در میان دولتمردان سرشناس ایران کمتر کسی را با ویژگی های مجید رهنما می توان یافت. با آنکه به بالاترین مدارج اداری در رژیم گذشته دست یافته بود، از اطوار سرسپردگان به قدرت و کُرنش های آنان در او اثری نمی دیدی و در رفتار شخصی و سلوک اجتماعی اش نشانی از نخوت قدرتمداران و خودستایان به چشم نمی آمد. پاکدست و پاکدل بود
اخبار روز
در میان دولتمردان سرشناس ایران کمتر کسی را با ویژگی های مجید رهنما می توان یافت. با آنکه به بالاترین مدارج اداری در رژیم گذشته دست یافته بود، از اطوار سرسپردگان به قدرت و کُرنش های آنان در او اثری نمی دیدی و در رفتار شخصی و سلوک اجتماعی اش نشانی از نخوت قدرتمداران و خودستایان به چشم نمی آمد. پاکدست و پاکدل بود. و این همه، در چشم بسیاری کسان، با وزارت و سفارت و آن چیزها که در باره ی او و برخی روابطش بر زبان ها بود، نمی خواند. به راستی مجید رهنما که بود؟
در روز سه شنبه هجدهم آذر ١٣٠٣(٩ دسامبر ١٩٢٤) در خانواده ای زاده شده بود که سرنوشتش از جانب پدر به پَست و بلندِ سیاست آویخته بود. پدرش زین العابدین شیخ العراقین مازندرانی، در کربلا به دنیا آمده بود ( یکشنبه هجده آذر ١٢٧٣ / ٩ دسامبر ١٨٩٤ ) و در همانجا تحصیلات قدیم و فقه و حکمت و اصول را تمام کرده بود و سپس به ایران برگشته و کسوت روحانی را کنار نهاده و به روزنامه نگاری روی آورده بود. دیری نگذشت که در تهران شهرتی به هم رساند و نام خود را به رهنما، نام روزنامه ای که چندی مدیرش بود، تغییر داد. طرفدار جمهوری بود. اما به تغییر سلطنت رأی داد و در آغاز در حلقه ی هواداران رضا شاه بود، تا آنکه سرانجام به خشم او گرفتار آمد و به زندان افتاد (١٣١٤). در آن زمان زین العابدین رهنما صاحب ایران مهم ترین روزنامه ی سیاسی و خبری تهران بود. اندکی پس از بازداشت با وساطت مهدی قلی خان هدایت، مخبرالسلطنه، از زندان آزاد و به فرمان شاه، راهی تبعید شد. نخست، به همراه خانواده به عتبات و سپس به لبنان رفتند و در بیروت اقامت گزیدند و تا برافتادن رضا شاه و تغییر اوضاع در شهریور١٣٢٠، به ایران بازنگشتند.
بدین ترتیب واپسین سال های کودکی و آغاز نوجوانی مجید در بیروت می گذرد و در همانجاست که پیوندهای دوستی اش با امیر عباس هویدا شکل می گیرد. پس از دبیرستان برای تحصیل به دانشگاه سن ژوزف می رود و از آنجا لیسانس حقوق و فوق لیسانس در اقتصاد سیاسی می گیرد. در همین سال هاست که با اندیشه های چپ آشنا می شود و به حلقه ی ایرانیان چپگرا راه می یابد و با آنها آمد و شد می کند.
در بازگشت به ایران پس از شهریور ٢٠ پدرش انتشار روزنامه ی ایران را که در غیاب او به مجید موقر، مدیر مجله ی مهر، سپرده بودند از سر می گیرد و به ریاست اداره ی انتشارات و تبلیغات می رسد. ظاهرا در همین ایام است که مجید رهنما همراه با مجتبی سلطانی یک برنامه ی موسیقی برای صبح های جمعه ی رادیو تهران، که به تازگی تأسیس شده بود (١٣١٩)، تدارک می بینند و به زحمتی ابوالحسن صبا را راضی می کنند تا بیاید و در برنامه ی آنها تکنوازی کند.
چندی بعد زین العابدین رهنما وزیر مختار ایران در سفارت فرانسه می شود (١٩٤٤) و به پاریس می رود. پاریسِ آزاد شده از حضور فاشیسم و اشغالگران. اما مجید در آنجا مسلول می شود و برای معالجه به همراه رفیق گرمابه و گلستانش، فرخ غفاری، که او هم دچار همین بیماری شده بود، به آسایشگاهی در سوئیس می روند. در همانجاست که مجید در شانزدهم اکتبر ١٩٤٥ با مریم اعتمادی ازدواج می کند و خطبه ی عقدشان را قصه گوی پرآوازه ی یکی بود یکی نبود، محمدعلی جمالزاده، می خواند. پس از ازدواج، دوباره به تحصیل باز می گردد و دو سه سالی بعد رساله ی دکتری اش را در حقوق و اقتصاد سیاسی زیر نظر اقتصاددان مشهور فرانسوا پروFrançois Perroux در دانشگاه پاریس می گذراند و به ایران باز می گردد.
نخستین کار حرفه ای او، پس از بازگشت به ایران، روزنامه نگاریست. نخست در روزنامه ی ایران و سپس در مطبوعات دیگر نیز همزمان قلم می زد، از جمله در روزنامه ی رهبر و مردم وابسته به حزب توده ی ایران. و گاهی هم مفالاتی با نام مستعارِ مرجان می نوشت. یکی از نوشته های خواندنی او در این دوره، مطلبی ست که در فهم و اهمیت آثار پیکاسو نوشت و در پی آن مشاجره ای قلمی میان او و احسان طبری برسر پیکاسو در گرفت.
بعد از این دوره ی کار مطبوعاتی به استخدام سرویس دیپلوماتیک وزارت امور خارجه در می آید (١٣٢٤) و در آنجا مشغول به کار می شود. چندی هم، پیش از ترک ایران، برای راه انداختن کانون ملی فیلم (١٩٤٩) به یاری فرخ غفاری و عبدالله حبیبی می شتابد تا در آنجا فیلم های اروپائی و شوروی را به زبان اصلی نمایش دهند.
نخستین مأموریت مهم او در وزارت امور خارجه، دبیریِ سفارت ایران در مسکوست (٥٤-١٩٥٠). چندی بعد هنگامی که برای نخستین بار کشورهای تازه به استقلال رسیده ی جهان سوم در کنفرانس باندونگ در اندونزی گرد هم می آیند (١٨ تا ٢٤ آوریل ١٩٥٥) مجید از اعضای هیئت نمایندگی ایران است و در آنجا به دیدار نهرو می رود. پس از آن به سمت سرکنسول ایران راهی سانفرانسیسکو می شود (٦٢-١٩٥٩) و سپس به معاونت امور بین المللی و اقتصادی وزارت امور خارجه می رسد (٦٥-١٩٦٣). در همین دوره ی بازگشت به ایران است که در دانشگاه ملی و در موسسه ی مطالعات و تحقیقات اجتماعیِ دانشگاه تهران درس می دهد و درسنامه هایش را در کتابی به نام مسائل کشورهای آسیائی و آفریقائی و ریشه های آن در سال ١٣٤٥ منتشر می کند که تا سال ها در فهرست کُتبِ ضالّه ی دستگاه های امنیتی قرار داشت. آخرین مأموریت مهم او در وزارت امور خارجه تصدی سفارت کبرای ایران در سوئیس بود (٦٧-١٩٦٥).
