تغییر قرن: مساله 'شمارش' یا مساله 'نام‌گذاری'

تغییر قرن: مساله 'شمارش' یا مساله 'نام‌گذاری'
بی بی سی فارسی
بی بی سی فارسی - ۱۵ فروردین ۱۴۰۰

تغییر قرن: مساله 'شمارش' یا مساله 'نام‌گذاری'

  • مهدی صارمی‌فر
  • روزنامه‌نگار حوزه دانش و فناوری و سردبیر سابق مجله دانستنی‌ها در ایران
یک ساعت پیش

منبع تصویر،

Ihome.ir

توضیح تصویر،

تصویری از موزه زمان تهران

آیا با حلول سال ۱۴۰۰ هجری شمسی، وارد قرن پانزدهم خورشیدی شده‌ایم یا همچنان در قرن چهاردهم هستیم و این آخرین سال این قرن است؟

این روزها به شکل‌های مختلف، از بیانیه رسمی ژئوفیزیک دانشگاه تهران تا طنز‌ها و توییت‌های زیادی حاوی واژه "قرن جدید"، این موضوع، به محل بحث و شوخی تبدیل شده‌است.

طرفین بحث چه می‌گویند؟

بدیهی است که بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران بسیار دقیق و متین است و مو لای درزش نمی‌رود. مساله "شمارش" را متذکر می‌شود که مفهوم "صفر" را در خود نهان دارد.

صفر، تفاوت بین مجموعه اعداد طبیعی و مجموعه اعداد حسابی است و از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای ریاضی‌دانان شرقی در قرون وسطی (رواج دستگاه اعشاری توسط خوارزمی) یاد می‌کنند.

متن بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران:

"معنای قرن یا سده، یکصد سال است. هر تقویم یک مبدأ دارد و در عرف اولین سال هر تقویم سال یک محسوب می‌شود. روز اول نخستین قرن هجری خورشیدی، جمعه ۱ فروردین ۱ و روز پایان آن، سه‌شنبه ۲۹ اسفند ۱۰۰، است. روز اول قرن دوم هجری خورشیدی، چهارشنبه ۱ فروردین ۱۰۱ و روز آخر آن، یکشنبه ۲۹ اسفند ۲۰۰، است.

"روز اول نخستین قرن هجری خورشیدی، جمعه ۱ فروردین ۱ و روز پایان آن، سه‌شنبه ۲۹ اسفند ۱۰۰، است"قرن چهاردهم هجری خورشیدی، از روز چهارشنبه ۱ فروردین ۱۳۰۱، آغاز شده و روز یکشنبه ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ به انجام خواهدرسید. بنابراین، روز اول قرن پانزدهم هجری خورشیدی، دوشنبه ۱ فروردین ۱۴۰۱ خواهدبود."

مفهوم شمارش

یکی از چیزهایی که از نخستین روزهای آموزش ریاضی در مدرسه به کودکان یاد می‌دهند، شمارش است. شما هم اگر حوصله دارید و ۱۴۰۰ مهره و ۱۵ کیسه که ظرفیت ۱۰۰ مهره را دارند، می‌توانید به‌راحتی این درس اول دبستان را انجام دهید، برای مثال با بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران شروع کنید.

بیانیه به ما این درس شمارش اول دبستان را یادآوری می‌کند که اگر این ۱۴۰۰ مهره (سال) را در کیسه‌ها بریزیم، به‌این ترتیب با حلول سال ۱۴۰۰ هجری شمسی، همچنان کیسه چهاردهم ما پر نشده و مهره را در کیسه چهاردهم ریخته‌ایم. یعنی همچنان در قرن ۱۴ هجری شمسی هستیم و سال بعد دوشنبه ۱ فروردین ۱۴۰۱ اولین سال قرن پانزدهم خواهد بود.

منبع تصویر،

geophysics

مرجعیت مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک

آن‌قدر به مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران اعتماد داریم که بسیاری از ما سال‌هاست روند زندگی روزمره‌مان را با اعدادی که آن مرکز اعلام می‌کند تنظیم می‌کنیم، نه فقط به دقت ماه و سال، بلکه حتی در لحظه سال تحویل، به‌دقت ثانیه! و نه فقط در ایران بلکه در سراسر جهان.

پژوهشگران مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران فرمان اعلام زمانی را در دست دارند که پس از آن خیلی‌ها شاد می‌شوند، غم و کینه‌ها را دور می‌ریزند، پایه دوستی‌ها را می‌ریزند، تصمیم‌های مهم می‌گیرند، برنامه کمپین فروش اینترنتی خود را با آن تنظیم می‌کنند، حتی رییس‌جمهوری ایالات متحده، براساس اعلام آنها توییت نوروزی می‌زند و …

آنها «پاسبانان دقت دقیق‌ترین تقویم خورشیدی جهان هستند». آنها خدایان زمان در دوران مدرن و معادل تایم‌کیپرهای دنیاهای فانتزی هستند.

حوزه اعتبار، سرچشمه تناقض

اما همین‌جا یک سوال پیش می‌آید: عموم مردم که حتی به دقت ثانیه به خروجی‌های این موسسه اعتبار می‌دهند چرا در این موضوع "قرن جدید" که به اندازه یک سال عدم دقت دارد، این‌قدر به این موسسه بی‌توجه هستند؟

این بی‌توجهی تقریبا در بین همه گرو‌های سیاسی، طیف‌های فرهنگی، نهادهای حاکمیتی، اندیشمندان داخلی و خارجی، هنرمندان، سلبریتی‌ها، پیام‌های نوروزی فوتبالیست‌ها، اپوزوسیون داخل و خارج و غیره دیده می‌شود.

اصلا قرن جدید نقطه اشتراک همه از آیت‌الله خامنه‌ای تا حسین شریعتمداری و شاهزاده رضا پهلوی، شده‌است! همه نوید و تبریک قرن جدید را می‌گویند و از قرن گذشته که رفته‌است می‌گویند.

دستگاه شمارش، اولین درز ماجرا

نکته‌ای که بیانیه درباره آن صحبت می‌کند، دستگاه شمارش است.

مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ابتدا "قرن" را تعریف می‌کند (شروع متن: "معنای قرن یا سده، یکصد سال است.") یعنی می‌گوید "کیسه‌های ۱۰۰ تایی برمی‌دارم" و بعد ادامه می‌دهد… ظاهرا کسی با ادامه‌اش مشکل ندارد مگر اینکه ریاضیات اول دبستان را فراموش کرده ‌باشد!

پس سوال دقیق‌تر این است: چرا دستگاه شمارش مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران (دستگاه شمارش ده‌دهی - اعشاری) در سال‌شماری، باید مبنی نامگذاری قرن باشد؟

دستگاه شمارش، یک روش برای نام‌گذاری اعداد است. وقتی می‌خواهیم یک عدد را نام‌گذاری کنیم، از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنیم. گاهی وقت‌ها حتی الزامات زمینه‌ای و سخت‌افزاری، دستگاه شمارش ما را تعیین می‌کنند؛ مثلا در فناوری اطلاعات از دستگاه دوتایی (باینری - صفر و یک) استفاده می‌کنیم.

دستگاه شمارش، یک ابزار برای راحتی امور روزمره ماست و به فرهنگ و سبک زندگی مرتبط است. در ویکی‌پدیای فارسی به نقل از کتاب محاسبات عددی، نوشته بهمن مهری، استاد دانشکده ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف آمده: "حتی امروز بومیان کوئینزلند هم این‌گونه می‌شمرند: یک، دو، دو یک، دو دو، خیلی. گروهی از بومیان آفریقا در پایهٔ ۶ می‌شمرند.

"روز اول قرن دوم هجری خورشیدی، چهارشنبه ۱ فروردین ۱۰۱ و روز آخر آن، یکشنبه ۲۹ اسفند ۲۰۰، است"افراد قبیله‌ای در فیجی از پایهٔ ۴ برای شمردن یاری می‌گیرند. قبایل بسیاری در آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند که از پایهٔ ۳ برای شمارش بهره می‌برند."

بیشتر بخوانید:

  • قرن ناتمام چهاردهم؛ تاریخ با صفر آغاز می‌شود یا یک؟
  • قدیم یا جدید؟ مجلس ایران لغو تغییر فصلی ساعت را بررسی می‌کند

فقط بومیان تمدن‌های دوردست نیستند، غیر از صنف فناوری اطلاعات، اصناف دیگری هم هستند. مثلا کسانی که با نور کار می‌کنند. آنها طیف نور را از کنارهم قراردادن سه عدد دورقمی در دستگاه شانزدهگانی تنظیم می‌کنند. هر عدد، مربوط به طیف یکی از رنگ‌های قرمز، آبی و سبز (RGB) است و به آن کد HEX می‌گویند.

نکته قابل توجه این است که این فقط یک نظام "نام‌گذاری" است.

مثلا در مثال شمارش بیانیه مرکز تقویم، معین می‌کند هر کیسه، چقدر ظرفیت داشته‌باشد. همچنان "شئ واقعی" تعداد مهره‌هاست که به هر روش نام‌گذاری شود، تعداد فیزیکی آن کمیتی ناورداست.

این امر، تنها روشی برای منصوب کردن یک سمبل به یک عدد انتزاعی است. در دستگاه دودویی از ۰ و ۱ و در دستگاه اعشار از سمبل‌هایی از ۰ تا ۹ استفاده می‌شود. در دستگاه شانزدهگانی (Hex) از ۱۶ سمبل استفاده می‌شود. اعداد ۰ تا ۹ و حروف a تا f برای ۱۰ تا ۱۵.

مثلا عدد a۲c در دستگاه شانزدهگانی یک عدد ۳ رقمی است یکانش c (دوازده) و شانزده‌گانش ۲ (سی‌ودو) و دویست‌وپنجاه‌وشش‌گانش (شانزده به توان۲) هم عدد a (دوهزار وپانصد و شصت) است.

"قرن چهاردهم هجری خورشیدی، از روز چهارشنبه ۱ فروردین ۱۳۰۱، آغاز شده و روز یکشنبه ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ به انجام خواهدرسید"پس این عدد در دستگاه اعشاری ۲۶۰۴ نوشته می‌شود. در هر صورت، هر طور بنویسید (ظرفیت کیسه‌های‌تان هرچه باشد) فرق نمی‌کند، تعداد مهره‌ها مشخص است.

سرچشمه دستگاه شمارش اعشاری

پس چرا با وجود این‌که چندان فرقی نمی‌کند، ما از دستگاه شمارش ده‌دهی (اعشاری) استفاده می‌کنیم؟ برای پاسخ این سوال توجیه‌های زیادی آورده می‌شود. مهم‌ترینش که راحتی شمارش با انگشت‌های دو دست است ریشه در تکامل انسان دارد.

دستگاه اعشاری ۲۵۰۰ سال پیش در هند اختراع شد. در تمدن اسلامی، حدود ۱۰۰۰ سال پیش، به‌کار گرفته شد. توسط خوارزمی و به واسطه کتاب‌های مرجعی که نوشته، در سراسر جهان متمدن آن روز توسعه پیدا کرد.

از اندلس به اروپا رفت و سرانجام در آخرین سال هزاره نخست میلادی (!)، سال ۹۹۹ میلادی، توسط پاپ سیلوستر دوم در واتیکان به‌کار گرفته‌شد.

اما دستگاه شمارش اعشاری، برخلاف ظاهر مقتدرش، در جاهای حساسی، کنار گذاشته می‌شود. مثلا در ساعت.

اما غیر از زمان، مساله حیاتی اندازه‌گیری محیط دایره یا زاویه را هم داریم. این روش که ریشه در میان‌رودان (Mesopotamia) دارد، دایره را به ۳۶۰ درجه و هر درجه را به ۶۰ دقیقه و هر دقیقه را به ۶۰ ثانیه قوسی تبدیل می‌کند.

اما چون دستگاهی سنتی است، کوچکتر از ثانیه برایش ابداع نشده برای همین، کوچکتر از آن را با «اعشار» ثانیه می‌شمرد. با این روش شمارش در بخش GPS نرم‌افزار نقشه موبایل‌مان اشنا هستیم و بیشتر ما روزانه از آن استفاده می‌کنیم.

هنوز یکی از رایج‌ترین واحدهای اندازه‌گیری طول، براساس روش اعشاری نمی‌شمارد. در یکاهای اندازه‌گیری امپراتوری، هر یارد معادل ۳ پا (فوت) و هر پا معادل ۱۲ اینچ (یا معادل ۹ وجب که هر وجب ۴ اینچ) و هر اینچ ۱۲ خط است.

"بنابراین، روز اول قرن پانزدهم هجری خورشیدی، دوشنبه ۱ فروردین ۱۴۰۱ خواهدبود."مفهوم شمارشیکی از چیزهایی که از نخستین روزهای آموزش ریاضی در مدرسه به کودکان یاد می‌دهند، شمارش است"

منبع تصویر،

karnaval.ir

توضیح تصویر،

سالنامه فارسی نوروز سلطانی

اصالت فیزیکی، موی کلفت لای درز

اما به مساله خودمان برگردیم، اینکه چرا فرهنگ عامه، برای بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک اعتبار لازم را قایل نشدند؟

پاسبانان زمان، نگه‌بان شش عدد هستند. همه مردم در دنیا این شش عدد را از منبع آنها دریافت می‌کنند (به زبان برنامه‌نویسان، apiهای آنها را فرا می‌خوانند!)

پاسبانی تقویم فارسی هم طبق یک سنت نانوشته از آن مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک است یا بهتر بگوییم، سکه آنها در زمینه مرجعیت تقویم‌نگاری و سالشماری تقویم فارسی، رایج‌ترین است و غالب.

این شش عدد: شماره سال، نام (شماره) ماه، شماره روز، شماره ساعت، دقیقه و ثانیه است. حساب کوچکتر از ثانیه زمانی را هم با اعشار ان می‌سنجند.

چهارتا از این شش عدد، ریشه در مفاهیم بیرونی فیزیکی دارند؛ ثانیه، روز، ماه (شمسی و قمری) و سال (شمسی و قمری).

هر ثانیه ۹,۱۹۲,۶۳۱,۷۷۰ برابر دوره تناوب تابش ریزموج منتشر شده از هسته سزیم-۱۳۳ است، وقتی که از یک حالت برانگیخته اسپینی هسته‌ای، به حالت پایه گذار می‌کند.

رواج تقسیم ساعت به دقیقه و ثانیه، کار ابوریحان بیرونی در حدود هزار سال پیش است و این دو عدد، مضاربی از ثانیه هستند.

این که در شمارش ساعت و دقیقه و ثانیه از دستگاه اعشاری استفاده نمی‌شود و هم ریشه در مفهوم دایره و تقسیم آن به به ۳۶۰ درجه دارد. این مفهوم احتمالا از به‌کارگیری ساعت‌های خورشیدی وارد فرهنگ شمارش زمان شده و با تقدیس دایره در یونان باستان، رواج پیدا کرده و در افلاک تدویر مدل بطلمیوسی حتی برای مدل‌سازی عالم به کار گرفته شده‌است.

روز و ماه و سال هم از همان دوران باستان تعریف مشخص بیرونی خود را داشته‌اند. روز به یک‌دور گردش زمین دور خودش اشاره دارد.

ماه به محل قرارگیری خورشید در دایره‌البروج (از دید ناظر زمینی) اشاره دارد و سال [شمسی] به یک‌دور گردش زمین به‌دور خورشید اشاره دارد.

تقویم شمسی ایرانی یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است. زیرا مبدا آن برای آغاز سال، قرارگرفتن زمین در آن نقطه از مدارش است که با توجه به زاویه محور دوران زمین دور خودش نسبت به محور دوران زمین دور خورشید (متوسط ۲۳/۴ درجه انحراف)، طول شب و روز در سراسر کره زمین یکسان است و اعتدال بهاری (March Equinox) نامیده می‌شود. مقدار این زاویه انحراف همیشه یکسان نیست و در طول زمان نوسان می‌کند.

منبع تصویر،

NASA

توضیح تصویر،

زمین

سال: واقعیت فیزیکی، قرن: قرارداد اجتماعی

بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک درباره هیچ‌کدام از این شش عدد که این موسسه، مرجع اعلام آنهاست، نیست. این بیانیه در مورد شیوه نام‌گذاری سال‌هاست.

این شیوه نام‌گذاری، ۲ عنصر دارد. ۱) دستگاه شمارش سال‌ها ۲) مبدا شمارش.

"آنها طیف نور را از کنارهم قراردادن سه عدد دورقمی در دستگاه شانزدهگانی تنظیم می‌کنند"(یعنی حتی به معیار سال‌شماری هم ربط ندارد.)

مثلا سال‌شماری هجری شمسی و میلادی هر دو اعشاری اما با مبدا متفاوت هستند. یا مثلا سیستم سال‌شماری چینی، ۱۲تایی با نماد حیوانات است.

چیزی که بیانیه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک اعلام می‌کند «نام قرن» است. این موضوع نه تنها ذاتا مفهومی حسابی (Arithmetical) نیست (مربوط به فرهنگ عامه است) بلکه حتی برخلاف آن چهار عدد، مبنی فیزیکی در جهان خارج ندارد. یک مفهوم انتزاعی است و تنها به مدل سال‌شماری اشاره دارد.

به‌عبارت ملموس‌تر: این عدد اصلا در جای مهمی درج نمی‌شود. به تقویم‌های سال‌های گذشته، اعم از دیجیتالی و دستی و رومیزی و دیواری دقت کنید.

تقریبا در اکثر تقویم‌های معمولی جایی ننوشته که الان در قرن ۱۴ هجری شمسی هستیم که حالا مساله این باشد که امسال این عدد بشود ۱۵ یا سال بعد؟ در کجای کدام تقویم یا اپلیکیشن مشهور و رایج تقویم میلادی، عدد ۲۱ به‌عنوان شماره قرن ثبت می‌شود (میزان اهمیت)؟

تا چقدر دقت، مهم است؟

جواب این سوال، قطعا به زمینه سوال بستگی دارد. وقتی صحبت از تاریخ‌نگاری می‌شود، آن برچسب شش عددی (سال: ماه: روز: ساعت: دقیقه: ثانیه) به‌همراه یک مبدا، ظاهرا کافیست.

گاهی وقت‌ها برای راحت‌بودن، از مفاهیمی استفاده می‌شود که واقعیت فیزیکی ندارند اما بیان آنها راحت است؛ قرن یکی از آنهاست.

مثلا سعدی شیرازی که از سال ۶۰۶ تا ۶۹۰ هجری قمری می‌زیسته، را به‌اختصار شاعر قرن هفتم می‌نامند.

حال فرض کنید می‌خواهیم از شاعری یاد کنیم که از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۸۲ هجری شمسی می‌زیسته. آیا باید بگوییم او شاعر قرن سیزدهم و چهاردهم هجری شمسی بوده صرفا به‌خاطر همان یک سال ابتدای زندگی؟

هرچند که از نظر روانی ممکن است آن یک‌سال نقش پررنگی در پس‌زمینه شاعر شدن او داشته‌باشد اما از اساس، در روند زندگی حرفه‌ای او و علت شهرتش جایی ندارد!

منبع تصویر،

Getty Images

نتیجه‌گیری

این عدد (شماره قرن) مبنی فیزیکی ندارد و به یک واقعیت بیرونی مستقیم و قابل اندازه‌گیری اشاره نمی‌کند. لذا عدم رعایت روش شمارش مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک موجب بهم‌ریختگی نمی‌شود.

حتی اگر بخواهد بهم‌ریختگی سیستمی هم اتفاق بیوفتد، اول فروردین ۱۴۰۰ از نظر زیرساختی، مستعد آسیب بیشتر و نیازمند مراقبت بیشتر است. شبیه آنچه ممکن بود در واقعه Y۲K اتفاق بیافتد.

شاید چیزی که در انتخاب ذهنیت عموم، نقش پررنگ‌تری داشته‌است، آن ۱۴۰۰ مهره و ۱۵ کیسه با ظرفیت ۱۰۰ تا نبوده.

"هر عدد، مربوط به طیف یکی از رنگ‌های قرمز، آبی و سبز (RGB) است و به آن کد HEX می‌گویند.نکته قابل توجه این است که این فقط یک نظام "نام‌گذاری" است"اصلا کسی حالش را دارد که این‌طور سال را بشمارد؟ بلکه شاید درج دو رقم سمت راست یا سمت چپ نمایش این عدد در دستگاه اعشاری مهمتر باشد.

در تعریف نام‌گذاری قرن، از قضا به نظر می‌رسد از هر قشر و نسل و سطح سواد آکادمیک، تمایل بیشتری دارند که از تغییر سال ۱۳۹۹ به ۱۴۰۰ به‌عنوان «تغییر قرن» یاد کنند.

حتی نکته جالب اینجاست که تصور می‌کنم شاید ما با شنیدن نسبت کسانی که معتقدند ما وارد قرن ۱۴ شده‌ایم به کسانی که معتقدند ما وارد قرن ۱۵ شده‌ایم، از بین همه کسانی که قرن جدید را شروع‌شده می‌دانند، شوکه شویم!

چند سالی است که مردم از کارت بانکی‌هایی استفاده می‌کنند که تاریخ انقضای آنها ۰۰ یا بالاتر است. پس این قضیه خیلی جلوی چشم است و در هر تراکنش اینترنتی دیده می‌شود. این موضوع ممکن است در آماده‌کردن ذهنیت گروهی از مردم را برای تغییر قرن در امسال نقش داشته‌باشد.

درج دو رقم سمت چپ را در نظر بگیرید. برای اولین بار در زندگی‌مان یا شاید آخرین‌بار در زندگی خیلی از ما، تغییر کرده‌است.

این یک سال ۱۴۰۰ را جز قرن پانزدهم بشماریم یا نه، نه به فیزیک و ژئوفیزیک‌مان برمی‌خورد و نه [این تگ شمارش] در دقت تاریخ‌نگاری نقش دارد.

پس خیلی سخت نگیریم به تحمیل روش‌های شمارش‌مان گیر ندهیم و به استقبال قرن پانزدهم خورشیدی برویم!

.

منابع خبر

اخبار مرتبط