ماجرای بازگشت آثار تاریخی بوکان از سوئیس چه بود؟

به گزارش خبرنگار مهر، در یکی دو روز اخیر وزارت میراث فرهنگی خبر داد که ۴۹ آجر لعابدار منسوب به قلایچی بوکان از کشور سوئیس به ایران برگشت داده شد. آجرهایی که وزیر میراث فرهنگی قدمت آنها را ۲۸۰۰ ساله اعلام کرد که پس از سه دهه پروسه حقوقی به ایران برگشت داده شدند.

آجرهای لعابدار

قلایچی بوکان که در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی در اثر فعالیت‌های غیرمجاز از کشور خارج شده بود، متعلق به یکی از مراکز تمدنی فرهنگ ماناها در ۷ کیلومتری شمال غرب شهرستان بوکان است.

این محوطه را نخستین بار کلایس در ۱۹۷۷ در مقاله‌ای معرفی و پلانی از آن را در مجله امی منتشر کرد. با وقوع انقلاب و ناآرامی‌های منطقه، سودجویان بخش زیادی از این محوطه باستانی را نابود کردند و آجرهای لعابدار مکشوفه از آن را به مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های خارج از ایران سپردند.

اداره کل باستان‌شناسی وقت که زیرمجموعه وزارت فرهنگ فعالیت می‌کرد به صورت اضطراری در بهار ۱۳۶۴ اسماعیل یغمایی و تیم همراهش را به منطقه اعزام کرد. نتایج کار یغمایی آشکار کردن پلانی از سازه‌ای سیاسی مذهبی متعلق به مانا بود. وی موفق شد با کاوش این محوطه تعداد ۲۰۰ آجر لعابدار را نجات‌بخشی کند و سنگ‌نوشته‌ای شامل ۱۳ سطر به خط آرامی کهن، متعلق به سده ۸ پیش از میلاد را به موزه ایران باستان منتقل کند.

وزارت اطلاعات در سال ۱۳۶۸ مجموعه‌ای از اشیای باستانی را از شخصی به نام حاج فرمان توقیف و به موزه ایران باستان تحویل داد که در آن بیش از ۱۷۰ آجر لعابدار

قلایچی و بخشی از سنگ‌نوشته آرامی آن قرار داشت که به بخش اصلی مکشوفه در کاوش‌های یغمایی پیوند خورد و متن آن را رسول بشاش از ایران و آندره لومر از فرانسه ترجمه و منتشر کردند.

"به گزارش خبرنگار مهر، در یکی دو روز اخیر وزارت میراث فرهنگی خبر داد که ۴۹ آجر لعابدار منسوب به قلایچی بوکان از کشور سوئیس به ایران برگشت داده شد"با ترجمه کتیبه احتمال داده شد قلایچی، همان ایزیرتو، شهر شاهی ماناها باشد.

آجرهای موجود در موزه ملی ایران با وقفه‌ای چند ساله در سال ۱۳۹۶ از سوی موزه ملی ایران در قالب کتابی منتشر شد.

پیش از آن علی موسوی، موفق به انتشار بخشی از آجرهای لعابدار بوکان در مجموعه‌ای در کشور فرانسه شد. بخشی از این آجرها که از موزه‌های ژاپن سر در آورده بودند، در کاتالوگ‌ها و نمایشگاه‌های مختلف منتشر شدند.

ادامه کاوش‌های قلایچی در ۸ فصل از سال ۱۳۷۸ به سرپرستی بهمن کارگر از سر گرفته شد و محصول آن پیدا شدن بیش از ۵۰۰ قطعه آجر لعابدار شکسته و سالم بود که در کانکس باستان‌شناسی محوطه برجای مانده بودند و اکنون در مخازن موزه ارومیه نگهداری می‌شوند.

