تاثیر چهار دهه ‘اسلامی کردن دانشگاه’ بر ‘پایان نامه‌ها’

چکیده :با گذشت چهار دهه از انقلاب فرهنگی، البته طیفی از دانشگاه ها و بسیاری از اساتید و دانشجویان ایرانی، هنوز در حد قابل قبولی به تولید علم می پردازند و بسیاری از این تولیدات از کیفیت بالایی برخوردارند. با وجود این فرایند "اسلامی کردن دانشگاه ها"، توام بوده با توسعه تولیدات دانشگاهی ایدئولوژیک و بدبینی فزاینده به آنچه "علوم غربی" نامیده شده که این فرایند، در حجم عظیمی از پایان نامه های دانشگاهی نمود داشته...

حسین باستانی

چهار دهه است که در تقویم رسمی ایران، دوم اردیبهشت به عنوان “روز انقلاب فرهنگی” ثبت شده. چهل سال پیش در چنین روزی، حکومت ایران روند “تصفیه” دانشگاه‌ها از هزاران دانشجو و صدها استاد منتقد را برای “اسلامی کردن” آموزش عالی آغاز کرد. در پی این تصمیم دانشگاه ها از ۱۵ خرداد ۱۳۵۹ تعطیل شدند، تا ۲۷ آذر ۱۳۶۱ که “روز وحدت حوزه و دانشگاه” نام گرفت.

مفهموم و نام “انقلاب فرهنگی” در ایران، تحت تاثیر حکومت چین بود که در۱۹۶۶، حرکتی به همین نام را برای حذف نیروهای منتقد یا رقیب کلید زد و بخشی کلیدی از آن، “تصفیه” محیط های آموزش عالی و تعطیلی دانشگاه ها بود. در سال های رهبری آیت الله خمینی، فرایند معروف به “اسلامی کردن دانشگاه‌ها” با تشکیل موسسات جدید آموزش عالی برای پرورش اساتید و دانشجویان همسو با حکومت، گزینش عقیدتی دانشجویان، برقراری سهمیه های تحصیلی و مسلط کردن مدیران سیاسی و روحانیون بر دانشگاه‌ها ادامه پیدا کرد. در دوره رهبری آیت‌الله خامنه‌ای، همین روند با تغییراتی ادامه یافت که از جمله، شامل افزایش نقش نظامیان در دانشگاه ها در مقایسه با دهه اول انقلاب می‌شد.

با گذشت چهار دهه از انقلاب فرهنگی، البته طیفی از دانشگاه ها و بسیاری از اساتید و دانشجویان ایرانی، هنوز در حد قابل قبولی به تولید علم می پردازند و بسیاری از این تولیدات از کیفیت بالایی برخوردارند. با وجود این فرایند “اسلامی کردن دانشگاه ها”، توام بوده با توسعه تولیدات دانشگاهی ایدئولوژیک و بدبینی فزاینده به آنچه “علوم غربی” نامیده شده که این فرایند، در حجم عظیمی از پایان نامه های دانشگاهی نمود داشته است.

گزارش حاضر، با پرهیز از هرگونه رویکرد تحلیلی، به مرور فهرست‌وارِ مجموعه‌ای از پایان نامه‌های تولید شده در موسسات آموزش عالی ایران در یک دوره نمونه (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۸) و در شش موضوع نمونه می‌پردازد. موضوعاتی که اگرچه لزوما مرتبط نیستند، اما در یک چیز اشتراک دارند: اینکه متاثر از اولویت های حکومت در چهارمین دهه “اسلامی کردن دانشگاه ها” به نظر می‌رسند.

نمونه: طب اسلامی/ سنتی

در ۱۹ دی ۹۸، محمدرضا شمس اردکانی مدیرکل دفتر طب ایرانی و مکمل خبر از تاسیس “۷ دانشکده و ۱۳ گروه طب سنتی در کشور” از سال ۱۳۸۶ به بعد داد. آیت‌الله خامنه‌ای شخصا از حامیان این روند بوده و در سخنانی در ۱۴ شهریور ۱۳۸۹، با اشاره به اخبار مرتبط با تشکیل “دانشکده‌ طب سنتی” گفته “این برای من یک مژده است”. حسین تبریزیان که شاگردانش او را “پدر طب اسلامی” می نامند و به تازگی به خاطر تجویز مداواری کرونا با “روغن بنفشه” خبرساز شده، بر پیشانی پایگاه اطلاع رسانی خود جمله ای از آقای خامنه ای را قرار داده که حکایت دارد “دغدغه امروز من طب اسلامی و ایرانی است”.

در چنین فضایی، غیرمنتظره نیست که توجه به طب سنتی، که برخی مدافعانش آن را طب اسلامی یا ایرانی هم می نامند، در پایان نامه های دانشگاهی یک دهه اخیر رواج محسوسی داشته باشد. پایان نامه هایی که منتقدان طب سنتی معتقدند ممکن است در قالب مقالات دانشگاهی قابل ارائه باشند، ولی در قابلیت پذیرش آنها به عنوان تز دکترا یا کارشناسی ارشد تردید وجود دارد.

برای آشنایی با حال و هوای کلی این پایان نامه ها، مرور عناوین برخی از آنها در مورد تاثیرات درمانی گیاهان خاص، که عمدتا به مقطع دکترا و بعضا به مقطع کارشناسی ارشد مربوط می شوند، مفید خواهد بود:

• “تبیین اختلالات عملکرد جنسی مردان در طب ایرانی و بررسی اثر فراوردۀ عسل و زنجبیل بر اختلال نعوظ”، (دانشگاه شهید بهشتی ۱۳۹۷)
• “تبیین انزال زودرس از دیدگاه طب سنتی ایران و بررسی تأثیر ژل میخک بر آن” (دانشگاه شاهد، ۱۳۹۸)
• “اثر بخشی فراورده میوه بِه بر تهوع و استفراغ بارداری از دیدگاه طب سنتی” (دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۹۲)
• “تبیین یبوست عملکردی بالغین از دیدگاه طب سنتی ایران و تعیین اثر داروی پنیرک بر آن” ( دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۹۴
• “تبیین حافظه در طب سنتی ایرانی و بررسی اثر مویز در تقویت حافظه دانشجویان” (دانشگاه شاهد، ۱۳۹۸)
• “کارآزمایی بالینی فرآورده تهیه شده از تخم گیاه گشنیز بر اساس طب سنتی بر سیر بالینی بیماران مبتلا به سردرد” (دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۳)
• “تبیین ضعف بینایی در طب ایرانی و بررسی تاثیر قطره داخل بینی روغن بنفشه بادام بر روی بیماری خشکی چشم” (دانشگاه شاهد، ۱۳۹۸)
• “تبیین سهر(بی خوابی) و بررسی اثر روغن بنفشه بادام روی بیخوابی مزمن بیماران ۱۶تا۵۰ ساله” (دانشگاه شاهد، ۱۳۹۱)
• “بررسی اثر شربت میوه زالزالک در مقایسه با پلاسبو در کنترل علائم بیماری ریفلاکس”، (دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۹۴)
• “بررسی اثر رایحه‎درمانی با گل سرخ بر کیفیت خواب کودکان دارای اختلال خواب” (دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۶)
• “بررسی اثر پوست درخت عناب بر بهبود آفت‌های دهانی” ( دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۹۵)
• “تبیین اثر تغذیه بر بیماری افراط طمث (منوراژی) در طب سنتی ایرانی و مقایسه مصرف خوراکی پوست انار و مفنامیک اسید دردرمان آن” ( دانشگاه شاهد، ۱۳۹۸)
• “تبیین قَرحه از دیدگاه طب سنتی ایران و بررسی اثر فرآورده های موضعی مورد و انار بر زخم دیابتی” (دانشگاه شاهد، ۱۳۹۸)

البته در کنار مواردی از نوع فوق، طیفی از پایان نامه های مرتبط با طب سنتی، نه به تاثیر گیاهان خاص، که به مفاهیم کلی تر ارتباط دارند. از قبیل:

• “بررسی ابعاد نظری خلط سودا بر اساس مبانی طب سنتی ایران” (دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۱)
• “آداب خوردن و آشامیدن از منظر دین و طب سنتی” (دانشگاه علوم حدیث، ۱۳۸۹)
• “تبیین اعراض نفسانی در طب سنتی ایران” (دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۲)
• “رابطه بین میزان شیوع آسیب‌های ورزشی با مزاج ورزشکاران از دیدگاه طب سنتی ایرانی در ورزش‌های سنگین و سبک” (دانشگاه بین‌المللی امام رضا، ۱۳۹۴)
• “تبیین روح حیوانی و روح نفسانی در منابع طب سنتی ایران و مطالعه بالینی آن در بیماران” (دانشگاه علوم پزشکی ایران،۱۳۹۲)
• “نقش طب اسلامی در درمان بیماری گوارشی مبتنی بر روایات شیعه” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۵)
• “بررسی حجیت و اعتبار احادیث طبی از دیدگاه شیخ صدوق” (دانشگاه حکیم سبزواری، ۱۳۹۷)

برخی از پایان نامه های مرتبط با طب سنتی یا اسلامی، در زمان خود به شدت خبرساز شده اند. مثلا “ارزیابی اثر تلاوت سوره حمد بر سلول‌های سرطان پروستات” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرقان، ۱۳۹۶)، یا “اثر دهانشویه عنبرنسارا بر پلاک میکروبی، در یک مطالعه کارآزمایی بالینی دوسوکور” (دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۶) [توضیح آنکه عنبرنسارا، مدفوع الاغ است.]

نمونه: پایان نامه های مربوط به “یهود”

مجموعه ای از پایان نامه های تولید شده در دانشگاه های ایران در یک دهه اخیر، علیه نژادی خاص -مشخصا: نژاد یهود- هستند. منظور از این گروه تولیدات دانشگاهی، نه پایان نامه های علیه اسرائیل یا صهیونیسم، که آنهایی است که به صراحت ضد یهودیان هستند. مثلا این پایان نامه های کارشناسی ارشد:

• “ویژگی های قوم یهود در تفسیر المیزان” ( جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۷)
• “جلوه های ذلت یهود از دیدگاه قرآن و عهدین” ( دانشگاه اصوال الدین، ۱۳۹۳)
• “علل و ریشه‌های انحرافات اجتماعی قوم یهود در قرآن و احادیث” ( دانشگاه رازی کرمانشاه، ۱۳۹۲)
• “جنگ روانی در تقابل با یهود از منظر قرآن”، (دانشگاه یاسوج، ۱۳۹۴)
• “تحلیل ویژگی های اجتماعی یهود در قرآن” ( جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۷)
• “تحلیل صهیونیسم براساس ویژگیهای قوم یهود در قرآن” (دانشگاه علوم و معارف قرآن ایلام، ۱۳۹۷)
• “بررسی تحلیلی انحرافات یهود و ریشه‌یابی آن در قرآن” (دانشگاه علوم و معارف قرآن قم،۱۳۹۰)
• “ساختار معنایی سوره حشر با محوریت نفاق و یهود” ( دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۴)
• “ساختار معنایی سوره جمعه با محوریت شناخت یهود (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۵)
• “جنگ نرم یهود با اسلام از بعثت تا پایان عصر اموی” (دانشگاه آزاد اسلامی ‌واحد شاهرود، ۱۳۹۰)
• “استراتژی قرآن در برخورد با یهود” (دانشگاه پیام نور، ۱۳۹۰)

لازم با یادآوری نیست که نمونه های فوق، پایان نامه هایی هستند که در یک دهه اخیر تهیه و دفاع شده اند، وگرنه تهیه چنین پایان نامه هایی، پیش از آن هم در مقاطع کارشناسی ارشد و بعضا دکترا معمول بوده است. پایان نامه هایی از قبیل: “الگوسازی قرآن کریم در مواجهه با یهود” (دانشگاه اصول الدین، ۱۳۸۸)، “بررسی مبانی کلامی سلطه یهود بر جهان”، (دانشگاه قم، ۱۳۸۳)، “قرآن و نبرد با یهود” (دانشگاه اصول الدین، ۱۳۸۶)، “تفرقه‌انگیزی یهود در قرآن و انطباق آن با صهاینه” (دانشگاه قم،۱۳۸۸)، “پیامبر و یهود از هجرت تا رحلت” (دانشگاه اصول الدین، ۱۳۸۲) و “بررسی قوم یهود در بستر تاریخی نزول آیات قرآن” (دانشگاه قم،۱۳۸۷).

نمونه: پایان نامه های مربوط به شیطان و جن

در بازه زمانی مورد بررسی، تعداد قابل توجهی پایان نامه دانشگاهی در مورد جن و شیطان یا علوم غریبه تهیه شده اند. البته بخشی از این پایان نامه ها، به تاثیرات اجتماعی باور به چنین موضوعاتی در ایران و جهان مربوط می شوند که درواقع به بررسی آسیب های اجتماعی می پردازند. ولی بخشی دیگر، عمدتا در مقطع کارشناسی ارشد، از زاویه اعتقادی به این موضوعات پرداخته اند. به عنوان نمونه:

• “بررسی آراء و اندیشه‌های جهان شناختی آیت الله مصباح یزدی پیرامون عرش، کرسی، ملائکه، جن و شیطان” ( دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵)
• “شیطان و شیطان شناسی از دیدگاه امام خمینی” (دانشگاه آزاد اسلامی ‌واحد قم، ۱۳۹۵)
• “بررسی آیه ۱۸ سوره مبارکه جن در تفاسیر به ترتیب تاریخی و تحلیل روایات و شبهات پیرامون آیه” (دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۴)
• “تحلیل آرای مفسران فریقین درباره‌ القائات شیطانی بر پیامبران با محوریت آیات ۵۲ و ۵۳ سوره حج” (جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۷)
• “تحلیل شیوه های فریب شیطان در قرآن و حدیث ومقایسه آن با شیوه های فریب هالیوود” (دانشگاه اصول الدین، ۱۳۹۴)
• “خصوصیات شیطان در قرآن و انطباق آن با نظام لیبرالیسم” (دانشگاه اصوال الدین، ۱۳۹۴)
• “تحلیل شیطان گرایی جدید از فضای مجازی” (دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۳)
• “بررسی نفوذ شیطان بر روی انسان و راه‌های مقابله با آن در آیات و روایات با محوریت المیزان” ( دانشگاه ملایر،۱۳۹۵)
• “شیوه های نفوذ شیطان در انسان و راهکارهای مقابله با آنها در صحیفه سجادیه” (دانشگاه مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷)
• “راه‌های جلوگیری از وسوسه‌های شیطانی با تکیه بر صحیفه سجادیه” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۲)
• “پیامدهای ولایت شیطان” (دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۴)
• “تصویر آفرینی قرآن از جن و ملک” (دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۷)
• “ساختار معنایی سوره جن با محوریت هدایت و ایمان و بررسی تطبیقی آن میان دو طایفه انس و جن” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۶)
• “جن و رابطه آن با انسان” (دانشگاه خوارزمی، ۱۳۹۵)
• “نحوه تعامل جن و انس از منظر قرآن و روایات” (دانشکده علوم حدیث،۱۳۹۳)

نمونه: پایان نامه های مربوط به “حضرت یونس”

بخشی از پایان نامه های مورد بررسی در یک دهه اخیر، به موضوعاتی مرتبط می شوند که -فارغ از آنکه به چه دردی می خورند یا نمی خورند- پرداختنِ موردی به آنها در دانشگاه های ایران دور از انتظار نیست. ولی حجم انبوه افرادی که با پرداختن به هر یک از این موضوعات، مدارکی چون کارشناسی ارشد یا بعضا دکترا گرفته اند، نامتعارف به نظر می رسد. به عنوان تنها یک بررسی موردی، می توان به پایان نامه های زیر اشاره کرد که مثلا در مورد یک پیامبر خاص یعنی “حضرت یونس” و سوره ای که به نام اوست ارائه شده اند. با این توضیح که پایان نامه های مشابه، در مورد تعداد بسیار زیادی از پیامبران یا چهره های مذهبی دیگر هم تولید شده اند:

• “ساختار شناسی و کشف فضای نزول و غرض سوره یونس” ( دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۸)
• “تفسیر تطبیقی روایی ۴۵ آیه‌ اول سوره‌ی مبارکه‌ یونس در مهمترین تفاسیر فریقین” (دانشگاه علوم حدیث،۱۳۹۱)
• “بررسی تصویرسازی قصه های قران در دهه معاصر؛ مطالعه موردی حضرت یونس” (دانشگاه تربیت مدرس،۱۳۹۷)
• “جایگاه تاریخی و الهیاتی حضرت یونس در قرآن کریم و کتاب مقدس” (دانشگاه مذاهب اسلامی، ۱۳۹۵)
• “بررسی آموزه های هدایتی سوره یونس در تفسیر المیزان” (دانشکده الهیات و معارف اسلامی هدی، ۱۳۹۷)
• “تحلیل انسجام آیات سوره مبارکه یونس با تأکید برتفاسیر النظم الدررفی تناسب الایات و السور، فی ظلال القرآن الکریم، مجمع
• البیان ، المیزان، نمونه، تسنیم” (دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۶)
• “بررسی ساختاری و محتوایی سوره‌ یونس در قرآن کریم” (دانشگاه علوم و معارف قرآن میبد، ۱۳۹۷)
• “تفسیر روائی سوره یونس بر پایه آثار علامه مجلسی: گونه شناسی، ارزش گذاری، پیام‌ها ونکات تفسیری” (موسسه آموزش
• عالی علامه مجلسی، ۱۳۹۵)
• “ارزیابی تطبیقی روایات معصومان با اقوال لغویان در مفردات سوره ی یونس” ( دانشگاه قم، ۱۳۹۳)
• “شبهات درباره حضرت یونس در تفاسیر فریقین؛ پاسخ‌ها و رویکردها” (دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵)
• “میزان کارآمدی نظریه بلاغت سامی در تبیین نظم سوره یونس” (دانشگاه آیت‌الله حائری میبد، ۱۳۹۷)
• “تحلیل تفسیری تشبیهات و استعاره‌های قرآنی سوره‌های مبارک یونس و هود” (دانشگاه قم،۱۳۹۴)
• “ارزیابی تطبیقی روایات معصومان با اقوال لغویان در مفردات سوره یونس” (دانشگاه قم، ۱۳۹۲)
• “ارتباط اسماء و صفات الهی مذکور در پایان آیات با محتوای آیات: سوره های توبه، یونس، هود و یوسف” (دانشگاه علوم و معارف قرآن قم، ۱۳۹۲)
• “پژوهشی در تصویرسازی قصص قرآن با تأکید بر قصه های نوح، یوسف و یونس” (دانشگاه الزهرا، ۱۳۹۲)

نمونه: پایان نامه‌های مربوط به آیت‌الله خامنه‌ای

انبوهی از پایان نامه های دانشگاهی یک دهه اخیر، در مورد دیدگاه های آیت الله خامنه ای هستند. اینکه در ایران پایان نامه هایی در ارتباط با دیگاه های های شخص اول حکومت تهیه شود، حتما غیرمنتظره نیست. ولی بسیاری از این پایان نامه ها عملا چیزی جز مرور تحسین آمیز جملات آقای خامنه ای نیستند و بیشتر به متن های تبلیغی شباهت دارند تا پایان نامه های دانشگاهی. طیفی از پایان نامه های زیر -و البته نه همه- را می توان در همین گروه طبقه بندی کرد که بیشترشان در مدرک کارشناسی ارشد و بخشی در مقطع دکترا بوده اند. برای ارائه تصویری بهتر از حال و هوای پایان نامه ها، صفات و القاب به کار رفته در عناوین آنها عینا نقل شده اند:

• “تحلیل مستندات قرآنی و روایی مسجد طراز اسلامی در بیان امام خامنه‌ای مدظله‌العالی” (دانشگاه امام صادق، ۱۳۹۳)
• “بینش و نگرش مطلوب سیاسی در اندیشه سیاسی مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای مد ظله العالی” (دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۹۶)
• “تحلیل آراء مقام معظم رهبری پیرامون نقش زن در خانواده” (دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۲)
• “تحلیل آراء آیت الله خامنه ای پیرامون جایگاه زن در فرهنگ غرب”، دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۲)
• “راهکارهای ارتقاء فرهنگ عفاف و حجاب در آراء آیت الله خامنه ای” (دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۲)
• “اخلاق خانواده از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای مدظله العالی” (دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۶)
• “عوامل موثر بر تحقق و تعمیق اخلاق حسنه در جامعه با تأکید بر دیدگاه مقام معظّم رهبری مد ظلّه العالی” (مرکز پیام نور تهران، ۱۳۹۳)
• “رواداری در اندیشه سیاسی آیت الله خامنه ای” (دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۵)
• “دانشگاه اسلامی از منظر قرآن و روایات با تکیه بر آراء رهبر انقلاب اسلامی ایران” (دانشگاه اراک، ۱۳۹۲)
• “تأثیر مبانی تبلیغی امام علی علیه‌السّلام در ابعاد تبلیغی سیّدعلی حسینی خامنه‌ای مد ظلّه‌العالی” (دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۲)
• “بررسی و بازتاب نهج البلاغه در بیانات رهبر انقلاب اسلامی ایران حضرت آیت الله خامنه‌ای در جمع کارگزاران نظام” (دانشگاه علوم حدیث، ۱۳۹۲)
• “تبیین دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره جایگاه سنت نصرت الهی در تصمیم‌گیری‌های کلان نظام با تکیه بر تفاسیر اجتماعی” (دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵)
• “راهنمای عمل مدیریت تصویر امام خمینی(ره) بر مبنای دیدگاه آیت اللّه خامنه‌ای برای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران” (دانشگاه صدا و سیما،۱۳۹۶)
• “الگوی عدالت اجتماعی بر اساس اصول مستخرج از قرآن با نگاهی به دیدگاه سیاسی امام خمینی و آیت الله خامنه ای” (دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵)
• “ساز و کارهای انتقاد سیاسی در حکومت اسلامی با تأکید بر آرای امام خمینی و آیت الله خامنه‌ای” (دانشگاه باقرالعلوم، ۱۳۹۷)
• “بررسی قرآنی ابعاد مختلف بسیج با تاکید بر دیدگاه های امام خمینی(ره) و امام خامنه ای (مدّ ظله العالی)” (دانشگاه اصول الدین، ۱۳۹۵)
• “تبیین دیدگاه های امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری در مورد فضایل شهدای دفاع مقدس با استناد به آیات و روایات اهل البیت” (دانشگاه اصوال الدین، ۱۳۹۴)
• “رسانه طراز انقلاب اسلامی از منظر امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (دام ظله) با تاکید بر صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران” (دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۵)
• “وجوه سیاسی حج ،با تأکید بر اندیشه امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه‌ای” (دانشگاه باقرالعلوم،۱۳۹۲)

تعدادی از پایان نامه های این گروه، بر مبنای جملات بیان شده از سوی آقای خامنه ای به پیشنهاد سیاست‌های کلان برای کشور پرداخته اند. مثلا:

• “ارائه مدل شایستگی مدیران جهادی بر مبنای نظرات امام خمینی (ره) و آیت الله خامنه ای” (دانشگاه تهران، ۱۳۹۸)
  “فهم اولویت‌های راهبردی تحول نظام آموزش و پرورش در دیدگاه امام خامنه‌ای حفظه الله: توصیه‌های خطمشی گذاری” ( دانشگاه امام صادق، ۱۳۹۱)
• “ابعاد سیاسی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با تاکید بر اندیشه رهبر معظم انقلاب” (دانشگاه امام صادق، ۱۳۹۱)
• “بررسی و مطالعه دیدگاه‌های تربیتی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌اله خامنه‌ای و کاربرد آن در برنامه‌ریزی درسی” (مرکز پیام نور تهران، ۱۳۹۰)
• “رهیافتی برای تدوین الگوی مدیریت رسانه از دیدگاه امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، آیت‌‌الله خامنه‌ای” (دانشگاه صدا و سیما،۱۳۹۱)
• “صورت‌بندی مولفه‌های هنرمند انقلابی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای و دلالت‌های آن در سیاست‌گذاری هنر” (دانشگاه باقرالعلوم ، ۱۳۹۶)

درنهایت، اگرچه بیشتر پایان نامه های مرتبط با آقای خامنه ای، او را به عنوان بالاترین مقام حکومت ایران مورد توجه قرار داده اند، ولی برخی نیز او را به صورت یک شخصیت ادبی به تصویر کشیده و از این زاویه در موردش پایان نامه نوشته اند. مثلا “تحلیل و بررسی بیانات ادبی آیت الله سید علی خامنه ای” (دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان، ۱۳۹۴) یا “بررسی و تحلیل بازتاب شخصیت و جایگاه مقام معظّم رهبری در شعر معاصر” (دانشگاه قم، ۱۳۹۶).

نمونه: پایان نامه‌های مربوط به آیت‌الله خمینی

تعداد پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترای تولید شده در یک دهه اخیر در مورد آیت الله خمینی، در مقایسه با هر چهره سیاسی و مذهبی دیگری بیشتر است. این پایان نامه ها، به دلایلی حتی از آنچه در مورد آیت الله خامنه ای تولید شده بیشترند. از جمله به این دلیل که بنیانگذار جمهوری اسلامی دارای تالیفات متعدد فقهی و غیرفقهی بوده است (در حالی که تالیفات منتشر شده به نام آقای خامنه ای عمدتا مجموعه سخنرانی ها و جملات برگزیده او هستند که بعدها به صورت کتاب تدوین شده اند). دلیل دیگر، تعداد زیاد پایان نامه های تهیه شده در یک مرکز دانشگاهی خاص یعنی “پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی” است.

عناوین تعدادی از پایان نامه های مرتبط با آقای خمینی، در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا، به شرح زیر هستند. برای ارائه تصویری بهتر از حال و هوای پایان نامه ها، صفات و القاب به کار رفته در عنوان آنها عینا نقل شده اند:

• “مادری در سینمای ایران با تطبیق بر دیدگاه امام خمینی- با تأکید بر سینمای ۱۳۹۲-۱۳۵۸” (دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۶)
• “مدیریت مرد در خانواده (روابط زوجین) با رویکردی بر دیدگاه امام خمینی (س)” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۰)
• “فقر از دیدگاه امام خمینی (ره)” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵)
• “بررسی نقش خانواده در تربیت کودک از دیدگاه امام خمینی (ره)” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۰)
• “نقد فمینیسم با تاکید برآراء امام خمینی ره و مرتضی مطهری” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۴)
• “عرفان اسلامی از منظر تفکر فازی با تأکید بر آراء امام خمینی (س)؛ بررسی موردی: سه مسئله وحدت وجود، تنزیه و تشبیه و شطحیات” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲)
• “بررسی مفهوم عشق در آثار عرفانی حضرت امام خمینی (ره)” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، ۱۳۹۳)
• “تبیین فلسفی و عرفانی از تأویلات امام خمینی (ره) از آیات قرآن کریم” (دانشگاه قم، ۱۳۹۲)
• “توصیف انواع پیش‌فرض در وصیتنامه سیاسی- الهی امام خمینی” (دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۹)
• “بررسی تطبیقی فرمان شش ماده‌ای امام خمینی (ره) درباره گزینش با آیات و روایات” (دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۹۳)
• “تحلیل فرمان هشت ماده‌ای حضرت امام خمینی(ره) در قلمرو حقوق کیفری” (دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۰)
• “جایگاه اسکناس در نظام حقوقی اسلام با رویکردی بر نظر امام خمینی (س)” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲)
• “مطالعه سیره سیاسی امام (ره) در مستند تلویزیونی شاخص” (دانشکده صدا و سیما،۱۳۹۲)
• “بررسی سبک نگارش نامه های سیاسی امام خمینی” (دانشگاه سلمان فارسی کازرون، ۱۳۹۷)
• “بررسی زیبایی‌شناسانه بلاغی دیوان اشعار امام خمینی(ره)” (دانشگاه رازی کرمانشاه،۱۳۹۴)
• “صور خیال در دیوان امام خمینی” (دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۹۳)
• “شرح اصطلاحات عرفانی دیوان امام خمینی (ره)” (مرکز پیام نور تهران، ۱۳۹۱)

علاوه بر نمونه هایی از نوع فوق، باید به متن هایی اشاره کرد که در یک “سبک خاص پایان نامه نویسی” یعنی مقایسه گفته ها و نوشته های آقای خمینی با دیدگاه های چهره های تاریخی گذشته -از حافط و ابن سینا گرفته تا ارسطو و افلاطون- تهیه شده اند. مثلا:

• “مقایسه مقوله‌ رهبری در آراء سیاسی امام خمینی (ره) و افلاطون” (دانشگاه یزد، ۱۳۹۱)
• “تمایزات مبانی اخلاقی امام خمینی (ره) با مبانی ارسطو” (مرکز پیام نور تهران، ۱۳۹۲)
• “بررسی مقایسه‌ای سعادت و شقاوت از دیدگاه ابن سینا و امام خمینی (س)” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹)
• “بررسی و مقایسه‌ تجلّی عشق در غزلیات خواجه حافظ و امام خمینی (ره)” (دانشگاه آزاد اسلامی ‌واحد خلخال، ۱۳۹۳)
• “بررسی تطبیقی مبانی معرفت شناختی تجربه دینی شلایرماخر و عرفان امام خمینی (ره)” (دانشگاه ایلام، ۱۳۹۲)
• “رابطه زیبایی و عشق از منظر روزبهان بقلی و امام خمینی (س)” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۶)
• “رسالت انبیاء از دیدگاه حضرت علامه طباطبایی و حضرت امام خمینی” (دانشگاه قم، ۱۳۹۰)
• “بررسی مقایسه ای آرای امام خمینی(س) و خواجه عبدالله انصاری در مورد توبه و تفکر” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹)
• “اخلاق عارفانه در اندیشه غزالی و امام خمینی” (دانشگاه بین‌المللی امام خمینی،۱۳۹۰)
• “بررسی مقایسه‌ای آرای امام خمینی (س) وآیت الله محمد بهاری همدانی (ر.ه) در باب مراقبه” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹)
• “مقایسه تطبیقی میان شرح دعای سحر امام خمینی (ره) با شرح دعای سحر ملاحبیب‌الله کاشانی و شرح دعای سحر سیدابوالحسن رفیعی قزوینی” (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۰)
• “حضرات خمس؛ بررسی تطبیقی آرای قیصری و امام خمینی” (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲)
• “بررسی دیدگاه صاحب جواهر، شیخ انصاری و امام خمینی ( ره ) درخصوص آیه ی تِجارَهً عَنْ تَراض” (دانشگاه قم، ۱۳۹۲)
• “مراتب نفس از منظر فیض کاشانی و امام خمینی” (دانشگاه قم، ۱۳۹۵)
• “بررسی تطبیقی دیدگاه‌های قاضی سعید قمی و امام خمینی (ره) درباره اسماء و صفات حضرت حق” (دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، ۱۳۸۹)

حمایت های “مادی و معنوی” از پایان نامه های حکومتی

طیفی از پایان نامه های منطبق با نگاه سیاسی و ایدئولوژیک حکومت، قاعدتا بر مبنای علائق شخصی نویسندگان آنها تولید می شوند. با وجود این، مشخص است که سیاست های کلان نهادهای حکومتی، در تعداد زیاد و محتوای چنین پایان نامه هایی نقش تعیین کننده دارند. برخی از مسئولان آموزشی، سیاسی یا نظامی ایران، در مناسبت های گوناگون به نقش نهادهای حکومتی در تولید نوع پایان نامه های خاص اشارات معنی دار داشته اند. مهمتر آنکه، علی رغم افزایش مشکلات اقتصادی کشور، در مورد برنامه های متنوع نهادهای رسمی برای حمایت بیشتر مادی و معنوی از چنین پایان نامه هایی اطلاع رسانی کرده اند.

مثلا در ۲۵ شهریور ۱۳۹۸ حسین نجات معاون فرهنگی-اجتماعی فرمانده سپاه، با اشاره به بیانیه آیت الله خامنه ای به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی -معروف به “بیانیه گام دوم انقلاب”- از طرح سپاه پاسداران برای تولید انبوه پایان نامه در مورد این پیام خبر داد. او مشخصا اعلام کرد: “تاکنون توانسته ایم بیش از هزار عنوان پایان نامه دانشگاهی در مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد از بیانیه گام دوم انقلاب استخراج کنیم.”

در اعلانی جداگانه، حسین قدیانی رئیس وقت “سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری” و مشاور عالی فرمانده کل سپاه در امور علمی، پژوهشی در ۱۷ مرداد ۱۳۹۶ گفت: “باتوجه به اینکه بسیج علمی کشور با هدف تبدیل ایده به محصول حمایت های خود را انجام می دهد، بنابراین در حوزه علوم انسانی نیز پژوهش هایی که منجر به محصول و کاربردی باشد مورد حمایت مالی قرار خواهند گرفت.” وی به تولیدکنندگان پایان نامه های حکومتی مژده داد که بدون “محدودیت” از آنها حمایت مالی خواهد شد: “در زمینه حمایت مالی از پژوهش های علوم انسانی سعی کرده ایم محدودیت و یا سقف میزان حمایت نداشته باشیم.” اعلام حمایت هایی از این نوع در سطح ملی، طبیعتا در سطح محلی هم بازتاب داشته و به نتایجی همچون اعلام ۳ اردیبهشت ۱۳۹۷علیرضا طاهری زاده فرمانده ناحیه بسیج دانشجویی گلستان انجامیده: “پایان نامه ها و پروژه های دانشجویان که در راستای پیشبرد اهداف نظام و انقلاب اسلامی باشد از سوی بسیج دانشجویی حمایت می شوند.”

اهمیت چنین حمایت هایی، بعضا در ایجاد ساختارهای دانشگاهی جدید هم نموده داشته است. مثلا ابراهیم کلانتری معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد، در ۷ بهمن ۱۳۹۷ اعلام کرد: “با ایجاد معاونت علوم انسانی در دانشگاه آزاد بستری فراهم می شود که از پایان نامه های کارشناسی ارشد و رساله های دکتری در حوزه انقلاب اسلامی بیشتر از گذشته حمایت صورت گیرد.” وی با تاکید بر اینکه “قرار است نظام موضوعات در حوزه پژوهش های علوم انسانی در دانشگاه آزاد ایجاد شود و پژوهش ها و پایان نامه های دانشجویان بر اساس موضوعات مطرح شده در این نظام صورت گیرد” افزود: “در حال حاضر از پایان نامه ها و رساله های دانشجویان در حوزه انقلاب اسلامی در این دانشگاه حمایت می شود اما با راه اندازی معاونت علوم انسانی، این روند افزایش پیدا خواهد کرد.”

در عین حال به نظر می رسد که روند حمایت از پژوهش های خاص، تدریجا در حال گسترش به زمینه های بدیع است که قاعدتا در سال های بعد، در پایان نامه های دانشجویان همسو نمود خواهد داشت. مثلا، در ۵ شهریور ۱۳۹۶، علی عظیمی رئیس هیات مدیره بنیاد دعبل (که از مداحان حمایت می کند) با تاکید بر “گفتمان سازی میان شبکه مداحان کشور” گفت: “مداحی به باور من این قابلیت را دارد که کار علمی رویش انجام شود، برای همین ما موضوع حمایت از پایان‌نامه‌ها و مشاوره در تولید آنها را نیز در دستور کار داریم.”

در همین ارتباط، در ۲۳ آبان ۱۳۹۷ “جامعه ایمانی مشعر” (که آن هم از مداحان حمایت می کند) اعلان کرد که “به منظور ترویج و گسترش علمی پدیده هیأت و ابعاد مختلف آن و همچنین در راستای ارج نهادن به تلاش های علمی طلاب و دانشجویان در حوزه های گوناگون علوم مرتبط با هیأت، از پایان نامه های دانشجویی در سطوح کارشناسی ارشد و دکتری و رساله های سطح ۳ و۴ حوزه های علمیه حمایت مادی و معنوی می نماید”. این تشکیلات، پروژه جدید خود در زمینه “حمایت مادی و معنوی” از پایان نامه های مرتبط با مداحی را، در راستای دیدگاه های آیت الله خامنه ای در مورد اهمیت مداحی ذکر کرد و وعده داد: “حمایت و به عبارت دقیق تر هدایت پایان نامه ها یکی از نخستین گام های برقراری ارتباط میان هیأت با حوزه و دانشگاه است… جامعه ایمانی مشعر با استناد به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب از ۱۱ فروردین ۱۳۹۵ حمایت از پایان نامه های ارشــد و دکتری، و سطح ۳ و ۴ حوزه های علمیه را در دستور کار خود قرار داده است.”

همچنین، داود رجبی نیا معاون پژوهش “مرکز بسیج اساتید و نخبگان حوزه های علمیه”، در ۹ مهر ۱۳۹۸ از حمایت این مرکز -ازجمله حمایت مادی- از پایان نامه های حوزوی سطح سه و چهار” خبر داد و گفت: “کمک به موضوع یابی، طرح نامه نویسی تا مرحله دفاع و مشاوره رایگان علمی برای پردازش بهتر موضوعات و تدوین سرفصل ها در کنار حمایت مادی از پایان نامه هایی که در راستای نیازهای جامعه و انقلاب و نظام اسلامی باشد بخشی از کارهای این مرکز است.”

“سطح ۳ و ۴ حوزه های علمیه”، درجاتی از تحصیل طلاب هستند که مطابق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مساوی با فوق لیسانس و دکترا محسوب می شوند و از مزایای علمی و استخدامی همتراز دانشگاهی آن برخوردارند.

مرور نوع و عناوین پایان نامه هایی که برای کسب مدارک کارشناسی ارشد و دکترا در حوزه های علمیه ارائه می شوند، البته به مجالی جداگانه نیاز دارد.

منبع: بی‌بی‌سی