تفاسیر قرآن، پاسخ عقلانی به سوالات اخلاقی دنیای مدرن می‌دهند

 به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، انشاءالله رحمتی در یازدهمین نشست از سلسله نشست های رمضانی انجمن اندیشه و قلم، با موضوع تجلی اخلاق در تفسیر معاصرانه قرآن کریم که شب گذشته به صورت آنلاین برگزار شد، با اشاره به اخلاق سنت‌گرا درحوزه مذهب گفت: ما از نظر اخلاقی وضعیت خوبی نداریم و همه متفکران معتقدند که قوام یک جامعه به پایه‌های اخلاقی آن است. درباره اخلاق همه انسان ها اتفاق نظر دارند و سیطره اخلاق به قدری قوی است که منتقدان آن هم به راحتی مخالفت خود را بیان نمی‌کنند.

 وی افزود: جامعه ما امروز به لحاظ اخلاقی در وضعیت مناسبی نیست. اینکه امروزه فراوان گفته می شود که: این مشکل شماست و متاسفم، زوال اخلاق در جامعه است. و شاید منحط تر آن است که ما نه تنها مشکلی از دیگران حل نمی کنیم بلکه بر مشکلات آنها اضافه می کنیم. آغاز اخلاق زمانی است که مشکل دیگران به مشکل ما تبدیل می شود.

این استاد فلسفه گفت: امروز حقیقت و خطا به هم آمیخته است، اخبار هم بی اندازه پراکنده هستند، جلوه رفتار غیراخلاقی در جامعه بیشتر دیده می شود اما در عمل جامعه اخلاقی تری داریم و کمتر می توانیم افرادی که به اخلاق پایبند هستند را معرفی کنیم. بنابراین مشکل دو بخش است: زوال اخلاق در جامعه و بزرگنمایی تصویر بی اخلاقی جامعه که باید برای هر دو فکری کنیم.  
رحمتی یکی از منابع مهم برای اخلاقی کردن جامعه را قرآن دانست و گفت: برای احیای اخلاق، بهترین راه بازگشت به دین از منظر اخلاق و بازخوانی قرآن با این نگاه است تا اخلاق را تقویت کنیم. برای خوانش امروزی از دین، ناگزیر توجه به شکاف اخلاق دینی و اخلاق مدرن یا سکولار هستیم.

"درباره اخلاق همه انسان ها اتفاق نظر دارند و سیطره اخلاق به قدری قوی است که منتقدان آن هم به راحتی مخالفت خود را بیان نمی‌کنند. وی افزود: جامعه ما امروز به لحاظ اخلاقی در وضعیت مناسبی نیست"بسیاری از ما نمی خواهیم سنت معنوی خود را رها کنیم و در این فضای مدرن تسلیم مدهای فکری نشویم.

وی با تشریح رفتار اخلاقی و غیراخلاقی در دین گفت: ما رفتار غیراخلاقی را در دین، ظلم می نامیم؛ سه نوع ظلم داریم: ظلم به دیگران، ظلم به خویش و ظلم به خدا. بنابراین ما در دین رفتاری را اخلاقی می نامیم که آلوده به هیچ یک از این سه ظلم نباشد؛ اما در اخلاق مدرن، ظلم به خدا و خویشتن غیراخلاقی تلقی نمی شود و فقط ظلم در رابطه با دیگران تعریف می شود. بنابراین بخش زیادی از اخلاق دینی، در اخلاق مدرن معنا پیدا نمی کند و اخلاق سکولار و مدرن درباره آن ساکت است.
رحمتی اضافه کرد: کسانی که هم خود را ملتزم به اخلاق مدرن و عقلانیت می دانند و هم ملتزم به دین هستند، در بخش قابل توجهی از رفتارها دچار سردرگمی می شوند چراکه عقل در مورد بخش بزرگی از توصیه های دینی ساکت است و این گزاره ها جنبه تعبدی پیدا می کنند. 
مترجم آثار سیدحسین نصر گفت: یک راه عبور از این سردرگمی، خوانش امروزی و تفسیر معاصر از دین است، مثل مفهوم گناه. درباره ترک بسیاری از رفتارهای عبادی که فلسفه عقلانی اخلاق آن را تببین نمی کند. تفاوت این خوانش، تفاوت اسلام سنتی با اسلام سنت گراست، اسلام سنتی نسبت به دنیای مدرن جنبه انفعالی دارد و در مقام کنش با دنیای مدرن نیست و تنها به همزیستی با آن می پردازد اما اسلام سنت گرا، مواجهه ای فعالانه و نقادانه با دنیای مدرن دارد و ماهیت و کاستی های دنیای مدرن را می شناسد.

