نگاهی به آیین‌های عزاداری در خراسان رضوی

به گزارش خدمت به نقل از مهر؛ در مشهد مقدس، نوای حزن‌انگیز ماه محرم با اهتزاز پرچم سیاه بر گنبد حرم مطهر رضوی و همچنین تعویض پوشش ضریح و سیاه‌پوش شدن سراسر صحن‌ها و ایوان‌های حرم نواخته می‌شود.

همه‌ساله طبق آیینی خاص با تعویض پرچم و پوشش ضریح و اهتزاز پرچم سیاه بر فراز گنبد و گلدسته‌های بارگاه ملکوتی ثامن‌الحجج(ع) مردم مشهد و سراسر خراسان رضوی رخت سیاه بر تن می‌کنند و در سوگ سالار شهیدان اشک ماتم می‌ریزند.

حرم مطهر رضوی در این ایام به‌عنوان محور مراسم عزاداری میزبان آیین‌ها و سنت‌های دیرینه این ماه است.
همه‌ساله هم زمان با فرارسیدن ماه محرم سرپرستان و مسئولان هیئت‌های مذهبی در صحن انقلاب حرم مطهر گرد هم می‌آیند و یکی از پیشکسوتان هر هیئت به نمایندگی از بقیه، لباس عزا پوشیده و با رخصت طلبیدن از حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع)از پشت پنجره فولاد به‌طور رسمی عزاداری را آغاز می‌کنند.

در ایام محرم پرچم سیاه به نشانه آغاز ماه محرم و عزاداری تا سه روز پس از شهادت امام رضا (ع) به مدت ۶۳ روز بر گنبد بارگاه منور رضوی همچنان برافراشته خواهد بود.

برپایی آیین سنتی «صلات» بر فراز گلدسته‌های حرم رضوی
مراسم سنتی صلات که سابقه ۳۰۰ ساله در حرم مطهر رضوی دارد به معنای دعوت به عزاداری و آواز دادن برای شروع عزاهای عمومی است که همه‌ساله در ابتدای ماه محرم بر گلدسته‌های حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود.
مراسم سنتی صلات در حرم مطهر رضوی با بانگ معروف «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» همه‌ساله در حرم مطهر رضوی با حضور خدام بارگاه رضوی برگزار می‌شود.
در این مراسم با همخوانی شعر معروف «محتشم کاشانی» مداحان و خادمان بارگاه منور رضوی بر سر ۶ گلدسته ایوان عباسی، گوهرشاد و گلدسته کنار گنبد مطهر ندای «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» را سر می‌دهند و فرارسیدن ماه محرم و ماه عزا را به مردم اطلاع می‌دهند.

آیین خطبه‌خوانی
مراسم خطبه‌خوانی در صحن انقلاب حرم مطهر ثامن‌الحجج(ع) ازجمله آیینی است که هرسال دو بار برگزار می‌شود.
خطبه‌خوانی آیینی سنتی و ویژه بارگاه منور رضوی است که به‌منظور بزرگداشت شعائر مذهبی و شکوه عظمت دربار ولایت مدار حضرت رضا (ع) برگزار می‌شود.
این مراسم یک‌بار شب شهادت سالار شهیدان و یک‌بار هم در شب شهادت ثامن‌الائمه امام علی بن موسی‌الرضا(ع) با حضور خادمان و مجاوران حرم رضوی برپا می‌شود.
در این مراسم تمامی خدمه و حفاظ آستان قدس رضوی، جمع می‌شوند و شمع به دست می‌گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته‌های عزاداری برگزار می‌کنند.
خدام شمع به دست در ابتدا دورتادور صحن انقلاب می‌ایستند وعده‌ای از دربانان حرم رضوی با تشکیل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله‌هایی که داخل آن شمع روشن کرده‌اند، دورتادور صحن انقلاب را می‌چرخند و با همراهی ذاکران اهل‌بیت(ع) ایام حزن و سوگ را به پیشگاه حضرت رضا(ع( تسلیت می‌گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا مشغول عزاداری می‌شوند.

خطبه‌خوانی ویژه شب شهادت امام رضا(ع)
در آیین خطبه‌خوانی ویژه شب شهادت امام رضا(ع) نیز به هنگام غروب، خدام این آستان مقدس اعم از کفشدار، فراش، دربان و خادم از ساختمان دارالتولیه واقع در چهارراه شهدای مشهد در صفوفی منظم با شمع‌هایی روشن در دست حرکت می‌کنند و این مسیر را تا صحن انقلاب پیاده طی کرده و وارد صحن می‌شوند.

خادمان حرم در ایوان نقاره‌خانه درحالی‌که شمع در دست دارند در جایگاه مخصوص خدام گرداگرد صحن، رضا، رضا گویان به حرکت درآمده و به عزاداری حضرت علی ابن موسی‌الرضا (ع) می‌پردازند و بعد از لحظاتی باحال خضوع چهارگوش صحن با شمع‌های روشن در دست می‌ایستند.

در این آیین پرفیض یکی از مداحان اهل‌بیت (ع) خطبه ویژه شب شهادت حضرت امام رضا (ع) را قرائت می‌کند و بعدازآن، حفاظ وقاریان قرآن با در دست داشتن لاله‌ها و شمع‌های روشن باحال حزن و اندوه در لباس خدمت دسته‌جمعی از مقابل خدمه و سایر مدعوین عبور کرده و به مناسبت شهادت هشتمین نور هدایت خطبه‌خوانی می‌کنند.

این خطبه با حمد و ستایش خداوند عالم آغاز و با ذکر نام، سلام و درود و تکریم ائمه معصومین و پیامبر مکرم اسلام(ص) و نام مبارک امام زمان (عج( ادامه و در پایان با گرامیداشت یاد و نام بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و دعای سلامتی و صحت برای رهبر معظم انقلاب اسلامی و حفظ اسلام خاتمه می‌یابد.

روضه پیش روی مبارک
یکی از مراسم سنتی که با حضور خدام و فراشان حرم علی ابن موسی‌الرضا (ع) و در دهه اول محرم‌الحرام بر اساس سنت چندین ساله برگزار می‌شود عزاداری برای سید و سالار شهیدان در پیش روی مبارک حضرت ثامن‌الحجج(ع) است.
در این مراسم خدام و فراش با همراهی زائران حرم علی بن موسی‌الرضا(ع) در پیش روی مبارک حضرت به مدیحه‌سرایی و عزاداری می‌پردازند.
در دهه اول محرم روضه پیش روی مبارک همه‌ساله توسط خدام و فراشان پس از مراسم صفه در «دارالحفاظ» یا «دارالسلام» حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود.

شبیه‌خوانی
برپایی مراسم سوگواری در ایام محرم با آیین‌های متفاوتی ازجمله شبیه‌خوانی در نقاط مختلف خراسان رضوی همراه است.

بسیاری از مردم در ماه محرم به مناسبت‌های خاص مانند عاشورا، اربعین، شهادت حضرت علی(ع) و شهادت امام رضا(ع) با برپایی مراسم شبیه‌خوانی عزاداران حسینی را به گرد هم جمع می‌ کنند.
عزاداران در این مراسم داربست چوبی خاصی به نام نخل را توسط پارچه‌هایی که مردم می‌آورند تزئین می‌کنند و در پایان مراسم عده‌ای از مردان نخل را با فرستادن صلوات حرکت می‌دهند و شرکت‌کنندگان ضمن عبور از زیر نخل حاجات خویش را از خداوند منان طلب می‌کنند.

مراسم نعش سازی
یکی از مراسم ویژه ماه محرم که در برخی نقاط عشایر در این استان پیش‌ازاین برگزار می‌شد به آیین نعش سازی شهرت داشت.
این رسم که در بین ایلات و طوایف ترک رسم بود در روز سوم عاشورا و در دوازدهم محرم اجساد و سرهای شهدای کربلا را با پارچه و گچ ساخته و پس از رنگ‌آمیزی به سرنیزه زده و پیشاپیش اجساد حرکت می‌دادند.
تعزیه‌داران روز دوازدهم محرم از تکایا و مساجد به‌سوی میدان محل روانه می‌شدند و شبیه اسیران کربلا، زنان و دختران را با غل و زنجیر به دست‌وپا، سوار بران همراه نعش‌ها و سرها در میدان می چرخاندند.
در این مراسم برای ساختن نعش، افرادی را داخل پارچه‌ای به شکل کفن قرار می‌دادند و قسمتی از بریدگی گردن گوسفند را که خون‌آلود بود به‌جای گردن جسد قرار می‌دادند.
همچنین در این مراسم یک نفر در پوست شیر قرار می‌گرفت و روی اجساد حرکت می‌کرد و روی هر نعشی روی زانوها بلند می‌شد و رو به جمعیت با دودست به سرخود می‌زد و خاک و کاهی که روی تخته بود به سر و روی خود و عزاداران می‌پاشید اما در حال حاضر این مراسم متروک‌شده است.

پرده‌خوانی
پرده‌خوانی یکی از آیین‌هایی است که در بسیاری از شهرستان‌ها و روستاهای خراسان رضوی ازجمله خلیل‌آباد شهرت دارد.

