عرب ها، مالکان اصلی و سازندگان اهواز نوین - یوسف عزیزی بنی طرف

برخی از دستیاران و مشاوران اقتصادی شیخ خزعل، همانند "معین التجار" بوشهری، "کمیلی"، "الرئیس" بهبهانی، "دولتی" و "دشتی" از غیر عرب های ایرانی بودند که در دفتر و دربار او کار می کردند. پس از سقوط فرمانروای بلامنازع عربستان (خوزستان کنونی)، اغلب این رایزنان ودستیاران – چه عرب و غیر عرب – جذب رژیم پهلوی شدند، از جمله معین التجار، حسن عجم، کمیلی و دولتی. بعدها در دوره محمد رضا پهلوی، ناصر عجم فرزند حسن عجم، سال ها شهردار اهواز بود. الرئیس یا "الریس" به تعبیر عرب ها، و دشتی از همکاری با رضا خان سرباز زدند و به کویت کوچیدند . نیز باید به یک تاجر بزرگ عرب دیگر به نام "شماسی" اشاره کنم که اصلا از عرب های محمره بود و مالک مستغلات بسیاری در مرکز تجاری شهر اهواز بود، از آن میان مستغلاتی در خیابان بیست و چهار متری در کناره غربی شط کارون نزدیک به فلکه مجسمه (شهدای فعلی).

"برخی از دستیاران و مشاوران اقتصادی شیخ خزعل، همانند "معین التجار" بوشهری، "کمیلی"، "الرئیس" بهبهانی، "دولتی" و "دشتی" از غیر عرب های ایرانی بودند که در دفتر و دربار او کار می کردند"مالکیت همه مغازه ها و ساختمان های این قسمت از شهر، از آن شماسی بود که به تدریج شعبه های مرکزی بانک ملی، بانک صادرات و ساختمان مخابرات را در آن جا ساختند. از میان این مستغلات، یک مغازه مهرسازی است که هنوز باید وجود داشته باشد. این "مهرسازی" جایگزین یک عکاسی است که در دوره شیخ خزعل تاسیس شد. وبه گفته دوست ام، سعید سیلاوی اهوازی هم اکنون در انبار این مغازه یک دوربین قدیم عکاسی وجود دارد که در نبود عدسی در آن زمان، برای عکسبرداری روی یک ریل کوچک جلو و عقب می رفت. ضمنا حسینیه شماسی در نبش جنوبی خیابان نادری و در ابتدای محله "ناصریه" قرار دارد که از حسینیه های قدیمی اهواز به شمار می رود.

هم اکنون وارثان شماسی بزرگ، یعنی مهندس شماسی مدیرکل سابق مناطق نفت خیز و برادران اش مالک این مستغلات هستند.

سالمندان عرب اهوازی می گویند، در دوره شیخ خزعل، یک جایگاه – شبیه جایگاه سان و رژه - در این قسمت قرار داشت که شیخ خزعل و شیخ عبدالحمید – حاکم اهواز – در روز عاشورا در آن جا می نشستند و به تماشای هیات های عزاداری قبایل عرب اهوازی همچون "حمید" و"میاح" و"سلامات" می پرداختند. پس از پایان مراسم، همه عزاداران مهمان ناهار نذری شیخ بودند.  

پس از برچیده شدن کاروان سراهای قدیمی در اهواز، ساکنان بومی عرب اهواز، نخستین مسافرخانه را در دوران رضا خان پهلوی ساختند. این مسافرخانه، "احسانی" نام داشت که متعلق به رحیم احسانی – معروف به رحیم قهوه چی - از قبیله بنی ساله بود.

"پس از سقوط فرمانروای بلامنازع عربستان (خوزستان کنونی)، اغلب این رایزنان ودستیاران – چه عرب و غیر عرب – جذب رژیم پهلوی شدند، از جمله معین التجار، حسن عجم، کمیلی و دولتی"در واقع، رحیم، قهوه خانه ای در تقاطع سیمتری و پهلوی (خمینی کنونی) داشت که آن را تخریب کرد و به جای آن یک داروخانه و چند مغازه در طبقه همکف و یک مسافرخانه در طبقه اول ساخت. این مسافرخانه، نخستین مسافرخانه (یا در واقع هتل) در اهواز بود. "ابوکریم اسمر" داروخانه را خرید و نام "داروخانه شوش" را بر آن نهاد. ابوکریم اسمر از عرب های مسیحی و در دروه شیخ خزعل، راننده اش بود.

نخسیتن کارخانه آرد سازی اهواز توسط یکی از عرب های بومی به نام "زیه" معروف به "ابوعبد" در خیابان سیمتری ساخته شد. نام "مکینه ابوعبد" هنوز در ذهن بومیان آن منطقه زنده است.