در ایام سفارت، روزی ایرج اسکندری، که با او رابطه ی دوستی داشت، از مجید درخواست دیداری خصوصی در مرز سوئیس می کند. وی مقیم آلمان شرقی بود. مجید این درخواست ملاقات با یکی از رهبران بلند پایه ی حزب توده را، که بیرون از عرف دیپلوماتیک بود، می پذیرد و در زمستان ١٣٤٤ (١٩٦٦) به تنهائی به دیدار او می رود. ایرج اسکندری از او می خواهد که هنگامی که شاه برای اسکی و تفریحات زمستانی در سوئیس به سر می برد، درخواستی را از جانب او با وی در میان بگذارد. مجید، با آنکه از حساسیت های شاه نسبت به حزب توده خبر داشت، به او قول مساعد می دهد. در دیدار با شاه پس از توضیحاتی شفاهی، گزارش مکتوب دیدارش را عرضه می کند. تفاضای ایرج اسکندری حق بازگشت اعضای حزب توده به ایران و اجازه ی انتشار روزنامه بود. شاه با خواندن گزارش برآشفته می شود و آنرا پرت می کند و با تغیُّر می گوید: " اینها حالا برای ما شرط هم می گذارند. می توانند به ایران برگردند به شرط آنکه دادگاه به کارشان رسیدگی کند". سپس از مجید می خواهد که گزارشش را به دفتر دربار ارسال کند.
هنوز دوره ی مأموریتش در سفارت سوئیس به پایان نرسیده بود که با الهام از مرکز ملی تحقیقات علمی در فرانسه، ضرورت تأسیس یک پژوهشگاه ملی و مستقل در ایران را با امیر عباس هویدا در میان می گذارد. آموزش و پژوهش و راه های گسترش آن، از دیر باز، یکی از درونمایه های پایدار تلاش های او بود. مدتی بعد هویدا او را فرا می خواند و ضمن موافقت با پیشنهاد او می گوید این موسسه باید در دلِ یک وزارتخانه عمل کند و از مجید می خواهد سرپرستی آنرا بپذیرد. سرانجام پس از چون و چراهای بسیار و در پی پافشاری و قول های مساعد هویدا در برآوردن خواست های او، آن فکر نخستین به تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی در ایران می انجامد. در مدت سه سال و نیمی که مجید رهنما عهده دار این وزارتخانه بود (٥٠-١٣٤٦)، بودجه ی آموزشی کشور به سه برابر افزایش یافت و دانشگاه ها و موسسات پژوهشی و آموزشی تازه ای چون دانشگاه آزاد، دانشگاه بوعلی همدان، موسسه ی تحقیقات و برنامه ریزی علمی، مرکز اسناد و مدارک ایران و مرکز خدمات کتابداری به وجود آمدند. از همان ابتدا کوشید تا استقلال دانشگاه ها تأمین شود و از دخالت های سیاسی دولت در امور دانشگاه ها تا آنجا که می توانست جلوگیری کند. شمار زیادی از درس خواندگان و پژوهشگران جوان ایرانی از خارج به کشور بازگشتند و در مراکز دانشگاهی جدید به کار گمارده شدند. با این همه در اواخر کار از جوِّ سیاسی حاکم بر کشور و بگیر و ببندهای دستگاه امنیتی و فشار بر دانشگاه ها سخت آزرده و از دوگانگی جایگاه و نقش خود در رنج بود و از وزارت استعفا داد. کاری که در آن زمان مرسوم و معمول نبود.
در دوره ی طولانی خدمت در وزارت امور خارجه و فعالیت دیپلوماتیک، در چهارده اجلاس پیاپیِ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان نماینده ی ایران شرکت می کند (٧٢-١٩٥٧). در همین سال است که به کمیسیون چهارم ملل متحد می پیوندد که عهده دار پیشبرد جنبش استعمارزدائی ست. مجید رهنما یکی از پرتلاش ترین اعضای این کمیته است و نقشی تعیین کننده در پیشنهاد و تدوین قطعنامه ی مشهورِ ١٥.١٤ بازی می کند و سازمان ملل متحد برای نخستین بار حق استقلال کشورهای مستعمره را به رسمیت می شناسد (١٩٦٠). به پاس قدردانی از کوشش های او در حمایت از مبارزه ی کشورهای جهان سوم برای رهائی از استعمار است که مجمع عمومی رأی به انتخاب او به عنوان کمیسرعالی ملل متحد برای نظارت بر انتخابات و همه پرسی در رواندا-بروندی می دهد (١٩٥٩). برای انجام مأموریت به رواندا می رود. همه پرسی برگذار می شود و در پی آن رواندا به استقلال می رسد. در ١٩٦٥ به ریاست کمیسیون چهارم انتخاب می شود.
در آخرین روزهای دسامبر ١٩٧١ چون آمریکا و شوروی بر سر نامزدی دبیر کل جدید سازمان ملل متحد به توافق نمی رسند، هیئت نمایندگی فرانسه مجید رهنما را که چهره ای محبوب به ویژه در میان نمایندگان کشورهای جهان سوم بود برای احراز این سمت پیشنهاد می کند. این پیشنهاد با مخالفت بلژیک و ایران روبرو می شود. بلژیکی ها به دلیل نقش فعال او در جریان استعمارزدائی و استقلال رواندا، مستعمره ی سابق خود، چشم دیدن او را نداشتند؛ و ایران هم از طریق فریدون هویدا، که عضو هیئت نمایندگی ایران بود، مخالفت شاه و عدم حمایت ایران از این پیشنهاد را به او ابلاغ می کند. سرانجام در نخستین روزهای ماه ژانویه ی ١٩٧٢ کورت والدهایم به دبیر کلی سازمان ملل متحد انتخاب می شود.
کمی بعد به دعوت دبیر کل یونسکو، مجید به فرانسه می رود و به کمیسیون هفت نفره ای می پیوندد که به ریاست نخست وزیر پیشین فرانسه ادگار فور Edgar Faure عهده دار تهیه ی گزارش جامعی از وضع آموزش در جهان است.این گزارش با نام آموختن برای زیستن در ١٩٧٢ منتشر و به سی زبان، از جمله به فارسی، ترجمه می شود و در مجمع عمومی یونسکو به اتفاق آرا به تصویب می رسد و پایه ی برنامه ی آموزش مداوم یونسکو قرار می گیرد.
مشاهدات و تجربیات گوناگون و گسترده ی او در مورد برنامه های جهانیِ توسعه از بالا و مأموریت های بین المللی و همنشینی و گفت و شنود با اندیشمندان و کنشگرانی که بدیل های دیگری پیشنهاد می کردند، راه ها و مفهوم های تازه ای در برابر او گشوده بودند که یکسره با روش ها و کارکردهای پیشین کارگزاران سنّتیِ تزریقِ توسعه، متفاوت بود. با تکیه بر همین بازنگری ها و با الهام از تجربه های نوین به ویژه پزشکان پابرهنه در چین، مدرسه های پیشبرد دسته جمعیِ پائولو فریره در برزیل و مدرسه های عشایری بهمن بیگی و آنچه از آموزش ستمدیدگان می شد آموخت، اندیشه ی برپائی طرح تازه ای در مناطق روستائی ایران، برپایه ی این دست آوردها، در ذهن او شکل گرفت. به سراغ هویدا می رود تا زمینه های سیاسی تحقق طرح را آماده سازد. به دنبال آن کار مطالعه ی میدانی آغاز می شود و نخستین گام ها برای پی ریزی طرح توسعه ی منطقه ای سلسله (الشتر) در استان لرستان برداشته می شود (١٣٥١). از همان آغاز، مشارکت مردم در تشخیص نیازها و راه های برآوردن آنها شرط و پشتوانه ی پیشرفت کار بود. به موازات کار عملی در روستاها و با روستائیان، مرکز مطالعات توسعه ی درون زا نیز برای پژوهش های میدانی و ارزیابی فعالیت های طرح به وجود آمد. به مرور از میان روستائیان بهورزان، مروجان و معلمانی تربیت می شوند که به نام مردمیار رشته ی بسیاری از کارها را با کمک مربیان طرح به دست می گیرند. طرح الشتر با اقبال مردم روبرو شد. وضع زندگی آنها را بهبود داد و مناسبات حاکم محلی را در برخی زمینه ها به سود مردم به هم ریخت و نیرو و صدای تازه ای به روستائیان تهیدست بخشید. اما به دلایل سیاسی آشکار، طرح باید در همان محدوده، چون جزیره ای جدا افتاده، محبوس می ماند. و در آن نظام اداری و سیاسی قابل الگوبرداری و گسترش به مناطق دیگر نبود. سرانجام هم در سال ١٣٥٧ بودجه ی طرح را قطع می کنند و فقط اجازه می دهند پروژه های جاری ناتمام را به پایان برسانند.
پس از به راه افتادن طرح و کم شدن بار کار، مجید دوباره می توانست در عرصه ی بین المللی به کوشش هایش ادامه دهد. در ١٩٧٤ عضو کمیته ی ٢٤ نفره برای بازسازی restructuration سازمان ملل متحد شد و عضویت در شورای دانشگاه ملل متحد (UNU) و معاونت شورای بین المللی سوادآموزی بزرگسالان را پذیرفت. دو سال بعد به شورای اجرائی یونسکو پیوست (٧٨-١٩٧٦). از سال ١٩٧٩ تا ١٩٨٢ هماهنگ کننده ی ارشد و نماینده ی مقیم سازمان ملل متحد در کشور مالی شد و پس از پایان این دوره به سمت مشاورِ ارشدِ سرپرستِ برنامه ی توسعه ی ملل متحد UNDP برگزیده شد و برای نخستین بار برنامه ی همکاری با سازمان های غیر دولتی NGO و توسعه ی پایه را در سطح جهانی پی ریزی کرد (٨٥-١٩٨٢) و با همین سمت در ١٩٨٥ از سازمان ملل متحد بازنشسته شد. از آن پس به تدریس و پژوهش در دانشگاه های امریکا و کانادا از جمله در برکلی، استنفورد، کلرمونت و بریتیش کلمبیا در ونکوور پرداخت. در این دوران فراغت چند کتاب نیز منتشر کرد*.
♦♦♦
این نگاهِ گذرا به سیرِ زندگیِ اداری و به سیاهه ی بلند بالای مشاغل رسمی و شناسکارنامه ی او نه تنها آئینه ی تمام نما و صادقی در برابر سیمای او نمی نهد، بلکه به ویژه در مورد کسی چون او ممکن است پرده ی ساتری باشد بر روشنای ضمیر و سیرتی که با این القاب و انساب رسمی بیگانه بود و از همه ی این تکلّف ها به دور بود. تا با او می نشستی، و در همان نخستین دیدارها، مهربانی و صفای باطن او بر دلت می نشست. آیینه ی دلش آنقدر صاف و ساده بود که بازتابش را در همه ی لحظه های مصاحبت با او به چشم می دیدی. با آنکه نام او با آن مشاغل و مناصب آمیخته بود اما سخت وارسته بود و ظاهرا این صفت از مادر، زکیه ی حائری (١٣٥٦-١٢٨١)، به او رسیده بود که بانوئی عارف بود.
به راستی آدمی با فهم و خُلق و خوی او چگونه توانسته بود با آن دستگاهِ برکشیده ی کودتا و عواملِ آن سَرکُند؟ چگونه توانسته بود تا آنجاها که او رفته بود بالا برود؟ اگر معمّائی در وجود او سراغ می کردی، در همین نسبت و رابطه اش با قدرت بود. چگونه می شد این رابطه را فهمید و پذیرفت؟ چگونه می شد جایگاه او را در سلسله مراتبِ آن قدرتی که با او و با واقعیتی ملموس از وجود او بیگانه بود توضیح داد؟ این هستی اجتماعی چگونه خوابِ او را آشفته نکرده بود و این دو پاره ی چنین بیگانه از هم چگونه در وجود او با هم جمع آمده بود؟ صمیمیت و شفافیتِ حضور او، یافتن پاسخ را نه آسان تر، که دشوارتر می کرد. چرا که اگر این دوگانگی ها را در رفتار او به چشم می دیدی، رمز معما آسان تر گشوده می شد. اما او چنین نقابی به چهره نداشت. با این همه تنها وقتی از نزدیک او را می شناختی و به سرشت او پی می بردی، برخی داده های زندگی اش راه هائی برای دست یافتن به پاسخ، پیش رویت می نهاد:
پدرش، زین العابدین رهنما، روزنامه نگاری با نفوذ و اهل سیاست و مناسباتِ قدرت بود. مجید یازده ساله بود که براثر تبعید پدر راهی لبنان شدند. بیروت آن سال ها شهر زیبا و پررونقی بود که در آن انواع فرقه ها و مذهب ها با هم و در کنار هم می زیستند و به سه زبانِ عربی، انگلیسی و فرانسوی سخن می گفتند. مدرسه ی سن ژوزف که قدیمی ترین مدرسه و دانشگاه فرانسوی زبان بیروت بود در ١٨٧٥ از اتحاد و همکاری میان یسوعیان مسیحی (ژزوئیت ها) و لائیک های جمهوری سوم فرانسه (١٩٤۰-١٨٧۰) پدید آمده بود. تحصیل و زندگی در آن محیط، آشنائی و آمیزش با باورها و آئین ها و کیش های مختلف، بی تردید اثراتی دیرپا در شکل گیری شخصیت او و در پرورش آزادی وجدان و تسامح و رواداری در او نهاده بود. می دانیم که نخستین تماس ها و نزدیکی هایش با اندیشه های چپ و عدالت خواهی نیز از همانجا آغاز شد. گرایشی که هرگز در او فرو نمُرد. در بازگشت به ایران و پس از آن کارهای مطبوعاتی و قلمزنی ها، نخستین مأموریت رسمی اش در شوروی همزمان با سال های آخر فرمانروائی استالین می شود و از نزدیک فرجام تلخ آرمان ها و امیدهای انقلاب اکتبر را می بیند.
کار در وزارت امور خارجه و سازمان ملل متحد موجب اقامت های طولانی او در خارج از ایران و دوری اش از محیط سیاسی و اداری ایران بود. با مسائل سیاسی روز در ایران و بند و بست های درون هیئت حاکمه، سروکاری نداشت و همین دوری جغرافیائی و ذهنی از ایران، بی تردید یکی از عوامل اصلی دوام او در آن دستگاه بود. هر بار که در خود ایران مصدر کاری می شد، پس از چندی با سرخوردگی آنرا رها می کرد. تازه او در موقعیتی بود که پیش از پذیرفتن کار، شرط و شروط هم با مقامات بالا می گذاشت و پس از گرفتن وعده های مساعد، تن به کار می داد. آخرین نمونه ی آن طرح الشتر بود که با آنکه خود پیشنهاد آنرا داده بود، شرطش در گفتگو با هویدا این بود که کلیه ی اختیارات وزرا در محل (جز وزیر کشور) به او واگذار شود و کار استخدام در طرح از حیطه ی نظارت ساواک بیرون باشد و همکارانی که او برمی گزیند، گرفتار وارسی های معمول امنیتی نشوند. مسئولیت پی آمدهای آنرا هم به عهده گرفته بود. و حقیقت این بود که بیشتر همکاران او در طرح افراد پرونده دار بودند. نمونه ی دیگری که باز در جریان کار طرح پیش آمد، زمانی بود که پیشرفت کار طرح و فعالیت های آن توازن قدرت های محلی را بهم ریخته بود و منافع آنها را به خطر انداخته بود و روستائیان به پشتگرمی کارکنان طرح و انتخابات محلی در برابر ژاندارم ها و مأموران استانداری و دیگرانی که به نیابت اربابان وارد معرکه شده بودند، ایستادگی می کردند. تا آنکه کار بالا گرفت و او تنها راه جلوگیری از دخالت ها و اجحاف ها را در آن دید که خود بخشدار الشتر شود تا از طریق سلسله مراتب اداری راه های اعمال نفوذ محلی را ببندد. و توانست بعد از مذاکره با مقامات و تهدید به استعفا، بخشدار الشتر شود!
