کرونا، فضای مجازی، و فضاهای عمومی

ویروس کرونا و بیماری ناشی از آن، کووید-۱۹ در حال ایجاد بزرگترین بحران اقتصادی و اجتماعی و شاید سیاسی جهان است. از لحاظ اجتماعی، ویروس کرونا با تعطیل کردن فضاهای عمومی، به کمین سلامت جامعه مدنی هم نشسته است. در عین حال این درجه لطمه به فضاهای عمومی را ما قبلا نه در مدتی چنین کوتاه، بلکه در جریان گسترش اینترنت تا حدی تجربه کرده ایم ، به یک معنا و با اغماض، اینترنت وویروس کرونا هر دو محصول "جهانی شدن" و ظهور جهان بی در و پیکرو قانون گریزی هستند که مرزها را نادیده می انگارد، از قابلیت ها و ویژگی های ملی و محلی و فردی می کاهد، و با نابود کردن تدریجی فضاهای عمومی، امکان خلاقیت و عمل معنادار سیاسی و روابط رویا روی و پیچیده انسانی را تقلیل می دهد.

اینترنت شریان حیاتی این جهان پسا مدرن است و ویروس کرونا به یک معنا و هرچند برای مدتی کوتاه، مکمل جنبه ضداجتماعی اینترنت است. شبکه اینترنت پایه و اساس کلیه روابط موجود اقتصادی-اجتماعی را به هم زده و قالب های جدیدی برکلیه روابط اقتصادی - اجتماعی تحمیل می کند، ویروس کرونا هم به نوبه خود هر چند به طور موقت در حال مختل کردن بسیاری از موازین موجود اجتماعی - اقتصادی است که برای انسان مدرن جزو اصول بدیهی و تغییرناپذیر زیست شهرنشینی به حساب می آمده است.

ویروس کرونا منظر متفاوتی از شهر را ترسیم می کند که بسیاری هرگز آن را تجربه نکرده بودند. خیابان های خالی، هوای پاک، تقلیل زندگی اجتماعی به زیست انفرادی، خانه نشینی و عزلت اجباری خاص و عام، و مرگ در انزوا و دور از همگان از جلوه های این ویروس کشنده است. اینترنت نیز شباهت هایی هرجند نامرئی با بیماری کووید - ۱۹ دارد. غایت مکتوم اینترنت نیز شهرهایی است با خیابان های خالی؛ شهرهایی که همه چیز در آن از طریق مجازی انجام میگیرد.

حق نشر عکس Getty Images

فضاهای عمومی جای خود را به رسانه های اجتماعی می دهند، و عزلت خود خواسته اکثریتی را بی نیاز از بیرون خانه و تنها متکی به مانیتور کامپیوتر می‌کند. آشنایی و معاشرت نیز از همین طریق و فارغ از مکان شکل می گیرد: چه بسا آشنایانی از قاره های مختلف که از طریق رسانه های اجتماعی به هم می پیوندند در حالی که از همسایه خود به کلی بی خبرند. همه چیز در سطح حرکت می کند. ویروس کرونا هم حرکتی در سطح دارد و نهایتا میزبان خود را از درون نابود می‌کند. سرعت برق آسای انتشار این ویروس بی‌شباهت به سرعت اینترنت نیست. سرعت آلودن آن نه تا ده برابر ویروس آنفلوآنزای معمولی است. نرخ کشندگی آن نیز درمیان امراض مشابه کم نظیر است.

حق نشر عکس Getty Images

کارکرد این دو البته در جهاتی هم متفاوت است. اینترنت پنجره ای به جهان مجازی بی انتها است، ولی کرونا ما را به درون نگری و بازاندیشی ارزش ها و هنجارها و الزامات زندگی روزانه می‌خواند. ویروس کرونا، با خانه نشین کردن جهانیان واقعیات جدیدی را که تاکنون هم رو در روی ما بود ولی دیده نمی شد متبلور می کند.

فیلسوف آلمانی معاصر یورگن هابرماس به این "برکنارشدن حجاب" در عالم سیاست اشاره دارد. بنا برقول هابرماس (به نقل ازترجمه مقاله)"دولت‌ها و یا کارشناسان همه چیز را در مورد ویروس کرونا نمی‌دانند. دولت‌ها کاملاً آگاهند که اپیدمیولوژیست و مسئولین ارشد بهداشت پزشکی که به آنها مشاوره می‌دهند دانسته‌های محدودی دارند و بنابراین باید با اتکاء به همین دانسته‌های محدود تصمیم‌گیری کنند. شهروندان نیز این وضعیت را به خوبی می‌بینند. هیچوقت مردم به این روشنی ندیده بودند که تصمیم‌گیری سیاسی در شک و تردید و "ندانستن" انجام می‌شود. "شاید این تجربۀ کم‌سابقه تأثیری بر آگاهی عمومی داشته باشد.".

حق نشر عکس Getty Images

قطع ارتباطات روزانه این سوال را مطرح می کند که آیا آنچه در زندگی روزانه ما بدیهی است لازم هم هست؟ آیا نشست و برخاست بخصوص از سر انجام وظیفه چقدر لازم است؟ آیا سرزدن به مغازه ها و رستوران ها و فروشگاه ها چقدر ضروری است؟ آن چه مسلم است خوردن و نوشیدن در انزوا بخصوص از لحاظ این که جذابیت غذای رستورانی و شادخواری را ندارد کارکرد جدیدی به خود میگیرد. آماده کردن و احتمالا پخت غذای روزانه به بخش فعال زمان انزوا و به بخش تفریحی روز تبدیل می شود. ملاحظات گذشته بتدریج کنار گذاشته شده و چون خوردن تقریبا تنها فراغت روزانه است، خوردن غذاها و مایعات ممنوع که قدری یک نواختی و روزمرگی را کم کند جایز شمرده می‌شود. آمار شرکت "اوبر" نشان می دهد که "فرنچ فرایز" که غذای ناسالم ولی خوش مزه ای است در صدر سفارشاتی است که با پیک ارسال می شود.

نهاد خانواده نیز آثار این انزوا را بازتاب می کند. افزایش سیصد در صدی خشونت و برخوردهای خانوادگی در ایران و نیز در همین حدود در آمریکا نیز نشان از همین حالت روانی دارد. خانواده های بچه دار این تنش را بیشتر نشان می دهند. از طرف دیگر، شاید افراد مجرد فشار این انزوا را بیشتر از افراد متاهل تجربه کنند، هرچند آمار مشکلات خانوادگی این نوع مشکل را کم تر بازتاب می کند. از طرف دیگر در مواردی احساس مسئولیت و همکاری و احساس نیاز به خانواده و محله و تجدید نظر در فرد گرایی افراطی دیده می شود. مقدار تعامل افراد و خانواده ها (در سایت های اینترنتی محله محور و رسانه های محلی) نوعی افزایش را نشان می دهد. مشترکان نرم افزار "زوم" که امکان برگزاری کنفرانس و نیز دید و بازدید های مجازی را فراهم می کند ۲۱% در ماه های کرونایی افزایش یافته و به ۱۲.۹۲ میلیون رسیده اند. به عبارتی دونوع گرایش متضاد در کنار هم درجریان است .

حق نشر عکس Getty Images

سینما سال ها است که در حال از دست دادن بیننده است. دوران کرونا، سینما را حتی بیشتر از پیش از موضوعیت انداخته است. به همین دلیل آمار شرکت " نت فلیکس" که فیلم های سینمایی را از طریق تلویزیون به مشتریان ارائه می کند نشان می دهد که در همین دو سه ماهه کرونایی، حدود چهارده میلیون مشتری جدید جذب کرده است. آنها که تمایل به رفتن به سینما داشتند ممکن است در دوران پسا کرونا دیگر چندان اقبالی به آن نشان ندهند و زوال سینما را به عنوان یک فضای عمومی سرعت ببخشند.

فضاهای عمومی دیگر هم که قبلا هم درحال کوچک تر شدن بودند در زمان کرونا به کلی از نفس می افتند. گسترش شرکت های تحویل کالای اینترنتی مثل "آمازون" یا "علی بابا" بیش از یک دهه است که پدیده "مال" را به عنوان یک مرکز اقتصادی رو به تحلیل می برند. تحلیل رفتن و بسته شدن حجم عمده ای از فروشگاه های عمده سنتی آمریکا مثل "می سیز" یا "سیِرز" و "کی مارت" نمایشگر فصل جدیدی از ارائه کالا در این کشور است.

تاثیر این دگرگونی بر مراکز فرهنگی هم قابل توجه است. مثلا کتاب فروشی زنجیره ای "بارنز اند نوبلز" که در سال های اخیر کم کم به کتابفروشی - کافه تغییر شکل داده است دچار مشکل جدی شده است. طرح این شرکت کتابفروشی ایجاد یک فضای عمومی با مرکزیت فرهنگی - تجاری بوده است. اکنون با گسترش ویروس کورونا و خانه نشینی و اجتناب اجتماعی مردم، ورشکستگی نظائر این کتاب فروشی جلو می افتد و معلوم نیست کمک های دولتی هم تا چه حد کارساز باشد. البته کافه ها و رستوران ها و می فروشی ها و اغذیه فروشی ها و نظایر آن که جای خود دارند، در عوض، شرکت های عمده فروشی مثل "کاسکو" که فقط به امر تجارت می پردازند و حاوی هیچگونه فضای عمومی - فرهنگی نیستند رونق بیشتری می گیرند.

حق نشر عکس Getty Images

در دوران کرونا با فروکش کردن جذابیت های گردشگری، و جایگزینی انواع و اقسام بازی ها ی کامپیوتری و روابط مجازی شتاب بیشتری به خود می گیرند. در چنین شرایطی "فضاهای عمومی" بازهم کوچک تر خواهند شد و میل به تجربه و شناخت "دیگری" کاهش خواهد یافت. بلایی که کشتی های غول پیکرک روز مثل "کارنیوال" و "دیاموند پرنسس" و "زان دم" با کرونا زدگی مسافران بر سر آنان آوردند احتمالا این نوع تفریح و تفرج را دچار بحران عمده ای خواهد کرد. تصویر هزاران مسافری که در میان اقیانوس ها سرگردانند در حالی که بیماری لاعلاج کورونا از میان آنان قربانی می گیرد و هیچ بندری اجازه لنگر انداختن به آنها نمی دهد کافی است که این نوع توریسم را برای سال ها از صحنه خارج کند.

در عین حال، بحران روابط فردی و تماس های نزدیک به این "دیگر ترسی" کمک می کند. محتمل است که اگر این بحران طولانی شود، مناسک روزانه روابط اجتماعی مثل دست دادن به طرز عمده ای منسوخ شود. ترس از "بدن دیگری" به عنوان منبع ویروس و بیماری، کار اجتماعی و عمل گروهی سیاسی را دچار مشکل می کند. یار یابی جوانان نیز که عمدتا در مکان های عمومی مثل مدارس و دانشگاه ها و عبادتگاه و میخانه و محل کار انجام می گیرد عمدتا به حوزه فضای مجازی منتقل خواهد شد.

عزلت منطق خاص خودش را دارد. فرد منزوی مرگ‌اندیش می‌شود. او در تمام احوال متوجه این واقعیت است که حق اجتماعی خود را بدون جرم و جنایت از دست داده است و به دنبال بانی این این نگون‌بختی می گردد. "دیگری" در این مورد در ورای اقیانوس ها است و نژاد و زبان و شکل دیگری دارد. پس بیگانه ستیزی و ترس ها و نفرت و نژادی پنهان او اینک شکل مشروع به خود می‌گیرد و قابل بیان کردن می‌شود. محکوم کردن کل یک نژاد یا مملکت به لحاظ صدور این ویروس کشنده دیگر حساسیت و مخالفت کسی را چندان بر نمی انگیزد. اگر دیکتاتورها نیاز به تبلیغات و مخارج فراوان برای سیاه نمایی "دشمن" داشتند، اکنون مقدمات کار بدون زحمت فراهم شده است.

حق نشر عکس Getty Images

مکان های عبادی نیز از لطمه کرونا محفوظ نیستند و واگذاری موعظه مذهبی به اینترنت چندان برای اهل مذهب جذاب نیست. مهم ترین کارکرد مذهب مناسک و مراسم آن است که در طی آن معتقدان از وجود جمعی خود آگاه می شوند و قوت قلب می گیرند. مقامات ایران آخرین مکان هایی را که بستند امام زاده ها بودند اگرچه آنها آشکارا منبع پخش ویروس بودند، و حال هم اولین مکان هایی هستند که دولت درصدد باز کردن آن ها است. آنان می دانند وقفه در اجرای مراسم و مناسک مذهبی بخصوص در مذهب شیعه که موعظه و روضه خوانی و زیارت قبور نقش اساسی در استحکام آن بازی می کند خطر تضعیف کل آئین را در پی دارد.

"تله آوانجلیست ها" یا کشیش های رسانه ای آمریکا نیز هر چند که سالها است از تلویزیون برای اجرای مراسم مذهبی سود می جویند ولی اکثریت آنها مراسم واقعی کلیسای خود را از طریق رسانه های اجتماعی و تلویزیون پخش می کنند. تصور این که بتوان در خلاَ موعظه کرد مشکل است. هنگامی که پاپ فرانسیس بر فراز میدان خالی"پطرس مقدس" موعظه می کند امکان دارد که بجای تحکیم ایمان مومنین، آنان را که در انزوای اجباری خود به تماشای تلویزیونی مراسم نشسته اند نسبت به قدرت کلیسا و مشیت الهی شک دار کند. البته رویه دیگر این برخورد حالت خود آزارانه ومحکوم کردن خود و اطرافیان است به علت عدم تبعیت از دستورات الهی به حد کافی و در نتیجه ناخشنود کردن خداوند. همچنان که مراسم پرهیبت شکنجه و آزار بدن از طریق زنجیر زدن و مجروح کردن خود در قرون وسطی بیشتر برای این بود که مردم طاعون را مجازات خداوند برای نافرمانی خود می دانستند.

حق نشر عکس Getty Images

ویروس کرونا و فضای مجازی دست در دست هم درگیر خلق جهانی هستند که در آن فضاهای عمومی و جامعه مدنی کاستی می گیرد. طولانی تر شدن تعطیلی شهرها و احتراز از جمع و مبادرت به خانه نشینی می تواند دنیای مجازی را عمدتاً جانشین فضاهای عمومی کند و به تهدید کل جامعه مدنی بنشیند.

متقابلاً البته نتایج جنبی این وضعیت را هم نباید از نظر دور داشت مثل فروکش کردن هر چند موقت آلودگی محیط زیست، کمتر شدن فشار بر منابع زیستی، بروز خودآگاهی نسبت به نوع زیست و شکل کار و ضرورت روابط انسانی. همچنین می‌توان تخمین زد که در دور بعدی بحران ویروس کرونا و ویرانگری "کووید-۱۹" که احتمالا در پائیز رخ خواهد داد، بشر آمادگی بیشتری برای مقابله داشته باشد و نیز با شناختن سرمایه اجتماعی زندگی روزمره و تنوع و گوناگونی فضاهای عمومی، سیاست های جدید و خلاقه ای در جهت حفظ آن ها و بازنگری در جریان خارج از کنترل جهانی شدن داشته باشد.

حق نشر عکس Getty Images مشاهده نظرات