اهمیت آجرهای لعابدار

قلایچی که همزمان با نمونه‌های آشوری بین‌النهرین هستند این است که مدارکی از هنر بومی مردمان لبه غربی فلات ایران در دوران آغاز تاریخی ایران است. از آنجایی که هنر و باستان‌شناسی منطقه در این دوره زمانی به شدت تحت هژمونی آشور قرار دارد، این مدارک به ما نشان می‌دهد که ساکنان فلات ایران در این دوره زمانی تلاش‌های جدی را برای تفکیک هویت خود از آشوری‌ها انجام داده‌اند و این آثار زیبای هنری و تکنیکی را خلق کرده‌اند.

تا اینکه خبر رسید ۴۹ قطعه آجر لعاب‌دار بوکان پس از صدور حکم رفع توقیف در سال ۲۰۱۶ و تحویل آن به سفارت جمهوری اسلامی ایران در برن، شب ۳۰ آذر ماه ۹۹ از سوئیس وارد ایران شد و سپس به موزه ملی ایران منتقل شد.

پس از آن محمد حسن طالبیان معاون وزارت میراث فرهنگی روایتی از این آجرها اعلام کرد و گفت: در سال‌های اول انقلاب اسلامی در اثر حفاری‌های غیرمجاز گسترده در تپه قلایچی شهرستان بوکان آجرهای لعاب‌دار کم نظیری کشف شد که متأسفانه برخی از آن‌ها از بازارهای عتیقه خارج از کشور سر در آوردند. در آن سال‌ها از سوی اداره‌کل باستان‌شناسی هیئتی به بوکان اعزام و با انجام یک فصل کاوش نجات‌بخشی، تعداد زیادی آجر لعاب‌دار و کتیبه‌ای به خط آرامی کشف می‌شود، با ادامه کاوش‌ها در تپه قلایچی از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۵ در مجموع تعداد ۴۵۰ تکه آجر، حاصل از حفاری‌های علمی و توقیف‌شده از قاچاقچیان به موزه ملی ایران انتقال داده می‌شود.

معاون میراث‌فرهنگی کشور در ادامه به اقدامات قضائی و حقوقی انجام‌شده اشاره کرد و افزود: بازگرداندن این آثار در سال ۱۳۹۱ با وصول خبری مبنی بر در اختیار داشتن مجموعه‌ای از آجرهای لعاب‌دار توسط خانواده‌ای ایرانی ساکن سوئیس و تمایل آن‌ها برای فروش در دستور کار معاونت میراث‌فرهنگی، اداره‌کل موزه‌ها و اداره‌کل حقوقی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار گرفت.

به گفته او اخذ وکیل محلی، تشکیل پرونده حقوقی در مراجع ذی‌صلاح کشور سوئیس، تدارک و تدوین مدارک اثبات آجرهای لعاب‌دار به ایران با همکاری معاونت‌های حقوقی ریاست جمهوری، اداره‌کل حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه، دادستانی کشور سوئیس و پیگیری برای بازگشت این آثار که یک دهه به طول انجامید، سرانجام به صدور رفع توقیف و حکم بازگرداندن این آثار به ایران در سال ۲۰۱۶ از سوی دادستان کل سوئیس شد.

طالبیان با اشاره به تعلق این مجموعه به فرهنگ ماناها در جنوب دریاچه ارومیه و مربوط به سده هشتم و هفتم پیش از میلاد که هم‌زمانی و مشابهت زیادی با نمونه‌های مکشوفه از محوطه‌های آشوری در بین‌النهرین دارند، آجرهای لعاب‌دار قلایچی را نشانگر پیشینه محلی هنر ایران در دوران پیش از هخامشی‌ها دانست و گفت: به نوعی می‌توان ریشه هنر آجرهای لعاب‌دار هخامنشی که در شوش و تخت جمشید به‌کار رفته است را در درون فلات ایران جستجو کرد.

او اظهار کرد: مجموعه باارزش آجرهای توقیفی در سوئیس دارای نقوش اسفنکس، بز کوهی، پرندگان شکاری، جانوران ترکیبی و نقوش گیاهی و هندسی است و اهمیت زیادی در مطالعه هنر و فرهنگ مانایی در اوایل هزاره اول قبل از میلاد دارد.