به باور او در همه ی قدرت های استبدادی، گسست ها و شکاف هائی وجود داشت که با یافتن و رخنه در آنها، می شد فضاهائی گشود و کارهائی کرد درست برخلاف خواست و اراده ی قدرت. این تدبیرها را بعدها براندازی مثبت یا سازنده می خواند. و البته آگاه بود که چنین موقعیت هائی در چانه زدن با قدرت و ساختن حریم امنی که به آن نیاز داشت نه در دسترس همه بود و نه همیشه ممکن، عمرشان هم کوتاه بود، اما هرجا که مصدر کاری در آن نظام می شد در اندیشه ی ساختن آن فضاها و جزیره های کوچک در پیرامون خود برای تغییر و بهبود وضع موجود بود.
عامل دیگری که در ماندگاری او در آن دستگاه نقش مهمی داشت، زندگی پرانگیزه و پر تحرک او در خارج از ایران بود. سفرها و مأموریت هایش در چارچوب برنامه ی توسعه ی ملل متحد، مشاهده ی طرح ها و الگوهای توسعه از نزدیک و در بیشتر کشورهای جهان سوم و مشارکت در عمده ترین مباحث مربوط به توسعه و بن بست های آن در جهان، او را در این زمینه به یکی از صاحب نظران شناخته شده ی جهانی بدل کرده بود. در نقدِ سازوکارهای توسعه نیز مقالات متعددی نوشت و منتشر کرد. با دوستان و همفکرانش، پائولو فریره Paulo Ferire و ایوان ایلیچ Ivan Illich، حلقه ی فکری جریان توسعه ی درون زا endogenous / endogène را شکل دادند و در شناساندن ایده ها و الگوهای آن، سال ها تلاش کردند. مناسبات و هم نشینی ها و داد و ستدهای آزادِ فکری اش در این دوره، یکسره دور و بیگانه از فضای بسته و خفقان آور سیاسی در ایران است. حفیقت آنست که او در عالُم دیگری سیر و زندگی می کرد. تلاش هایش در سازمان ملل متحد و دیگر مجامع بین المللی نیز ساحَتِ دیگری از همین دنیای شخصی و اجتماعی ویژه ای بود که در آن به سر می بُرد.
این برداشت ها از زندگی او شاید قدری ما را به شکافتن آن پرسش ها پیرامون هستی اجتماعی اش و نیز فردیّت ویژه ی او یاری رساند و به یافتن پاسخی برای آن معمّا نزدیک تر کند.
♦♦♦
هسته ی پایدار و تکرار شونده در اندیشه ی اجتماعی او از خلال نوشته ها و گفتارها و نیز در بطن کوشش های عملی اش، مسأله یا پُرسمانِ تغییر اجتماعی و چگونگی تحقق آن است. از نو جوانی تا واپسین روزهای زندگی اش این پرسش با شکل ها و درونمایه های متفاوت، موضوع کار و جُستار او بوده است. از تآمل در سرنوشت انقلاب ها تا مفهوم توسعه و ضد توسعه، همین مضمون است که بازسازی می شود. گرچه در طول زمان و با مشاهده یا بازبینی تجربه های گوناگون و آشنائی با ایده های تازه، وزن و نقشِ بازیگرانِ تحولات اجتماعی در نظرش تغییر پیدا کرده بود، اما این نظرگاه ها یا تفسیرهای جدید هم باز در اطراف همان مسأله شکل گرفته بود. ناگفته پیداست که تغییر اجتماعی از دید او پیوند تنگاتنگ با بهزیستی مردم داشت.
بیش از دو دهه بود که در باره ی فقر و دگردیسی های آن در جهان امروز و ریشه ها و معناهای تاریخی و فرهنگی آن مطالعه می کرد و می نوشت و همه ی مفروضات پذیرفته و جا افتاده ی جهانی در این باره را به پرسش گرفته بود و به ویژه در دو کتاب آخرش به زبان فرانسوی* با نقدی ریشه ای و همه جانبه به سیاست های فقرزدائی جهانی، بن بست این گونه روش ها را که سیه روزی و فلاکت را جانشین فقر کرده اند نشان می داد.
چندین سال بود که به طور جدَی و پیوسته به مطالعه ی فلسفه روی آورده بود. بیش از همه افکار اسپینوزا در او اثر نهاده و انقلابی عمیق در بینش و طرز فکرش پدید آورده بود. مفهوم شادی نزد اسپینوزا را به راستی درونی و از آنِ خود کرده بود و با هیجانی وصف ناپذیر از آن و شواهد مثالش در زندگی سخن می گفت. از میان فیلسوفان جدید ژیل دولوز Gilles Deleuze را ادامه دهنده ی راه اسپینوزا می دانست و ارادتی خاص به او پیدا کرده بود. اندیشه های دولوز را انقلابی شگرف در نسبت میان فلسفه و زندگی می دانست و به آنچه دولوز صیرورت و شَوَندِ انقلابی فرد می نامید، سخت باور داشت.
در دو سه سال اخیر ادگار مورن Edgar Morinو استفَن اِسِل Stéphane Hessel او را به نشست های فلسفی خود در پاریس که دیدارهائی دوستانه و خصوصی بود دعوت کرده بودند و گاه به دیدن آنها می رفت و در بحث هایشان شرکت می کرد.
اهل تظاهر نبود ولی در نحوه ی اندیشیدن و نگاهش به جهان چیزی سرزنده و جوان وجود داشت که غبار کهولت نمی گرفت. همیشه جستجوگر و پیشتاز (آوانگارد) ماند. همین دو سه سال پیش، در روزهای سرد زمستان، در هشتاد و هشت سالگی به دعوت زاپاتیست ها به دیدارشان در کوهپایه های چیاپاس به مکزیک شتافت تا زندگی آن تهیدستان را، که به قدرت مرکزی شوریده بودند و خود را از سیطره ی آن رها کرده بودند، از نزدیک ببیند و با آنها به گفت و شنود بنشیند.
هر وقت او را می دیدی از چیز تازه ای که خوانده بود یا فکر تازه ای که به سرش زده بود با تو سخن می گفت و باب گفت و شنود را با شور و شوق باز می کرد. فهیم بود و خوشفکر و با فروتنی دانسته هایش را به زیر سوال می برد. عطش آموختن داشت و تا روز آخر در حال خواندن و اندیشیدن و نوشتن بود.
چندهفته پیش از رفتنش نگران بازنویسی پاره هائی از آخرین کارش بود و این بار می خواست به دنبال پرسش های مکرری که از او کرده بودند، از رهیافت ها و پیشنهادهایش سخن بگوید. فکر می کرد با این نوشته ی آخر، دوره ی سه جلدی تأملاتش در باره ی ویرانگری های سرمایه داری در دنیای کنونی به پایان می رسد. از او یادداشت های دیگری نیز بر جای مانده است به ویژه کاری که به هنگام رویدادهای جنبش سبز در ایران آغاز کرد و زمانی در اندیشه ی انتشار آن بود.
مجید رهنما، بدون هیچ عارضه ی قبلی، روز جمعه دهم آوریل (٢۰١٥) در منزل خود دچار سکته ی مغزی شد و به بیمارستان برون Bron در شهر محل سکونتش، لیون برده شد و در بعد از ظهر سه شنبه چهاردهم آوریل در کنار همسر، فرزندان و نزدیکانش قلبش از تپش باز ماند و به خوابگه ابدی پیوست. سه روز بعد در هفدهم آوریل در مراسمی خانوادگی و خصوصی در گورستان دهکده ی ژوب Job (ایّوب) و در کنار نمازخانه ی فقرا (CHAPPEL DES PEUX) پیکرش به خاک سپرده شد.
* کتاب هائی که از مجید رهنما به زبان فرانسوی منتشر شده اند:
- APPRENDRE A ETRE. (ouvrage collectif), Fayard / Unesco, 1972.
- LE NORD PERDU, REPERES POUR L’APRES DEVELOPPEMENT. (en collaboration avec Gilbert Rist et Gustavo Esteva), Lausanne, Editions d’en bas, 1992.
- QUAND LA MISERE CHASSE LA PAUVRETE. Fayard / Actes Sud, 2003.
- LA PUISSANCE DES PAUVRES. avec Jean Robert, Actes Sud, 2008.
در روز سه شنبه هجدهم آذر ١٣٠٣(٩ دسامبر ١٩٢٤) در خانواده ای زاده شده بود که سرنوشتش از جانب پدر به پَست و بلندِ سیاست آویخته بود. پدرش زین العابدین شیخ العراقین مازندرانی، در کربلا به دنیا آمده بود ( یکشنبه هجده آذر ١٢٧٣ / ٩ دسامبر ١٨٩٤ ) و در همانجا تحصیلات قدیم و فقه و حکمت و اصول را تمام کرده بود و سپس به ایران برگشته و کسوت روحانی را کنار نهاده و به روزنامه نگاری روی آورده بود. دیری نگذشت که در تهران شهرتی به هم رساند و نام خود را به رهنما، نام روزنامه ای که چندی مدیرش بود، تغییر داد. طرفدار جمهوری بود. اما به تغییر سلطنت رأی داد و در آغاز در حلقه ی هواداران رضا شاه بود، تا آنکه سرانجام به خشم او گرفتار آمد و به زندان افتاد (١٣١٤). در آن زمان زین العابدین رهنما صاحب ایران مهم ترین روزنامه ی سیاسی و خبری تهران بود. اندکی پس از بازداشت با وساطت مهدی قلی خان هدایت، مخبرالسلطنه، از زندان آزاد و به فرمان شاه، راهی تبعید شد. نخست، به همراه خانواده به عتبات و سپس به لبنان رفتند و در بیروت اقامت گزیدند و تا برافتادن رضا شاه و تغییر اوضاع در شهریور١٣٢٠، به ایران بازنگشتند.
بدین ترتیب واپسین سال های کودکی و آغاز نوجوانی مجید در بیروت می گذرد و در همانجاست که پیوندهای دوستی اش با امیر عباس هویدا شکل می گیرد. پس از دبیرستان برای تحصیل به دانشگاه سن ژوزف می رود و از آنجا لیسانس حقوق و فوق لیسانس در اقتصاد سیاسی می گیرد. در همین سال هاست که با اندیشه های چپ آشنا می شود و به حلقه ی ایرانیان چپگرا راه می یابد و با آنها آمد و شد می کند.
در بازگشت به ایران پس از شهریور ٢٠ پدرش انتشار روزنامه ی ایران را که در غیاب او به مجید موقر، مدیر مجله ی مهر، سپرده بودند از سر می گیرد و به ریاست اداره ی انتشارات و تبلیغات می رسد. ظاهرا در همین ایام است که مجید رهنما همراه با مجتبی سلطانی یک برنامه ی موسیقی برای صبح های جمعه ی رادیو تهران، که به تازگی تأسیس شده بود (١٣١٩)، تدارک می بینند و به زحمتی ابوالحسن صبا را راضی می کنند تا بیاید و در برنامه ی آنها تکنوازی کند.
چندی بعد زین العابدین رهنما وزیر مختار ایران در سفارت فرانسه می شود (١٩٤٤) و به پاریس می رود. پاریسِ آزاد شده از حضور فاشیسم و اشغالگران. اما مجید در آنجا مسلول می شود و برای معالجه به همراه رفیق گرمابه و گلستانش، فرخ غفاری، که او هم دچار همین بیماری شده بود، به آسایشگاهی در سوئیس می روند. در همانجاست که مجید در شانزدهم اکتبر ١٩٤٥ با مریم اعتمادی ازدواج می کند و خطبه ی عقدشان را قصه گوی پرآوازه ی یکی بود یکی نبود، محمدعلی جمالزاده، می خواند. پس از ازدواج، دوباره به تحصیل باز می گردد و دو سه سالی بعد رساله ی دکتری اش را در حقوق و اقتصاد سیاسی زیر نظر اقتصاددان مشهور فرانسوا پروFrançois Perroux در دانشگاه پاریس می گذراند و به ایران باز می گردد.
نخستین کار حرفه ای او، پس از بازگشت به ایران، روزنامه نگاریست. نخست در روزنامه ی ایران و سپس در مطبوعات دیگر نیز همزمان قلم می زد، از جمله در روزنامه ی رهبر و مردم وابسته به حزب توده ی ایران. و گاهی هم مفالاتی با نام مستعارِ مرجان می نوشت. یکی از نوشته های خواندنی او در این دوره، مطلبی ست که در فهم و اهمیت آثار پیکاسو نوشت و در پی آن مشاجره ای قلمی میان او و احسان طبری برسر پیکاسو در گرفت.
بعد از این دوره ی کار مطبوعاتی به استخدام سرویس دیپلوماتیک وزارت امور خارجه در می آید (١٣٢٤) و در آنجا مشغول به کار می شود. چندی هم، پیش از ترک ایران، برای راه انداختن کانون ملی فیلم (١٩٤٩) به یاری فرخ غفاری و عبدالله حبیبی می شتابد تا در آنجا فیلم های اروپائی و شوروی را به زبان اصلی نمایش دهند.
نخستین مأموریت مهم او در وزارت امور خارجه، دبیریِ سفارت ایران در مسکوست (٥٤-١٩٥٠). چندی بعد هنگامی که برای نخستین بار کشورهای تازه به استقلال رسیده ی جهان سوم در کنفرانس باندونگ در اندونزی گرد هم می آیند (١٨ تا ٢٤ آوریل ١٩٥٥) مجید از اعضای هیئت نمایندگی ایران است و در آنجا به دیدار نهرو می رود. پس از آن به سمت سرکنسول ایران راهی سانفرانسیسکو می شود (٦٢-١٩٥٩) و سپس به معاونت امور بین المللی و اقتصادی وزارت امور خارجه می رسد (٦٥-١٩٦٣). در همین دوره ی بازگشت به ایران است که در دانشگاه ملی و در موسسه ی مطالعات و تحقیقات اجتماعیِ دانشگاه تهران درس می دهد و درسنامه هایش را در کتابی به نام مسائل کشورهای آسیائی و آفریقائی و ریشه های آن در سال ١٣٤٥ منتشر می کند که تا سال ها در فهرست کُتبِ ضالّه ی دستگاه های امنیتی قرار داشت. آخرین مأموریت مهم او در وزارت امور خارجه تصدی سفارت کبرای ایران در سوئیس بود (٦٧-١٩٦٥).
در ایام سفارت، روزی ایرج اسکندری، که با او رابطه ی دوستی داشت، از مجید درخواست دیداری خصوصی در مرز سوئیس می کند. وی مقیم آلمان شرقی بود. مجید این درخواست ملاقات با یکی از رهبران بلند پایه ی حزب توده را، که بیرون از عرف دیپلوماتیک بود، می پذیرد و در زمستان ١٣٤٤ (١٩٦٦) به تنهائی به دیدار او می رود. ایرج اسکندری از او می خواهد که هنگامی که شاه برای اسکی و تفریحات زمستانی در سوئیس به سر می برد، درخواستی را از جانب او با وی در میان بگذارد. مجید، با آنکه از حساسیت های شاه نسبت به حزب توده خبر داشت، به او قول مساعد می دهد. در دیدار با شاه پس از توضیحاتی شفاهی، گزارش مکتوب دیدارش را عرضه می کند. تفاضای ایرج اسکندری حق بازگشت اعضای حزب توده به ایران و اجازه ی انتشار روزنامه بود. شاه با خواندن گزارش برآشفته می شود و آنرا پرت می کند و با تغیُّر می گوید: " اینها حالا برای ما شرط هم می گذارند. می توانند به ایران برگردند به شرط آنکه دادگاه به کارشان رسیدگی کند". سپس از مجید می خواهد که گزارشش را به دفتر دربار ارسال کند.
هنوز دوره ی مأموریتش در سفارت سوئیس به پایان نرسیده بود که با الهام از مرکز ملی تحقیقات علمی در فرانسه، ضرورت تأسیس یک پژوهشگاه ملی و مستقل در ایران را با امیر عباس هویدا در میان می گذارد. آموزش و پژوهش و راه های گسترش آن، از دیر باز، یکی از درونمایه های پایدار تلاش های او بود. مدتی بعد هویدا او را فرا می خواند و ضمن موافقت با پیشنهاد او می گوید این موسسه باید در دلِ یک وزارتخانه عمل کند و از مجید می خواهد سرپرستی آنرا بپذیرد. سرانجام پس از چون و چراهای بسیار و در پی پافشاری و قول های مساعد هویدا در برآوردن خواست های او، آن فکر نخستین به تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی در ایران می انجامد. در مدت سه سال و نیمی که مجید رهنما عهده دار این وزارتخانه بود (٥٠-١٣٤٦)، بودجه ی آموزشی کشور به سه برابر افزایش یافت و دانشگاه ها و موسسات پژوهشی و آموزشی تازه ای چون دانشگاه آزاد، دانشگاه بوعلی همدان، موسسه ی تحقیقات و برنامه ریزی علمی، مرکز اسناد و مدارک ایران و مرکز خدمات کتابداری به وجود آمدند. از همان ابتدا کوشید تا استقلال دانشگاه ها تأمین شود و از دخالت های سیاسی دولت در امور دانشگاه ها تا آنجا که می توانست جلوگیری کند. شمار زیادی از درس خواندگان و پژوهشگران جوان ایرانی از خارج به کشور بازگشتند و در مراکز دانشگاهی جدید به کار گمارده شدند. با این همه در اواخر کار از جوِّ سیاسی حاکم بر کشور و بگیر و ببندهای دستگاه امنیتی و فشار بر دانشگاه ها سخت آزرده و از دوگانگی جایگاه و نقش خود در رنج بود و از وزارت استعفا داد. کاری که در آن زمان مرسوم و معمول نبود.
در دوره ی طولانی خدمت در وزارت امور خارجه و فعالیت دیپلوماتیک، در چهارده اجلاس پیاپیِ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان نماینده ی ایران شرکت می کند (٧٢-١٩٥٧). در همین سال است که به کمیسیون چهارم ملل متحد می پیوندد که عهده دار پیشبرد جنبش استعمارزدائی ست. مجید رهنما یکی از پرتلاش ترین اعضای این کمیته است و نقشی تعیین کننده در پیشنهاد و تدوین قطعنامه ی مشهورِ ١٥.١٤ بازی می کند و سازمان ملل متحد برای نخستین بار حق استقلال کشورهای مستعمره را به رسمیت می شناسد (١٩٦٠). به پاس قدردانی از کوشش های او در حمایت از مبارزه ی کشورهای جهان سوم برای رهائی از استعمار است که مجمع عمومی رأی به انتخاب او به عنوان کمیسرعالی ملل متحد برای نظارت بر انتخابات و همه پرسی در رواندا-بروندی می دهد (١٩٥٩). برای انجام مأموریت به رواندا می رود. همه پرسی برگذار می شود و در پی آن رواندا به استقلال می رسد. در ١٩٦٥ به ریاست کمیسیون چهارم انتخاب می شود.
در آخرین روزهای دسامبر ١٩٧١ چون آمریکا و شوروی بر سر نامزدی دبیر کل جدید سازمان ملل متحد به توافق نمی رسند، هیئت نمایندگی فرانسه مجید رهنما را که چهره ای محبوب به ویژه در میان نمایندگان کشورهای جهان سوم بود برای احراز این سمت پیشنهاد می کند. این پیشنهاد با مخالفت بلژیک و ایران روبرو می شود. بلژیکی ها به دلیل نقش فعال او در جریان استعمارزدائی و استقلال رواندا، مستعمره ی سابق خود، چشم دیدن او را نداشتند؛ و ایران هم از طریق فریدون هویدا، که عضو هیئت نمایندگی ایران بود، مخالفت شاه و عدم حمایت ایران از این پیشنهاد را به او ابلاغ می کند. سرانجام در نخستین روزهای ماه ژانویه ی ١٩٧٢ کورت والدهایم به دبیر کلی سازمان ملل متحد انتخاب می شود.
کمی بعد به دعوت دبیر کل یونسکو، مجید به فرانسه می رود و به کمیسیون هفت نفره ای می پیوندد که به ریاست نخست وزیر پیشین فرانسه ادگار فور Edgar Faure عهده دار تهیه ی گزارش جامعی از وضع آموزش در جهان است.این گزارش با نام آموختن برای زیستن در ١٩٧٢ منتشر و به سی زبان، از جمله به فارسی، ترجمه می شود و در مجمع عمومی یونسکو به اتفاق آرا به تصویب می رسد و پایه ی برنامه ی آموزش مداوم یونسکو قرار می گیرد.
مشاهدات و تجربیات گوناگون و گسترده ی او در مورد برنامه های جهانیِ توسعه از بالا و مأموریت های بین المللی و همنشینی و گفت و شنود با اندیشمندان و کنشگرانی که بدیل های دیگری پیشنهاد می کردند، راه ها و مفهوم های تازه ای در برابر او گشوده بودند که یکسره با روش ها و کارکردهای پیشین کارگزاران سنّتیِ تزریقِ توسعه، متفاوت بود. با تکیه بر همین بازنگری ها و با الهام از تجربه های نوین به ویژه پزشکان پابرهنه در چین، مدرسه های پیشبرد دسته جمعیِ پائولو فریره در برزیل و مدرسه های عشایری بهمن بیگی و آنچه از آموزش ستمدیدگان می شد آموخت، اندیشه ی برپائی طرح تازه ای در مناطق روستائی ایران، برپایه ی این دست آوردها، در ذهن او شکل گرفت. به سراغ هویدا می رود تا زمینه های سیاسی تحقق طرح را آماده سازد. به دنبال آن کار مطالعه ی میدانی آغاز می شود و نخستین گام ها برای پی ریزی طرح توسعه ی منطقه ای سلسله (الشتر) در استان لرستان برداشته می شود (١٣٥١). از همان آغاز، مشارکت مردم در تشخیص نیازها و راه های برآوردن آنها شرط و پشتوانه ی پیشرفت کار بود. به موازات کار عملی در روستاها و با روستائیان، مرکز مطالعات توسعه ی درون زا نیز برای پژوهش های میدانی و ارزیابی فعالیت های طرح به وجود آمد. به مرور از میان روستائیان بهورزان، مروجان و معلمانی تربیت می شوند که به نام مردمیار رشته ی بسیاری از کارها را با کمک مربیان طرح به دست می گیرند. طرح الشتر با اقبال مردم روبرو شد. وضع زندگی آنها را بهبود داد و مناسبات حاکم محلی را در برخی زمینه ها به سود مردم به هم ریخت و نیرو و صدای تازه ای به روستائیان تهیدست بخشید. اما به دلایل سیاسی آشکار، طرح باید در همان محدوده، چون جزیره ای جدا افتاده، محبوس می ماند. و در آن نظام اداری و سیاسی قابل الگوبرداری و گسترش به مناطق دیگر نبود. سرانجام هم در سال ١٣٥٧ بودجه ی طرح را قطع می کنند و فقط اجازه می دهند پروژه های جاری ناتمام را به پایان برسانند.
پس از به راه افتادن طرح و کم شدن بار کار، مجید دوباره می توانست در عرصه ی بین المللی به کوشش هایش ادامه دهد. در ١٩٧٤ عضو کمیته ی ٢٤ نفره برای بازسازی restructuration سازمان ملل متحد شد و عضویت در شورای دانشگاه ملل متحد (UNU) و معاونت شورای بین المللی سوادآموزی بزرگسالان را پذیرفت. دو سال بعد به شورای اجرائی یونسکو پیوست (٧٨-١٩٧٦). از سال ١٩٧٩ تا ١٩٨٢ هماهنگ کننده ی ارشد و نماینده ی مقیم سازمان ملل متحد در کشور مالی شد و پس از پایان این دوره به سمت مشاورِ ارشدِ سرپرستِ برنامه ی توسعه ی ملل متحد UNDP برگزیده شد و برای نخستین بار برنامه ی همکاری با سازمان های غیر دولتی NGO و توسعه ی پایه را در سطح جهانی پی ریزی کرد (٨٥-١٩٨٢) و با همین سمت در ١٩٨٥ از سازمان ملل متحد بازنشسته شد. از آن پس به تدریس و پژوهش در دانشگاه های امریکا و کانادا از جمله در برکلی، استنفورد، کلرمونت و بریتیش کلمبیا در ونکوور پرداخت. در این دوران فراغت چند کتاب نیز منتشر کرد*.
♦♦♦
این نگاهِ گذرا به سیرِ زندگیِ اداری و به سیاهه ی بلند بالای مشاغل رسمی و شناسکارنامه ی او نه تنها آئینه ی تمام نما و صادقی در برابر سیمای او نمی نهد، بلکه به ویژه در مورد کسی چون او ممکن است پرده ی ساتری باشد بر روشنای ضمیر و سیرتی که با این القاب و انساب رسمی بیگانه بود و از همه ی این تکلّف ها به دور بود. تا با او می نشستی، و در همان نخستین دیدارها، مهربانی و صفای باطن او بر دلت می نشست. آیینه ی دلش آنقدر صاف و ساده بود که بازتابش را در همه ی لحظه های مصاحبت با او به چشم می دیدی. با آنکه نام او با آن مشاغل و مناصب آمیخته بود اما سخت وارسته بود و ظاهرا این صفت از مادر، زکیه ی حائری (١٣٥٦-١٢٨١)، به او رسیده بود که بانوئی عارف بود.
به راستی آدمی با فهم و خُلق و خوی او چگونه توانسته بود با آن دستگاهِ برکشیده ی کودتا و عواملِ آن سَرکُند؟ چگونه توانسته بود تا آنجاها که او رفته بود بالا برود؟ اگر معمّائی در وجود او سراغ می کردی، در همین نسبت و رابطه اش با قدرت بود. چگونه می شد این رابطه را فهمید و پذیرفت؟ چگونه می شد جایگاه او را در سلسله مراتبِ آن قدرتی که با او و با واقعیتی ملموس از وجود او بیگانه بود توضیح داد؟ این هستی اجتماعی چگونه خوابِ او را آشفته نکرده بود و این دو پاره ی چنین بیگانه از هم چگونه در وجود او با هم جمع آمده بود؟ صمیمیت و شفافیتِ حضور او، یافتن پاسخ را نه آسان تر، که دشوارتر می کرد. چرا که اگر این دوگانگی ها را در رفتار او به چشم می دیدی، رمز معما آسان تر گشوده می شد. اما او چنین نقابی به چهره نداشت. با این همه تنها وقتی از نزدیک او را می شناختی و به سرشت او پی می بردی، برخی داده های زندگی اش راه هائی برای دست یافتن به پاسخ، پیش رویت می نهاد:
پدرش، زین العابدین رهنما، روزنامه نگاری با نفوذ و اهل سیاست و مناسباتِ قدرت بود. مجید یازده ساله بود که براثر تبعید پدر راهی لبنان شدند. بیروت آن سال ها شهر زیبا و پررونقی بود که در آن انواع فرقه ها و مذهب ها با هم و در کنار هم می زیستند و به سه زبانِ عربی، انگلیسی و فرانسوی سخن می گفتند. مدرسه ی سن ژوزف که قدیمی ترین مدرسه و دانشگاه فرانسوی زبان بیروت بود در ١٨٧٥ از اتحاد و همکاری میان یسوعیان مسیحی (ژزوئیت ها) و لائیک های جمهوری سوم فرانسه (١٩٤۰-١٨٧۰) پدید آمده بود. تحصیل و زندگی در آن محیط، آشنائی و آمیزش با باورها و آئین ها و کیش های مختلف، بی تردید اثراتی دیرپا در شکل گیری شخصیت او و در پرورش آزادی وجدان و تسامح و رواداری در او نهاده بود. می دانیم که نخستین تماس ها و نزدیکی هایش با اندیشه های چپ و عدالت خواهی نیز از همانجا آغاز شد. گرایشی که هرگز در او فرو نمُرد. در بازگشت به ایران و پس از آن کارهای مطبوعاتی و قلمزنی ها، نخستین مأموریت رسمی اش در شوروی همزمان با سال های آخر فرمانروائی استالین می شود و از نزدیک فرجام تلخ آرمان ها و امیدهای انقلاب اکتبر را می بیند.
کار در وزارت امور خارجه و سازمان ملل متحد موجب اقامت های طولانی او در خارج از ایران و دوری اش از محیط سیاسی و اداری ایران بود. با مسائل سیاسی روز در ایران و بند و بست های درون هیئت حاکمه، سروکاری نداشت و همین دوری جغرافیائی و ذهنی از ایران، بی تردید یکی از عوامل اصلی دوام او در آن دستگاه بود. هر بار که در خود ایران مصدر کاری می شد، پس از چندی با سرخوردگی آنرا رها می کرد. تازه او در موقعیتی بود که پیش از پذیرفتن کار، شرط و شروط هم با مقامات بالا می گذاشت و پس از گرفتن وعده های مساعد، تن به کار می داد. آخرین نمونه ی آن طرح الشتر بود که با آنکه خود پیشنهاد آنرا داده بود، شرطش در گفتگو با هویدا این بود که کلیه ی اختیارات وزرا در محل (جز وزیر کشور) به او واگذار شود و کار استخدام در طرح از حیطه ی نظارت ساواک بیرون باشد و همکارانی که او برمی گزیند، گرفتار وارسی های معمول امنیتی نشوند. مسئولیت پی آمدهای آنرا هم به عهده گرفته بود. و حقیقت این بود که بیشتر همکاران او در طرح افراد پرونده دار بودند. نمونه ی دیگری که باز در جریان کار طرح پیش آمد، زمانی بود که پیشرفت کار طرح و فعالیت های آن توازن قدرت های محلی را بهم ریخته بود و منافع آنها را به خطر انداخته بود و روستائیان به پشتگرمی کارکنان طرح و انتخابات محلی در برابر ژاندارم ها و مأموران استانداری و دیگرانی که به نیابت اربابان وارد معرکه شده بودند، ایستادگی می کردند. تا آنکه کار بالا گرفت و او تنها راه جلوگیری از دخالت ها و اجحاف ها را در آن دید که خود بخشدار الشتر شود تا از طریق سلسله مراتب اداری راه های اعمال نفوذ محلی را ببندد. و توانست بعد از مذاکره با مقامات و تهدید به استعفا، بخشدار الشتر شود!
به باور او در همه ی قدرت های استبدادی، گسست ها و شکاف هائی وجود داشت که با یافتن و رخنه در آنها، می شد فضاهائی گشود و کارهائی کرد درست برخلاف خواست و اراده ی قدرت. این تدبیرها را بعدها براندازی مثبت یا سازنده می خواند. و البته آگاه بود که چنین موقعیت هائی در چانه زدن با قدرت و ساختن حریم امنی که به آن نیاز داشت نه در دسترس همه بود و نه همیشه ممکن، عمرشان هم کوتاه بود، اما هرجا که مصدر کاری در آن نظام می شد در اندیشه ی ساختن آن فضاها و جزیره های کوچک در پیرامون خود برای تغییر و بهبود وضع موجود بود.