وی افزود: اسلام سنت گرا، می فهمد انسان مدرن، تعبدا امری را نمی پذیرد و دلیل مطالبه می کند، پس بدنبال دلیل گزاره های دینی است. البته عقلانیت اسلام سنت گرا با عقلانیت مدرن متفاوت است اما مانند اسلام سنتی تعبدی و منفعلانه نیست. تفسیر معاصر دین تلاش دارد بین شریعت و طریقت یا ظاهر و باطن دین جمع کند. فلسفه و عرفان جنبه درونی و باطنی دین هستند و فقه جنبه ظاهری و رفتاری؛ در این نگاه جنبه اخلاقی فقه مورد توجه قرار می گیرد و خداوند نه بعنوان یک قاهر قادر مقتدر مطلق که چاره ای جز اطاعتش نیست، بلکه به عنوان یک چهره اخلاقی، منصف و حتی مهربان و فراتر از عادل که رحمتش بر عدالتش غلبه دارد، شناخته می شود.

این استاد فلسفه اخلاق با تقسیم بندی نگاه دینی به اخلاق، اظهار داشت: ما شاهد دو نوع مواجهه دین با دنیای مدرن هستیم: دین سنتی و دین سنت گرا.

دین سنتی در پی نقد دنیای مدرن و تعامل با آن نیست بلکه به همزیستی و انفعال در جامعه مدرن می پردازد اما دین سنت گرا در پی نقد و تعامل با دنیای مدرن است و تلاش دارد اخلاقی را تبیین کند که پاسخگوی پرسشگری انسان مدرن باشد یعنی از اخلاق دینی تعبدی به یک اخلاق عقلانی و مستدل برسد. 

رحمتی با اشاره به اخلاقی بودن وجه ظاهری شریعت، گفت: خداوند را صاحب جمیع ویژگی های کمال می دانیم که هم صفات جمالی دارد و هم صفات جلالی، این سوال مطرح می شود که خداوند چگونه از ما حساب می گیرد؟ خدای قادر مطلق که احکام را فرستاده است باید در دست او تسلیم باشیم اما گاهی این چهره خدا به قدری برای ما عبوس است، چاره ای به جز اطاعت نداریم اما این عذاب عادلانه است؟ اینجاست که از دین خدای قادر مطلق، نمی توان توقع اخلاق داشت.

وی ادامه داد: گاهی ما خدایی را می شناسیم که رحمت او بر غضبش احاطه دارد و ما شیعیان به عدلیه معروفیم و خداوند را عادل می خوانیم. به این معناست که صفت عدالت خداوند برجستگی زیادی دارد که از آن به خیریت خداوند تعبیر می شود که بنا بر آن خداوند از ما هیچ حکمی نخواسته است جز آن که اخلاقی باشد، در این حالت نوعی عقلانیت عملی است که در فقه اساس قرار می گیرد.

رحمتی گفت: در عین حال که از عقلانیت مدرن فاصله می گیریم، نوعی عقلانیت معاصرانه نیز می تواند وجود داشته باشد، با توجه به شناختی که از تفاسیر داریم، می توانیم عقلانیت را از لا بلای سنت بیرون بکشیم، من در مواجهه با متون تفسیری، با شگفتی با این نکته مواجه می شدم که برای سوالات امروز ما پاسخ های عقلی وجود دارند اما زبانی ساده و همه فهم ندارند و شیوه بیان آن ها آمیخته است، با این حال می شود از این تفاسیر پاسخ سوالات عقلی و اخلاقی امروز را پیدا کرد. با عقلانیت مدرن نمی شود از اخلاق دینی دفاع کرد مگر آن که به رابطه انسان با انسان تقلیل پیدا کند. 

دین و چالش های اخلاقی جامعه امروز

مجموعه نشست‌های دین و چالش های اخلاقی جامعه امروز، به همت انجمن اندیشه و قلم، کانون توحید و بنیاد اندیشه و احسان توحید از اولین شب ماه مبارک رمضان تا شب بیست سوم در فضای مجازی برگزار می‌شود.

در این نشست‌ها که هر شب از ساعت ۲۱:۳۰ در فضای مجازی پخش می‌شود، استادان حوزه و دانشگاه، به بیان مباحث خود با موضوع کلی دین و چالش های اخلاقی جامعه امروز خواهند می پردازند.

حجج اسلام ناصر نقویان، مهراب صادق نیا، امیرحسین شکیبافر، سید حمید حسینی، حمیدرضا شریعتمداری، سید محمدناصر تقوی، محسن الویری، مهدی مهریزی و علی سرلک و همچنین منوچهر صدوقی سها، مجید مرادی، ناصر مهدوی، انشاءالله رحمتی، غلامرضا ظریفیان، بیژن عبدالکریمی و حکمت الله ملاصالحی سخنرانان این نشست‌ها خواهند بود و به پرسش های مخاطبان پاسخ خواهند گفت.