این "مکینه" در دوره شاه سابق تخریب شد و به جای آن، ساختمان کلانتری سه را ساختند. این کلانتری، بعدا به یکی از خانه های شیخ خزعل نقل مکان کرد. نیز یک تاجر عرب مسیحی به نام توتونچی نخسیتن کارگاه موزاییک سازی را را در خیابان سیمتری اهواز تاسیس کرد که اکنون پاساژ "حجی حمادی" جایش را گرفته است و نبش خیابان شهید شمخانی قرار دارد. در همان هنگام یک عرب مندایی به نام ماهور خفاجی زاده، نخستین کارخانه یخ سازی (مکینه الثلج) را در محله "آخر اسفالت" اهواز تاسیس کرد. همچنین خاندان های "عبادی " و "خفاجی" – که هر دو از عرب های صبی یا مندایی هستند - نخستین کارگاه تراشکاری را در شهر اهواز تاسیس کردند.

"الرئیس یا "الریس" به تعبیر عرب ها، و دشتی از همکاری با رضا خان سرباز زدند و به کویت کوچیدند "استاد عاصی خفاجی – از همان خاندان خفاجی – در اوایل دهه چهل شمسی نخستین کارگاه تراشکاری را در شهر خفاجیه (سوسنگرد) ایجاد کرد.

در قوسی که از پل معلق شروع می شود و در ساحل شط کارون در خیابان ۲۴ متری ادامه می یابد و به پل نادری منتهی می شود، اغلب مغازه ها و ساختمان متعلق به عرب های بومی است. از تجارتخانه جاسم مسعودی گرفته تا تجارتخانه "بیریا" واملاک و مغازه های خاندان شماسی.

تا مقطع انقلاب بهمن ۵۷، حاج حمود عامری (ابوفیصل) مالک بیش از نصف مستغلات و مغازه های خیابان پهلوی (خمینی کنونی) بود که آنها را عمدتا به کاسبان شوشتری و دزفولی اجاره داده بود. پس از انقلاب جمهوری اسلامی، همه این املاک را مصادره کرد و به اعوان و انصار غیر بومی اش سپرد.

این راسته یعنی سوق عبدالحمید، خیابان پهلوی، خیابان کاوه و خیابان ۲۴ متری (میان فلکه مجسمه تا خیابان نادری)، در واقع بازار بزرگ اهواز به شمار می رود که مرکز عمده فروشی وفروش کالا به دیگر شهرهای استان است. در دوره پهلوی با ایجاد خیابان سیمتری، این راسته قدری توسعه یافت و بخشی از این خیابان را در بر گرفت.

خود خیابان ۲۴ متری نیز به سوی شمال گسترش یافت. در دوره پهلوی دوم، با ایجاد خیابان نادری وپل نادری، این خیابان نیز به این راسته پیوست.

نیز نخستین زن پزشک مدرن که به شیوه بهداشتی، زایمان زنان را انجام می داد، یک خانم عرب مسیحی به نام "ماما جمیله" بود. او کار پزشکی اش را از اوایل دوره محمدرضا پهلوی آغاز کرد و در اواخر دهه چهل شمسی درگذشت. ماما جمیله تبحر خاصی در درمان نازایی زنان داشت، به گونه ای که در این دوره، ما با افرادی رو به رو می شویم که مادرانشان نازا بودند اما با حکمت و زبردستی "ماما جمیله" به دنیا آمدند. عرب ها به اینها می گفتند "ابناء ماما جمیله".

"مالکیت همه مغازه ها و ساختمان های این قسمت از شهر، از آن شماسی بود که به تدریج شعبه های مرکزی بانک ملی، بانک صادرات و ساختمان مخابرات را در آن جا ساختند"مطب او در کنار مطب دکتر سینگ در خیابان پهلوی (خمینی سابق) بود و هر دو از معدود پزشکان حاذق اهواز در آن دوره به شمار می رفتند. دکتر سینگ البته از سیک های هند بود که پس از جنگ جهانی دوم در اهواز رحل اقامت گزید.

رژیم شاه سابق با سیاست های خاص اقتصادی و تشویق مستقیم و غیر مستقیم مهاجرت به اهواز توانست ترکیب تاجران وکارآفرینان را تغییر دهد، به گونه ای که در این دوره، تاجران غیر بومی اصفهانی و بروجردی و ملایری بخش عمده ای از بازار را به دست گرفتند. یکی از این تاجران عمده، سید محسن یحیوی است که در آستانه انقلاب بهمن، انجمن اسلامی بازار اهواز را تاسیس کرد. وی اصلا بروجردی است و در چند دوره نماینده بروجرد (ونه اهواز) در مجلس شورای اسلامی بود.

پس از جنگ – البته – شاهد تحولاتی بودیم که طی آن، عرب ها توانستند از چماق و فیلتر اقتصادی نیروهای امنیتی بگذرند و جای پایی در بازار بزرگ بیابند اما نه متناسب با جمعیت و تاریخ خود.

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید: