازرگانان و تجار قاهره با هشام قاسم، سردبیر تایمز قاهره تماس گرفتند و تأسیس یک روزنامه مستقل را به او پیشنهاد دادند. یک سال بعد یعنی در سال ۲۰۰۴ م، روزنامه المصری الیوم، با مدیر عاملی قاسم راه‌اندازی شد. رئیس هیئت مدیره آن نیز یک تاجر مصری به نام کامل توفیق دیاب و رئیس هیئت تحریریه در ابتداء «مجدی مهنا» بود اما بعد از تقریباً یک سال او جای خود را به «انور الهواری» داد آقای الهواری که ستون‌نویس روزنامه نیز بود در هنگام انتشار اولین شماره روزنامه گفتگوی با رادیو بی بی سی انجام داد و اعلام کرد روزنامه «المصری الیوم» روزنامه مستقلی خواهد بود پس از مدت یکسال به ناگاه الهواری کنار گذاشته شد و دیگر ستون نویس روزنامه یعنی «مجدی مهنا» نیز وفات یافت بعد از آن رویکرد روزنامه در نشر اخبار و گزارش‌ها تا حدودی تغییر کرد. در حال حاضر مهندس نجیب ساویرس از تجار مصری عمده سهام روزنامه را در اختیار دارد و آقای عبداللطیف المناوی رئیس هیت تحریریه است.

هدف مؤسسان المصری‌الیوم ارائه روزنامه‌ای به روزنامه‌خوانان مصری بود که زیر نفوذ گرایش‌های سیاسی نباشد و از مسائل مهم و دیدگاه‌های گوناگون در موضوعات بحث برانگیز، گزارش‌های قابل اعتماد به مردم بدهد. لذا هشام قاسم مدیر عامل روزنامه در آن زمان گفته بود: «آزادی‌های مدنی، حقوق بشر، اصلاحات سیاسی؛ اینها موضوعات صفحه اول است و من می‌خواهم ۸۰ درصد خبرها محلی باشد.» او برای تحقق این هدف به دنبال فارغ‌التحصیلان جوان دانشگاه‌ها بود، ایشان می‌خواست کسانی را استخدام کند که هنوز تحت تأثیر گرایش‌های سیاسی موجود در جامعه مصر قرار نگرفته بودند لذا می‌توانستند با بی طرفی اقدام به تهیه اخبار و گزارش‌های منطبق بر واقعیت بنمایند به همین خاطر او از استخدام پیروان متعصب گرایش‌های سیاسی و مذهبی خودداری کرد و پس از کنار گذاشتن مجدی مهنا و انوار الهواری که هر کدام تقریباً یک سال رئیس تحریریه بودند «مجدی الجلاد» را به عنوان رئیس تحریریه انتخاب کرد. در سال ۲۰۰۷ م، بنیاد ملی دموکراسی در آمریکا با تقدیر از فعالیت‌های قاسم به عنوان «یکی از برجسته‌ترین ناشران و فعالان دموکراسی در مصر»، جایزه دموکراسی را به ایشان اهدا کرد.

در دوران ریاست جمهوری مبارک وزارت اطلاعات مصر بر روزنامه‌ها نظارت داشت و سردبیران را برای رعایت برخی «خط قرمزها» نظیر اطلاعات نظامی یا مطالب مربوط به خانواده مبارک زیر فشار می‌گذاشت مجدی الجلاد می‌گفت: «آنها سعی می‌کنند بر ما اعمال نفوذ کنند. گاهی اوقات تهدید می‌شویم، گاهی با جملات مؤدبانه ما را سرزنش می‌کنند.» اما این فشارها باعث نشد تا روزنامه مشی خود را عوض کند.

به دلیل فشارهای دولتی، نوعی خودسانسوری در بیشتر روزنامه‌های مصر، از جمله روزنامه المصری‌الیوم، وجود داشت. دولت علاوه بر فشارهایی که به طور معمول بر رسانه‌ها اعمال می‌کرد، با کنترلی که بر چاپخانه‌ها و شبکه توزیع داشت می‌توانست فشار بیشتری اعمال کرده و روزنامه‌ها را از دکه روزنامه‌فروشی‌ها جمع کند.

