آثار پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی نقطه آغاز نویدبخشی است

به گزارش خبرنگار مهر، مراسم رونمایی آثار پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی روز گذشته ۲۶ آذرماه برگزار شد، حجت الاسلام محسن الویری استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) در این مراسم درباره آثار منتشر شده پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی در زمینه تمدن به ارائه سخن پرداخت که در ادامه از منظر شما می‌گذرد:

... وَ نَطْمَعُ

أَنْ

یُدْخِلَنَا

رَبُّنَا

مَعَ

الْقَوْمِ

الصَّالِحِینَ (مائده ،۸۴)

مطالعات تمدنی در کشورهای اسلامی زودتر از کشور ما آغاز شد و آثار ارزشمندی در این زمینه تا کنون به زبان عربی و به قلم اندیشمندان مسلمان معاصر منتشر شده است. در کشور ما هم در دو دهه اخیر و به دنبال مطرح شدن اندیشه تمدن نوین اسلامی از سوی رهبر معظم انقلاب، فضای بسیار خوبی برای از خفا بیرون آمدن و زایش اندیشه‌های تمدنی فراهم آمده است که باید آن را قدر دانست و شکرگزار آن بود.

خوشایند ما باشد یا نباشد واقعیت این است که در کشور ما مباحث بنیادینی که معمولاً مورد اهتمام رهبر معظم انقلاب است در دو سطح متفاوت دنبال می‌شود:

سطح علمی و مطابق با ضوابط و معیارهای متعارف در نهادها و مراکز آموزشی و پژوهشی عالی که معمولاً هم پشتوانه دانشی قابل قبول دارد و هم آورده دانشی و گرایشی و کنشی سودمند.

سطح فرهنگی و مطابق با هنجارهای رایج در فعالیت‌های فرهنگی که معمولاً پشتوانه دانشی آن روشن نیست و آورده‌های آن هم زودگذر و غیرقابل اعتماد است و اغلب مورد استقبال صاحب‌نظران هم قرار نمی‌گیرد و حداکثر کارکرد آن گفتمان‌سازی و فرهنگ‌سازی برای پرداختن به تمدن است.

کم نیست مواردی که کارهای علمی به دلیل سیطره کارهای فرهنگی که معمولاً برخوردار از پشتیبانی‌های فرصت‌ساز هستند، به حاشیه رانده شده و دیده نشده‌اند و یا از اساس مجال بروز و ظهور نیافته‌اند؛ اما مطالعات تمدنی این شانس را داشته است که با وجود سیطره نسبی کارهای فرهنگی شتاب‌زده، جایی برای خود بیابد و پشت‌گرم به دستاوردهای خود، نه تنها بتواند ادامه حیات دهد، بلکه به یک نقطه امیدبخش و بالنده و رو به رشد برسد. هنوز سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار ۱۱ بهمن ۱۳۹۷ با تمدن‌پژوهان نوین اسلامی در ذهن‌ها هست که دو بار در سخن کوتاه خود حجم کارهای انجام شده و افق‌های گشوده شده را شایسته سجده شکر خواندند.

مجموعه کارهای پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی را می‌توان در رأس این کارهای امیدبخش قرار داد. در این پژوهشکده جمعی اندک از پژوهشگران و مدیران پژوهشی پرتوان و پرانگیزه و صاحب‌نظر در حوزه مطالعات دینی و دانش‌های جدید توانسته‌اند معطوف به سیاستهای کلی نظام و بر پایه نیازهای کشور در مدتی تقریباً کوتاه، هم در زمینه مطالعات تمدنی و هم در زمینه مطالعات اجتماعی دستاورهای قابل توجهی به جامعه دینی و علمی ما عرضه کنند.

داوری درباره آورده‌های این پژوهشکده در زمینه مطالعات اجتماعی را باید بر دوش صاحب‌نظران این حیطه نهاد، ولی درباره آورده‌های آن در زمینه مطالعات تمدنی، با توجه به اطلاعات اندک خود در این زمینه و نیز به دلیل عضویت در شورای پژوهشی پژوهشکده و پشتیبانی میز تمدن اسلامی از برخی از آثاری که امروز رونمایی می‌شود، به خود اجازه می‌دهم یک ارزیابی کلی ارائه دهم.

مهمترین ویژگی‌های آثار منتشر شده پژوهشکده در زمینه تمدن، در نگاهی کلی چنین است:

خلاقیت در فرایند پژوهش پژوهش‌های علمی در رشته‌های علوم انسانی در کشور ما اغلب فردمحور است، اما بیشتر کارهای پژوهشکده در یک فرایند جمعی چهره بسته است و با وجود مسؤولیت یک فرد در به ثمر رساندن آن، آرای چند صاحب‌نظر در مراحل مختلف پژوهش و تدوین دریافت شده است و برخی آثار اصولاً برآیند و برآمده از گفتگوهای صاحب‌نظران است.

برخورداری از پشتکاری ستودنی برای به انجام رسیدن دشواری‌های پژوهش و مدیریت پژوهش در کشور ما بر کسی پوشیده نیست، ولی این دوستان با پشتکار خود توانستند افزون بر اجرای طرح‌های موظف خود، با تعدادی قابل توجه از صاحب‌نظران خارج از مجموعه خود ارتباط علمی برقرار کنند و از توان‌مندی‌های آنها هم برای اجرای طرح‌ها بهره ببرند و یک مرکز مطالعات را به سطح یک پژوهشکده موفق و در خدمت دفتر تبلیغات اسلامی و حوزه علمیه و نظام ارتقا دهند.

"نوشته‌های تمدنی در کشور ما تا دو سه پیش اکثر مربوط به تاریخ تمدن بود و آثار منتشر شده مربوط به مباحث نظری تمدن بسیار اندک"آثار تولید شده که به راستی صفت قلیل المؤونه و کثیرالمعونه زیبنده آنهاست، نشان‌دهنده اهلیت دوستان برای پیشبرد اهداف پژوهشکده است.

ابداع در آورده‌های علمی محتوای آثار تولید شده که برخی از آنها ظرفیت متن مباحثه قرار گرفتن در دروس مقطع دکتری را دارد، اکثر دارای ابداعات و نوآوری‌ها و افق‌گشایی‌هایی است که ظرفیت تمدن‌پژوهی در کشور را از طریق نشان دادن زمینه‌های نو به صورت چشمگیری افزایش داده است.

تنوع ناظر به نیازهای کشور مهمتر از ویژگی‌هایی که برشمرده شد، تنوعِ معطوف به نیاز آثار منتشر شده است. نوشته‌های تمدنی در کشور ما تا دو سه پیش اکثر مربوط به تاریخ تمدن بود و آثار منتشر شده مربوط به مباحث نظری تمدن بسیار اندک. آثار منتشر شده در این پژوهشکده هر یک ناظر به بخشی از نیازهای نظری تمدن‌پژوهی است.

برخی از این آثار معطوف به آموزه‌ها و ظرفیت‌های اندیشه اسلامی است؛ مانند دو کتاب "تنوع و تمدن در اندیشه اسلامی" و "جستارهای نظری در اسلام تمدنی"، برخی معطوف به مباحث محض نظری مانند سه کتاب "چیستی تمدن" و "جستاری نظری در باب تمدن" و "کاوش‌های نظری در الهیات و تمدن"، برخی دیگر ناظر به یکی از مهمترین نیازهای ما یعنی آگاهی از دانش و تجربه تمدنی دیگر کشورهای اسلامی است، مانند دو کتاب "تمدن و تجدد در اندیشه معاصر عرب" و "گفتمان‌های تمدنی در ترکیه معاصر"، پاره‌ای دیگر در باره نقد روش‌مند تمدن رقیب مانند چهار کتاب زیر گرچه نام تمدن در عنوان آنها نیامده است: "غرب شناسی انتقادی مسلمین"، "سکولاریسم از ظهور تا سقوط"، "آیین عرفی: جستارهای انتقادی در بنیادهای سکولاریسم" و "غرب شناسی علمای شیعه در تجربه ایران معاصر" و سرانجام برخی آثار هم به مسائل انضمامی پرداخته است، مانند دو کتاب "عیار تمدنی جمهوری اسلامی ایران" و "مسائل فرهنگی اجتماعی کرونا و پیامدهای آن در عرصه حکمرانی".

این آثار همگی نقطه آغاز راه دشوار پیش رو هستند، اما یک نقطه آغاز درخشان و نویدبخش.