به مناسبت روز جهانی زبان مادری - مختار کریمی

- زبان نه تنها ابزار ارتباط میان انسانهاست، بلکه مهمتر از آن نمایانگر فرهنگ مردمانی است که به آن تکلم میکنند. زبان بخش مهمی از هویت انسان است، دنیای اورا منعکس می نماید و تاریخ اورا تشریح میکند.

- زبان هورامی(اورامی) یکی از زبانهای کردی است که مورد تهاجم سیاست زبان کشی حکومتهای اشغالگر مرکزگرا قرار گرفته است. این زبان نه تنها کهن ترین زبان نوشتاری و گفتاری کردهاست، بلکه یکی از قدتمیترین زبانهای ایرانی است. زبان هورامی با وجود جایگاه ویژه تاریخی و ادبی و قدمت هزاران ساله، امروز از ستم دو گانه زبانی رنج میبرد.

- یونسکو(UNESCO) کاراترین اسباب نابودی زبانها را در بکار گیری سیاستهای غلط و نا عادلانه فرهنگی و انکار وجود و جایگاه اجتماعی این زبانها از جانب دولتهای اقتدارگر و شوینیست می بیند.

بر اساس گزارش یونسکو(UNESCO) از حدود 6000 زبانی که هنوز وجود دارند، بیش از نیمی از آنها در معرض نابودی قرار دارند. هر دو هفته یکبار زبانی از بین میرود. اسامی 2474 زبان در اطلس یونسکو وجود دارند که خطر انقراض آنها را تهدید میکند. اسامی 230 زبان در این اطلس ذکر شدهاند که از سال 1950 تا کنون منقرض شدهاند. تنها در فاصله 3 نسل گذشته 200 زبان به کلی نابود شدهاند. خطر انقراض 1700 زبان بسیار جدی است. بیش از 600 زبان کاملا به حاشیه رانده شدهاند و و هیچ کاربرد ادبی و نوشتاری ورسانهای ندارند. بیش از نیمی از 6000 زبان نامبرده زبانهای متعلق به اقلیتهایی هستند که تعداد گویشوران آنها کمتر از 10000 نفر بی باشند. یونسکو کاراترین اسباب نابودی زبانها را در بکار گیری سیاستهای غلط و نا عادلانه فرهنگی و انکار وجود و جایگاه اجتماعی این زبانها از جانب دولتهای اقتدارگر و شووینیست می بیند.
وجود بالاترین تعداد زبانها در تاریخ جهان مربوط به دوران قبل از پیدایش استعمار جهانی در آفریقا و آسیا و آمریکای لاتین و .... یعنی در قرن 15 ذکر شدهاست. با شروع و استیلای استعمارگران در مناطق نامبرده تحمیل زبانهای استعمارگران و به حاشیه راندن زبانهای محلی نیز آغاز میشود. این سیاست زبان کشی تدریجی بعدها الگوی نامیمون دولتهای نوپا (عراق و سوریهو ....) و کشورهای اشغالگر مرکزگرای منطقهی(ترکیه و ایران و...) نیز شد. زبانهای کردی و آذری و بلوچی و.. از جمله زبانهایی بودند که قربانی این سیاست پلید زبانکشی (Linguicide) استعماری شدند.
زبان هورامی(اورامی) یکی از زبانهای کردی است که مورد تهاجم سیاست زبان کشی حکومتهای اشغالگر مرکزگرا قرار گرفته است. این زبان نه تنها کهن ترین زبان نوشتاری و گفتاری کردهاست، بلکه یکی از قدتمیترین زبانهای ایرانی نیز هست. زبان هورامی با وجود جایگاه ویژه تاریخی و ادبی و قدمت هزاران ساله امروز از ستم دو گانه زبانی رنج میبرد. کهن ترین سند نوشتاری کردستان قبالهای هورامان هستند که به زبان هورامی و بیش از 2100 سال پیش نگاشته شدهاند. این اسناد هم اکنون در یکی از موزههای آثار تاریخی لندن نگهداری میشوند. کتاب مقدس پیروان آیین یارسان و کاکهایها(سرانجام) به زبان هورامی مرقوم شدهاست. آیین یارسان آیین کهن کردها قبل از حمله اعراب به این مناطق بوده است. حمله اعراب و کشتارهای خونین آنها برای اولین بار به زبان هورامی نگاشته و بر جای ماندهاست. این قتل عامها در اشعار زیر منعکس گشتهاند:
هۆرمزگان ڕمان، ئاتران کوژان       وێشان شاردهوه گهورهی گهورهکان
زورکاری ئارهب کردنه خاپوور         گونا و پاڵهی ههتا شارهزوور
شهن و کهنیکا وه دیل بشینا          مهرد ئازا تلیا وهڕووی هونیا
ڕهوشی زهدهشت مانۆوه بێ کهس    بهزیکا نیکا هورمز و هیچ کهس
ترجمه فارسی:
معابد ویران و آتش ها خاموش شدند    بزرگ بزرگان خود را مخفی نمودند
اعراب ظالم ویران کردند                روستای پاله را تا شهرزور
زنان و دختران را به بردگی بردند         مردان دلیر در خون غلتیدند
آیین زرتشت بی سرپرست ماند            دیگراهورامزدا به هیچکس ترحم نکرد
دکتر محمد معین، مولف واژهنامه فارسی (فرهنگ معین) درباره زبان هورامی چنین می نویسد:    " برای آشنایی بیشتر با زبان پهلوی باستان زبان کردی اورامی یک منبع مهم است. پهلوی با وزنی بخصوص و همانند گورانی خوانده ‌شده است وگاهی آن را پهلوی وبرخی اوقات آن را اورامه، اورامن و اورامنانیان میگفته اند.