قانون مطبوعات و جرایم مطبوعاتی مصر، در دوران مبارک ۳۲ ماده داشت که اجازه می‌داد روزنامه‌نگاران با اتهام‌های مبهمی نظیر «تهدید علیه امنیت ملی» زندانی شوند. این قانون دولت را قادر می‌ساخت که روزنامه‌نگاران را به خاطر عبور از «خط قرمزهایی» که حکومت اعلام کرده بود سرکوب کند. قاسم می‌گفت: «به طور مرتب علیه ما پرونده تشکیل می‌دهند. برخی اوقات دستیار من تقریباً هر هفته پرونده تازه‌ای را تحویل من می‌دهد. اما محکوم نمی‌شویم.»

نقطه اوج روزنامه «المصری الیوم» گزارش‌های این روزنامه درباره انتخابات مجلس سال ۲۰۰۵ م، مصر بود انتخابات در زمانی برگزار می‌شد که حزب حاکم ناسیونال دموکراتیک، با قبول شرکت نامزدهای رقیب حسنی مبارک در انتخابات ریاست جمهوری، تلاش می‌کرد وجهه بین‌المللی خود را بهبود بخشد. اما وقتی در دور اول انتخابات پارلمانی، میزان قابل توجهی از آرا نصیب اخوان‌المسلمین شد، حکومت در دور دوم انتخابات مجلس اقدام به مداخله جدی کرد و بسیاری از مراکز رأی‌گیری را بسته یا آنها را به خشونت کشانید تا آرای رأی دهندگان مغشوش شود

روز ۲۴ نوامبر، «المصری الیوم» گزارش دست اولی از تقلب در انتخابات در صفحه اول خود چاپ کرد. این گزارش در میان مردم چنان سر و صدایی راه انداخت که برای ۳روز متوالی روزنامه به چاپ دوم رسید افشای واقعیت‌های پس پرده و شیوه‌های انتخاباتی مورد استفاده دولت، چنان بحث‌هایی را در سطح ملی برانگیخت که ۱۲۰ قاضی با امضای بیانیه‌ای، درستی اتهام‌های مطرح شده علیه دولت را تائید کردند. المصری‌الیوم زمانی که اقدام به افشای این رسوایی دولت کرد، تازه یک سالگی خود را گذرانده بود. قاسم می‌گوید: «در ژانویه آن سال تیراژ ما فقط ۳۰۰۰ نسخه بود. افزایش تیراژ تدریجی و به طور متوسط ۵۰۰ نسخه در ماه بود، اما بعد از انتشار آن گزارش، تیراژ ناگهان به ۳۰ هزار نسخه رسید.» المصری‌الیوم با ارائه گزارش‌های خبری جسورانه و مستقل، در مطبوعات مصر «انقلاب کوچکی» به راه انداخت که به رشد روزنامه‌های مستقل در این کشور انجامید.

در سال ۲۰۰۹ م، روزنامه المصری‌الیوم با تیراژ روزانه ۲۰۰ هزار نسخه، چهارمین روزنامه بزرگ مصر بود و نه تنها در بالا بردن تیراژ که در تأثیرگذاری بر خروجی دیگر رسانه‌های مصر نیز موفق عمل کرده بود.

پس از انقلاب ۲۰۱۱ م مردم مصر بر ضد حکومت حسنی مبارک، المصری‌الیوم توانست از مطبوعات دولتی سبقت گیرد و پرخواننده‌ترین روزنامه کشور شود. طبق گزارش باشگاه خبرنگاری دبی، تیراژ المصری‌الیوم از ۲۰۰۸ م تا ۲۰۱۱ م دو برابر شد، تا حدی که ۶۱ درصد خوانندگان روزنامه در مصر در آن تاریخ، روزنامه المصری الیوم را به عنوان روزنامه مطلوب و مورد اطمینانشان خریداری می‌کردند.

پس از یک دوره ناآرامی‌ها در مصر و کنار رفتن مبارک و آمدن مرسی و پس از آن سیسی چند سالی هست که آرامش نسبی در مصر برقرار است اما روزنامه‌های مصری از جمله «المصری الیوم» نمی‌توانند خط قرمزهای که حکومت مشخص کرده زیرپا بگذارند لذا این روزنامه نیز همچون سایر روزنامه‌های مصری تا حدود زیادی از روش استقلالی خود فاصله گرفته و سعی می‌کنند مطالبی را چاپ و منتشر کنند که شورای نظارت از آن ایراد نگرفته و قابل چاپ باشد. لازم به ذکر است که در روزنامه المصری الیوم شخصیت‌های برجسته‌ای همچون مجدی مهنا، حسنین هیکل، حسن نافعه، مصطفی الفقی و…مقاله می‌نوشتند.

۲-« الیوم السابع» یک روزنامه سیاسی اقتصادی و مستقل مصری است که ولید مصطفی تاجر مصری آن را در سال ۲۰۰۸ م تأسیس و اولین شماره روزنامه را در همان سال منتشر کرد. در ابتدا انتشار آن به صورت هفتگی بود ولی از ۳۱ /۵/ ۲۰۱۱ م انتشار آن به صورت روزانه درآمد در حال حاضر شرکت «اعلام المصریین» مالک روزنامه است البته خود این شرکت تحت مالکیت یک شرکت مادر به نام «ایجل کابیتال» است که بنابر برخی اخبار متعلق به سازمان اطلاعات مصر است. مهمترین سهام داران کنونی آن احمد ابو هشیمه و علاء الکحکی هستند بر اساس برخی آمارها تیراژ کنونی روزنامه بیش از ۱۰۰۰۰ نسخه در روز است به‌رغم آنکه روزنامه اعلام کرده بود که صاحبان آن در سیاست روزنامه دخالتی ندارند ولی بعد از انقلاب ۲۵ ژانویه شایعاتی حول دخالت‌های آنان در بعضی موارد براساس تمایلات سیاسی آن‌ها وجود داشته است.

مدیر کنونی روزنامه ولید مصطفی حسن و سردبیر آن خالد صلاح است. روزنامه «الیوم السابع» روزنامه‌ای است که در همه زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… اخبار و مقالاتی را به صورت روزانه منتشر می‌کند عمده محل درآمد الیوم السابع از ناحیه چاپ آگهی و دریافت پول برای چاپ مقالات ارائه شده است، لذا این روزنامه هر مقاله‌ای را که از طرف دولت چاپ آن، ممنوع نباشد با دریافت پول در اولین فرصت چاپ و منتشر می‌کند به عنوان مثال روزنامه حق ندارد مقالاتی را که در حمایت از اخوان المسلمین است چاپ کند.

بر اساس گزارش روزنامه نگاران بدون مرز بعد از حوادث سال ۲۰۱۳ م و روی کار آمدن آقای سیسی این روزنامه به شدت از سیاست‌های حکومت دفاع کرده و رئیس آن نیز به طور علنی اعلام کرده که از سیاست‌های دولت حمایت می‌کند و هرگز به رئیس جمهور سیسی خیانت نخواهد کرد.

جالب اینکه این روزنامه به شکل اینترنتی نیز در دسترس علاقمندان است و سایت آن جز ده سایت برتری است که مصری‌ها به آن مراجعه می‌کنند و بر اساس ارزیابی‌های که در ژوئن ۲۰۱۹ م انجام شده سایت روزنامه در بین ۱۰ سایت برتر در مرتبه نهم از لحاظ تعداد بازدید کنندگان قرار داشته است.

ملاحظه: چاپ مقاله در قبال دریافت پول، باعث شده که این روزنامه به سادگی بوقی شود برای آنها که حاضرند پولی بپردازند تا سخنان راست و دروغ خودشان را به خورد مخاطب دهند لذا برخی سفارت خانه‌ها از جمله سفارت سعودی با پرداخت پول به روزنامه و نویسندگان گمنام، از آنها می‌خواهند که مقالاتی را در راستای سیاست‌های کشور مطبوع شأن نوشته و در این روزنامه به چاپ رسانند لذا گاهی مشاهده می‌شود که حتی اخباری که این روزنامه منتشر می‌کند همان اخباری است که رسانه‌های سعودی پخش می‌کنند به عنوان مثال در موضوع دو جزیره «تیران و صنافیر» موضع روزنامه به شکل دقیق همان موضع سعودی‌ها بود.