عامل دیگری که در ماندگاری او در آن دستگاه نقش مهمی داشت، زندگی پرانگیزه و پر تحرک او در خارج از ایران بود. سفرها و مأموریت هایش در چارچوب برنامه ی توسعه ی ملل متحد، مشاهده ی طرح ها و الگوهای توسعه از نزدیک و در بیشتر کشورهای جهان سوم و مشارکت در عمده ترین مباحث مربوط به توسعه و بن بست های آن در جهان، او را در این زمینه به یکی از صاحب نظران شناخته شده ی جهانی بدل کرده بود. در نقدِ سازوکارهای توسعه نیز مقالات متعددی نوشت و منتشر کرد. با دوستان و همفکرانش، پائولو فریره Paulo Ferire و ایوان ایلیچ Ivan Illich، حلقه ی فکری جریان توسعه ی درون زا endogenous / endogène را شکل دادند و در شناساندن ایده ها و الگوهای آن، سال ها تلاش کردند. مناسبات و هم نشینی ها و داد و ستدهای آزادِ فکری اش در این دوره، یکسره دور و بیگانه از فضای بسته و خفقان آور سیاسی در ایران است. حفیقت آنست که او در عالُم دیگری سیر و زندگی می کرد. تلاش هایش در سازمان ملل متحد و دیگر مجامع بین المللی نیز ساحَتِ دیگری از همین دنیای شخصی و اجتماعی ویژه ای بود که در آن به سر می بُرد.
این برداشت ها از زندگی او شاید قدری ما را به شکافتن آن پرسش ها پیرامون هستی اجتماعی اش و نیز فردیّت ویژه ی او یاری رساند و به یافتن پاسخی برای آن معمّا نزدیک تر کند.
♦♦♦
هسته ی پایدار و تکرار شونده در اندیشه ی اجتماعی او از خلال نوشته ها و گفتارها و نیز در بطن کوشش های عملی اش، مسأله یا پُرسمانِ تغییر اجتماعی و چگونگی تحقق آن است. از نو جوانی تا واپسین روزهای زندگی اش این پرسش با شکل ها و درونمایه های متفاوت، موضوع کار و جُستار او بوده است. از تآمل در سرنوشت انقلاب ها تا مفهوم توسعه و ضد توسعه، همین مضمون است که بازسازی می شود. گرچه در طول زمان و با مشاهده یا بازبینی تجربه های گوناگون و آشنائی با ایده های تازه، وزن و نقشِ بازیگرانِ تحولات اجتماعی در نظرش تغییر پیدا کرده بود، اما این نظرگاه ها یا تفسیرهای جدید هم باز در اطراف همان مسأله شکل گرفته بود. ناگفته پیداست که تغییر اجتماعی از دید او پیوند تنگاتنگ با بهزیستی مردم داشت.
بیش از دو دهه بود که در باره ی فقر و دگردیسی های آن در جهان امروز و ریشه ها و معناهای تاریخی و فرهنگی آن مطالعه می کرد و می نوشت و همه ی مفروضات پذیرفته و جا افتاده ی جهانی در این باره را به پرسش گرفته بود و به ویژه در دو کتاب آخرش به زبان فرانسوی* با نقدی ریشه ای و همه جانبه به سیاست های فقرزدائی جهانی، بن بست این گونه روش ها را که سیه روزی و فلاکت را جانشین فقر کرده اند نشان می داد.
چندین سال بود که به طور جدَی و پیوسته به مطالعه ی فلسفه روی آورده بود. بیش از همه افکار اسپینوزا در او اثر نهاده و انقلابی عمیق در بینش و طرز فکرش پدید آورده بود. مفهوم شادی نزد اسپینوزا را به راستی درونی و از آنِ خود کرده بود و با هیجانی وصف ناپذیر از آن و شواهد مثالش در زندگی سخن می گفت. از میان فیلسوفان جدید ژیل دولوز Gilles Deleuze را ادامه دهنده ی راه اسپینوزا می دانست و ارادتی خاص به او پیدا کرده بود. اندیشه های دولوز را انقلابی شگرف در نسبت میان فلسفه و زندگی می دانست و به آنچه دولوز صیرورت و شَوَندِ انقلابی فرد می نامید، سخت باور داشت.
در دو سه سال اخیر ادگار مورن Edgar Morinو استفَن اِسِل Stéphane Hessel او را به نشست های فلسفی خود در پاریس که دیدارهائی دوستانه و خصوصی بود دعوت کرده بودند و گاه به دیدن آنها می رفت و در بحث هایشان شرکت می کرد.
اهل تظاهر نبود ولی در نحوه ی اندیشیدن و نگاهش به جهان چیزی سرزنده و جوان وجود داشت که غبار کهولت نمی گرفت. همیشه جستجوگر و پیشتاز (آوانگارد) ماند. همین دو سه سال پیش، در روزهای سرد زمستان، در هشتاد و هشت سالگی به دعوت زاپاتیست ها به دیدارشان در کوهپایه های چیاپاس به مکزیک شتافت تا زندگی آن تهیدستان را، که به قدرت مرکزی شوریده بودند و خود را از سیطره ی آن رها کرده بودند، از نزدیک ببیند و با آنها به گفت و شنود بنشیند.
هر وقت او را می دیدی از چیز تازه ای که خوانده بود یا فکر تازه ای که به سرش زده بود با تو سخن می گفت و باب گفت و شنود را با شور و شوق باز می کرد. فهیم بود و خوشفکر و با فروتنی دانسته هایش را به زیر سوال می برد. عطش آموختن داشت و تا روز آخر در حال خواندن و اندیشیدن و نوشتن بود.
چندهفته پیش از رفتنش نگران بازنویسی پاره هائی از آخرین کارش بود و این بار می خواست به دنبال پرسش های مکرری که از او کرده بودند، از رهیافت ها و پیشنهادهایش سخن بگوید. فکر می کرد با این نوشته ی آخر، دوره ی سه جلدی تأملاتش در باره ی ویرانگری های سرمایه داری در دنیای کنونی به پایان می رسد. از او یادداشت های دیگری نیز بر جای مانده است به ویژه کاری که به هنگام رویدادهای جنبش سبز در ایران آغاز کرد و زمانی در اندیشه ی انتشار آن بود.
مجید رهنما، بدون هیچ عارضه ی قبلی، روز جمعه دهم آوریل (٢۰١٥) در منزل خود دچار سکته ی مغزی شد و به بیمارستان برون Bron در شهر محل سکونتش، لیون برده شد و در بعد از ظهر سه شنبه چهاردهم آوریل در کنار همسر، فرزندان و نزدیکانش قلبش از تپش باز ماند و به خوابگه ابدی پیوست. سه روز بعد در هفدهم آوریل در مراسمی خانوادگی و خصوصی در گورستان دهکده ی ژوب Job (ایّوب) و در کنار نمازخانه ی فقرا (CHAPPEL DES PEUX) پیکرش به خاک سپرده شد.
* کتاب هائی که از مجید رهنما به زبان فرانسوی منتشر شده اند:
- APPRENDRE A ETRE. (ouvrage collectif), Fayard / Unesco, 1972.
- LE NORD PERDU, REPERES POUR L’APRES DEVELOPPEMENT. (en collaboration avec Gilbert Rist et Gustavo Esteva), Lausanne, Editions d’en bas, 1992.
- QUAND LA MISERE CHASSE LA PAUVRETE. Fayard / Actes Sud, 2003.
- LA PUISSANCE DES PAUVRES. avec Jean Robert, Actes Sud, 2008.
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
منبع خبر: اخبار روز 
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