شاید برای دریافت این موضوع که، اورمنان، همان گونه‌ی فارسی (هورامه نان) اورامی است و با واژه‌ی (هه ورامان) یکی است، به تلاش چندانی نیاز نباشد. هورامه‌نان – هورامانان = هور + امان (امدند) + آن – زمان طلوع خورشید. همچنان که می‌گویند: (به یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عصر".
حسن عمید گردآورنده واژهنامه فارسی(فرهنگ عمید) نیز در مورد پیشینه زبان هورامی چنین اظهار نظر می کند: " اورامان، اورامین، اورامه، یکی از آهنگهای قدیم موسیقی، یکی از آهنگهای فارسیان که اشعار آنرا به زبان پهلوی یا لهجههای محلی فهلویات میخواندند.                   لحن اورامین و بیت پهلوی    زخمه رود و سماع خسروی (بندار رازی)."
زبان هورامی با وجود جایگاه ویژه تاریخی و ادبی و قدمت هزاران ساله، امروز از ستم دو گانه زبانی رنج میبرد. از یک سو همزمان با دیگر زبانهای کردی مورد تهاجم سیاست زبانکشی شوونیستهای مقتدر مرکزگرا قرار گرفت، و از سوی دیگر حداقل مورد بی مهری حکومت محلی اقلیم جنوب کردستان(کردستان عراق) و یک سری از احزاب شرق کردستان(کردستان ایران) قرار گرفته و از دادن هر گونه امکانات رشد و شکوفایی به این زبان دیرنیه آگاهانه دریغ می ورزند. بعضی از این جریانات پا را از این فراتر گذاشته و با تمام قوا به ضدیت با این زبان پرداخته و از زدن انگهای بیشرمانه و شووینیستی به فعالین ادبی هورامان خودداری نمی کنند. هشدارهای محافظین دلسوز این زبان در مورد خطر انقراض،مبارزه مدنی فعالین فرهنگی هورامان، جمع آوری طوماری با امضای نزدیک به 1400 روشنفکر و انجمنهای گوناگون کردی و تقدیم آن به پارلمان محلی جنوب کردستان، درخواست آموزش به زبان هورامی در مدارس ابتدایی هورامان و امکان آموزش آن زبان در اماکن دیگر برای هورامی زبانان، تقسیم عادلانه امکانات میدیایی(رسانهایی) و... تاکنون بی جواب ماندهاند.
اهمیت و جایگاه زبان مادری
زبان نه تنها ابزار ارتباط میان انسانهاست، بلکه مهمتر از آن نمایانگر فرهنگ مردمانی است که به آن تکلم میکنند. زبان بخش مهمی از هویت انسان است، دنیای اورا منعکس می نماید و تاریخ اورا تشریح میکند. زبان پدیدهای است زنده و با گویشورانش زندگی می کند. در شناخت محیط پیرامون و پدیدههای اجتماعی و طبیعی و درک این پدیدهها، یار و یاور آنهاست. زبان همچنین افزار بیان احساسات و عقاید و افکار انسانهاست. تمام معانی،ارشهای اجتماعی و ثروت و سامان معنوی جامعه بشری چه نوشتاری، چه گفتاری از طریق زبان از نسلی به نسلی دیگر منتقل میشوند. تاریخ جوامع و تمام دستآردهای فرهنگی، اجتماعی، تکنیکی و... با زبان نگاشته شده و به نسلهای آینده منتقل میشوند.
مادر از طریق زبان احساسات و مهر پاکش را نسبت به نوزادش بیان نموده و اورا با کمک زبان نوازش و پرورش میکند. نوزاد هم از راه زبان به معنی پدیدهها پی می برد و آنهارا درک می کند و به موجودی اجتماعی تبدیل می شود. از همین منظر است که زبان مادری اهمیت پیدا کرده، به جزء لاینفک هویت انسان مبدل گشته و حفظ و شکوفایی آن ضرورت می یابد و به وظیفهی عاجل همه انساندوستان و آزادیخواهان و دمکراتها و عدالت جویان تبدیل گشتهاست. قصور از این وظیفه با هیچ مستمسکی توجیه پذیر نیست.
به اعتقاد یوهان آموس کومنیوسی، که در عرصه علوم تربیتی،در سطح جهان صاحب نظر بوده و به پدر آموزش و پرورش نوین شناخته شده، آموزش در مدارس حداقل تا سن 12 سالگی باید به زبان مادری باشد. نه تنها کومنیوسی، بلکه دیگر روانشناسان و زبانشناسان شهیر جهان در پی تحقیقات علمی خود ثابت نمودهاند که بچهها تا سن 12 سالگی در دوران سرنوشت ساز پروسه شناخت جهان پیرامون، اجتماعی شدن(socialization) و انطباق به سر می برند. این پروسه با یادگیری زبان مادری آغاز گشته، قوام می یابد و شکل گیری سیستم فکری را به دنبال دارد. بر اساس اهمیت این ویژهگیها برای رشد طبیعی و شکل گیری سالم شخصیت بچه، حقوقدانان و مدافعین حقوق بشر بر آموزش و پرورش به زبان مادری تاکید می کنند و این حق را از حقوق اولیه و بلامنازع بشر میدانند. این حق در معاهدات تکمیلی اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز گنجانده شدهاست. یونسکو نیز هر سال در21 فوریه، که به روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده، بر این اصل تاکید می کند، و از مسئولین مملکتی، بخصوص در کشورهای چند زبانه، درخواست گنجاندن این اصل را در قانون اساسی خود مرتب یادآوری می کند.

آسیب شناسی زبانهای در حال انقراض
در جامعهشناسی زبانی (sociolinguistics)، زبانهای آسیب پذیر به زبانهایی گفته میشود که در مراکز آموزشی، به عنوان زبان مادری آموخته نمی شوند و به این زبانها هم آموزش داده نمی شود. در همچو سیستمی، زبان مادری در اثر سیاست ناعادلانه زبانی و گاها سیاست شووینیستی زبانی، به حاشیه رانده میشود. و حتی هر نوع بکارگیری این زبان جرم محسوب شده و عواقب جنایی در پی دارند. در نتیجه از گویشوران آن به مرور زمان کاسته میشود، والدین آموزش این زبان را به نسل آینده منتقل نمی کنند، بچهها هم این زبان را به حساب زبان مدری خود نمی گذارند. در صورت ادامه وضع به همین منوال، زبان مادری بعد از یک نسل منقرض خواهد شد. این سیاست ضد بشری از جانب شووینیستهای ترک دها سال در ترکیه علیه بکارگیری زبان کردی کرمانجی استعمال میشد و هنوز به درجاتی دیگر ادامه دارد. ولی خوشبختانه مبارزات پیگیر 3 دهه اخیر کردهای شمال کردستان نه تنها از انقراض زبان کردی کرمانجی جلوگیری کرد، بلکه این زبان جان تازهای نیز به خود گرفتهاست.
یونسکو در اطلس زبانهای خود(UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger ) به تفصیل پروسه آسیب شناسی زبانهارا ردهبندی کردهاست که نگارنده به اختصار به آنها اشاراتی می کند:
1... زبان محفوظ (safe): این زبان بدون هیچ گونه مانعی از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده و در همه عرصههای زندگی روزمره، اعم آموزشی و رسانهای و غیره.... بکار گرفته می شود.
2.. زبان آسیب پذیر(vulnerable): هر چند این زبان گویشوران زیادی دارد و شفاها از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود، ولی زبان آموزشی و اداری نیست و کاربرد رسانهای محدودی دارد، مثل زبانهای کوردی در زمان حکومت بعثیها در عراق و در زمان حکومتهای شاه و شیخ در ایران.
3.. زبان آسیب دیده (definitely endangered): این زبان در زندگی روزمره و خانواده به عنوان زبان مادری از جانب والدین به بچهها آموخته نمی شود و بچهها هم آن را به عنوان زبان مادری خود قلمداد نمی کنند.
4.. زبان بشدت آسیب دیده (severely endangered): گویشوران این زبان تنها کهنسالان می باشند. نسل معاصر تا حدودی آن را می فهمد ولی با آن تکلم نمی کند و به نسل بعدی هم منتقل نمیکند.بچهها هم فقط زبان تسلط یافته قدرت حاکم را فرا می گیرند.
5.. زبان در حال زوال (در حال مرگ) (critically endangered): این زبان گویشوران بسیار محدود و کهنسالی دارد، که حتی به این زبان تسلط کامل هم ندارند.
6.. زبان منقرض شده( مرده) (extinct): این زبان بطور کامل منقرض شده و هیچ گویشوری ندارد.
ردههای 2 تا 5 جزء زبانهای تهدید به انقراض شمرده میشوند.

عوامل تضعیف و زوال زبانها
بر اساس تحقیقات (Cambridge Handbook of Endangered Languages) 4 عامل موثر موجب تضعیف و انقراض زبانها میشوند.
1.. رویدادهای فاجعهآمیز طبیعی، مثل زمین لرزه، سونامی، گرسنگی و شیوع بیماریهای فراگیر که در مدت زمانی کوتاه موجب مرگ دسته جمعی همه یا اکثریت قریب به اتفاق ساکنان یک منطقه میشوند.
2.. جنگ و نسل کشی برنامهریزی شده (ژنوساید)
3.. فشار و سرکوبهای علنی و خشن ملی گرایان افراطی و شووینیست، و یا بکارگیری سیاستهای از قبل برنامهریزی شده، به قصد تحلیل تدریجی زبانهای غیردولتی در کشورهای چند زبانه.
4.. تقویت آگاهانه و همه جانبه زبان تسلط یافته ملت حاکم با بکار گیری همه امکانات سیاسی، اقتصادی، اداری، فرهنگی و آموزشی، رسانهای و غیره.... برای رشد آن زبان، و به حاشیه راندن زبانهای اقلیتهای غیر حاکم و محروم کردن آنها از این امکانات.

مختار کریمی، 21.02.2015 آلمان- کلن

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید: