عید نوروز و مواجهۀ آشنایی‌زدایانه با زندگی از نگاه فلسفی

به گزارش خبرنگار مهر، حمیدرضا سعادت نیاکی پژوهشگر فلسفه در یادداشتی به مناسبت عید نوروز به مسئله عید نوروز و مواجهۀ آشنایی‌زدایانه با زندگی از نگاه فلسفی پرداخته است:

آشنایی‎‌زُدایی مفهومی است که در نظریه‌های نقد ادبی و هنری مطرح است. خالق این مفهوم، یعنی ویکتور شکلوفسکی (Shklovsky)، فرمالیست روس، کاربرد این مفهوم را توسعاً دربارۀ کارکرد و هدف هنر نیز جایز می‌شمرد و می‌نویسد: «هدف هنر به نمایش گذاشتن حسی است که از راه اشتغال و درگیری ادراکی اشیا به وجود می‌آید؛ نه از راه دانستن آنها. شگرد هنر بیگانه‌سازی (آشنایی‌زدایی) امور است» (Arts as Technique, ۱۹۱۷: ۲۶۵-۶).

به نظر می‌رسد آنچه اطلاق این مفهوم را در مورد هدف و کارکرد هنر ممکن می‌سازد، جدایی‌ناپذیری و گره‌خوردگی آشنایی‌زدایی با نگاه شاعرانه و هنری به زندگی است. اساساً نگاهی هنری و شاعرانه است که بیگانه‌ساز و ناآشناکنندۀ امورِ آشنا باشد. در پی آشنایی‌زدایی‌ست که حس نهان در پشت ادراک پدیده‌ها افشا می‌شود و آنچه را نزد همگان عادی و روزمره ظاهر شده است، نو و بدیع جلوه می‌دهد. احتمالاً این نوع نگاه همان است که ویتگنشتاین از آن با عبارت «نگریستن از وجه ابدی» (sub specie eterni) پرده برمی‌دارد. او در این‌باره می‌گوید: «اثر هنری شیئی‌ست که از وجه ابدی به آن نگریسته شده است و زندگی خوب جهانی‌ست که از وجه ابدی بدان نظر شود» (Notebooks ۱۹۱۴-۱۹۱۶, ۱۹۶۱: ۱۶/۱۰/۷).

گمان بر این است که تنها این نوع نگرش می‌تواند نجات‌بخش باشد؛ همان‌گونه که #نیچه نیز به‌درستی معتقد است آنچه زندگی را با وجود تمامی رنج‌ها و مشقت‌هایش قابل تحمل می‌سازد، نگاه هنری و زیبایی‌شناسانه به آن است.

در عین حال، گرچه در صورت‌بندی مفهومی چنین نگاهی به زندگی، فیلسوفان سنگ‌تمام گذاشته‌اند؛ ولی فرهنگ ایرانی، به‌نحوی زایا دربردارندۀ سمبل‌های فراوانی است که انسان را به روی‌آوری به این نگاه فرامی‌خوانند. نوروز به‌معنای روز نو؛ روزی که نگرش نو ارمغان‌آور نوبودگی آن است، حکایت‌گر نگاه هنری، آشنایی‌زدایانه و از وجه ابدیِ ایرانیان باستان به زندگی‌ست که چنین سنت شاعرانه‌ای را برای آیندگان خود به یادگار گذاشته‌اند.

در روزگاری که بلایا و بحران‌های گوناگون، مانند شیوع بیماری کرونا مردمان جهان و به‌ویژه ما ایرانیان را در بر گرفته است، عید باستانی نوروز موهبتی است که بار دیگر، با خلق اثری هنری به نام زندگی شاعرانه در نگاه ایرانیان، وضعیتی که در آن قرار گرفته‌ایم را قابل‌تحمل و چه‌بسا مشحون از لطافت می‌سازد.