پرده‌خوانی نوعی نمایش مذهبی است که طی آن پرده‌خوان از روی تصاویر نقش بسته شده بر پرده مصائب اولیای دین به‌ویژه واقعه کربلا را با کلام آهنگین روایت می‌کنند.
پرده‌خوانی از سابقه‌ای دیرینه در عرصه هنرهای اسلامی ایرانی برخوردار بوده و در ادوار گذشته به‌عنوان یک رسانه سنتی نقشی برجسته در ارتباطات فرهنگی و اجتماعی داشته است.
بر روی پرده حدود ۱۵۰ نقش و نقشه ترسیم‌شده است که هرکدام روایت گر یک ماجرا درباره پیامبران و اهل‌بیت اطهار (ع) است.
پرده‌خوانان در این سنت دیرینه میان روایت داستان به نوحه‌سرایی می‌پردازند و مردم شرکت‌کننده در این مراسم نیز با سوگواری در فراغ سیدالشهدا اشک ماتم می‌ریزند.

نخل بندان و نخل گردانی
نخل گردانی از آیین‌های ویژه محرم است که در مناطق گوناگون منطقه خراسان و استان یزد برگزار می‌شود که این مراسم در مناطقی ازجمله بجستان رواج و شهرت بیشتری دارد.
بجستانی ها روز هفتم محرم کار بستن دو نخل بزرگ شهرستان را شروع می‌کنند.
این نخل‌ها که نماد تابوت شهدای کربلاست در روز تاسوعا و عاشورا پیشاپیش مراسم عزاداری به حرکت درمی‌آید و با گشتن آن در مناطق گوناگون عزاداران به نوحه‌خوانی و سوگواری می‌پردازند.
این دو نخل که پیام‌آور اتحاد مردم بجستان نیز هست پس از مراسم عزاداری بر دوش مردم عزادار به مزار شهدا که دو کیلومتر با محل عزاداری فاصله دارد، برده می‌شود.

علم‌گردانی
آیین علم‌گردانی به یاد حراست قمر بنی‌هاشم از خیمه‌های حسینی در شب عاشورای سال ۶۱هجری، هرسال در شب عاشورا برگزار می‌شود.
در این آیین علم که بر سر آن نشان دست حضرت ابوالفضل (ع) نصب‌شده، پیشاپیش دسته عزاداران دورتادور روستاها گردانده می‌شود و در طول این مسیر خانواده‌های سوگوار از عزاداران پذیرایی می‌کنند.
در روستای نوغاب در خراسان رضوی این آیین در دو نوبت صبح و عصر در روز تاسوعا انجام می شود.
صبح روز تاسوعا مراسم علم‌گردانی از یک‌خانه مشخص آغاز می‌شود و ظهر در خانه مشخص دیگری طبق رسوم پایان می‌یابد و بعدازظهر نیز نیمه دیگر روستا به حضور علم و عزاداران متبرک می‌شود.

به هنگام عبور علم مردم روستا مقابل خانه خود اسپند و نمک می‌آورند و نام حسین (ع) با ذکر صلوات فضای روستا را معطر می‌کند و علم جلوی هر خانه‌ای که قرار گیرد، فاتحه و اخلاص برای درگذشتگان صاحب‌خانه و فاتحه‌ای نیز برای سلامتی اهل خانه خوانده می‌شود.
در این زمان افرادی که نذرونیازی دارند و یا زوج هایی که زندگی تازه را شروع کرده اند نذورات خود را به علم گردانان هدیه می کنند.
علم خانه به خانه می‌رود و عزاداران به‌ویژه بزرگان روستا با صدای بلند این ذکر را می‌خوانند: روز عزاست امروز، جان در بلاست امروز؛ غوغای روز محشر در کربلاست امروز

نذورات
مردم مشهد هم‌زمان با فرارسیدن ایام محرم با بارگذاری دیگ‌های نذورات و با نوعی آش به نام «شله» میهمانان و عزاداران امام حسین(ع) را پذیرایی می‌کنند.

شله یکی از غذاهای سنتی و منحصربه‌فرد مشهد است که طبخ آن با روش‌های ویژه و بیشتر در مراسم سوگواری محرم انجام می‌شود.
شله مشهدی با آداب‌ورسوم خاص معنوی طبخ و در فضایی ملکوتی میان عزاداران امام حسین(ع) و امام رضا (ع) توزیع می‌شود. در حقیقت ثبت شله مشهدی بر پایه همین آداب‌ورسوم که در تهیه مواد اولیه و پختن آن صورت می‌گیرد، به ثبت ملی رسید و لذا این آداب‌ورسوم شله را از دیگر غذاهای سنتی مستثنا می‌کند