'اگر واقعا کرونا وجود دارد، چرا هنوز کسی را در محله ما نکشته؟'

در این نوشته که برای صفحه ناظران فرستاده شده، نویسنده رواج شایعات را سبب فلج شدن دستگاه تبلیغاتی و آگاهی‌دهی دولت درباره شیوع کرونا خوانده و اینکه چگونه این شایعات محدودیت‌های قرنطینه را عملا ناکارا کرده است.

حق نشر عکس MOPH

در شب و روزهای نوروز سال ۱۳۹۹ شهرهای افغانستان از جمله کابل و هرات قرنطینه شد و گشت وگذارها نیز محدود شد. این وضعیت نزدیک به دو ماه و نیم کماکان دوام آورد. تب‌وتاب کرونا به‌عنوان بیماری ناشناخته و ترسناک در جامعه بالا بود و مردم از ترس و اضطراب از خانه‌های‌شان بیرون نمی‌شدند.

در اواخر اردیبهشت/ثور قبل از عید رمضان همزمان با کاهش محدودیت‌های گشت‌‌وگذار در کابل و هرات، شایعاتی تند و تیز هم در میان مردم افغانستان به‌ویژه در شهرهای کابل و هرات شیوع پیدا کرد. مردم مثل مور و ملخ به بیرون ریختند و در هر گذری از خانه، محله و کوچه و بازار گرفته تا تاکسی‌ها شایعه‌ای را دهان به دهان به همدیگر منتقل می‌کردند که سبب شد دو ماه و نیم قرنطینه و برنامه‌های پیشگری از شیوع کرونا یکجا بی‌اثر شود. آن‌ها با تردید شدید نسبت به موجودیت کرونا در افغانستان از همدیگر می‌پرسیدند که "اگر واقعا کرونا وجود دارد، چرا هنوز کسی را در کوچه و محله شان نکشته است؟"

وزارت بهداشت/صحت افغانستان در ۵ اسفند/حوت ۱۳۹۸ از ابتلای نخستین فرد مبتلا به کرونا در هرات و اعلام وضعیت اضطرار در این شهر خبر داد. شهری در غرب افغانستان و در همسایگی ایران. جایی که روزانه هزاران مهاجر برگشته از ایران به آن پناه می‌آوردند. سه ماه بعد از این اتفاق، قبل از روزهای عید فطر، شمار مبتلایان به بیماری کوید ۱۹ بر اساس آمار رسمی وزارت بهداشت افغانستان به حدود ۴ هزار نفر می‌رسید. در حالی که آمار مبتلایان بیماری کرونا در همان زمان در ایران و کشورهای منطقه به سرعت در حال افزایش بود. به دنبال پیچیدن شایعه‌ نبود کرونا در میان مردم و در پی آن شکستن خودخواسته‌ قرنطینه، عدم رعایت توصیه‌های بهداشتی و هجوم به بازارها برای خرید نیازمندی‌های عید در یک چشم به‌هم‌زدن این آمار از ۴ هزار نفر به بیش از ۱۰ هزار فرد مبتلا به کووید ۱۹رسید.

در آن زمان مردم دیگر این آگهی بهداشتی تکراری دولت و رسانه‌ها را که "دست‌های خود را با صابون بشویید و در خانه بمانید" گویا نمی‌دیدند و نمی‌شنیدند.

آنچه توجه مردم را جلب کرده بود، تیترها و سرخط‌های درشت کمک‌های میلیون دلاری دولت‌های خارجی، بانک‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای دولت افغانستان بود. از آن‌جایی که آن پرسش شایعه‌آمیز مردم نه در رسانه‌ها و نه توسط مسئولان پاسخ داده می‌شد، مردم خودشان برای آن پاسخی یافتند، شایعه‌ای که "کرونا وجود ندارد. دولت با استفاده از نام کرونا، می‌خواهد کمک‌های کشورهای خارجی را جذب کند."

به دنبال افزایش آمار افراد مبتلا به کرونا، هجوم‌بردن بی‌پیشنه‌ مردم به بازار و فرارسیدن عید رمضان، مسئولان کمیته‌ اضطراری ملی مبارزه با کرونا تردد شهروندان و عبور و مرور مردم را در روزهای عید ممنوع اعلام کرد. محمدیعقوب حیدری والی کابل گفت که دید و بازدیدهای عید و همچنین تردد مردم از کابل به ولسوالی‌ها و بر عکس نیز ممنوع است. وزارت بهداشت افغانستان نیز به شهروندان هشدار داد در صورتی که قرنطینه و منع گشت و گذار و موارد بهداشتی را رعایت نکنند، فاجعه به وقوع می پیوند و "جنازه‌ها در جاده‌ها انباشته" خواهد شد.

• کرونا در افغانستان؛ محدودیت تردد و تعطیلی اداره‌های دولتی حداقل برای سه هفته
• کرونا؛ موج دوم چیست؟

این هشدارها و ممنوعیت‌ها جایی را نگرفت. دامنه و قدرت تخریب‌گری شایعات در حدی بود که در هر خانه و گذری راه یافته بود و تبدیل به حقیقت مسلم شده بود. به همین خاطر در اکثر شهرها مردم وقعی به هشدارهای مسئولان نگذاشتند و به طور بی‌رویه به دید و بازدیدهای عید مشغول شدند.

سرانجام شایعات نبود کرونا و بی‌اعتمادی مردم به دولت چنان درهم آمیخت که مثل گلوله‌ برفی رهاشده در سرازیری تپه‌های پر از برف، با گذشت زمان بزرگ و بزرگ‌تر شد. تا جایی که سرزبان‌ها افتاد که دولت جنازه‌ افرادی را که به طور عادی فوت کرده‌اند، در بدل پول می‌خرد تا فهرست آمار بیماری کرونا را در افغانستان طولانی کند و از دولت‌های خارجی پول بکند.

با گذشت نزدیک به یک ماه از عید فطر، حالا آمار رسمی شمار مبتلایان به کرونا در افغانستان به بیش از ۲۸ هزار نفر رسیده است. البته این رقم از مجموع بیش از ۶۴ هزار تست انجام شده در کل افغانستان است که نشان می‌دهد نتیجه‌ی ۳۰ درصد تست‌ها مثبت است که بالاتر از میانگین جهانی است. اما تعداد واقعی افراد مبتلا به کرونا در افغانستان نظر به گستردگی شیوع آن در شهرها و روستاها و میزان مرگ و میر بلند، سر به صدها هزار می‌کشد. به تازگی والی کابل در یک نشست خبری گفته است که به دنبال شیوع گسترده‌ی کرونا و میزان بلند مرگ و میر، در برخی مناطق پایتخت مردم اجسادشان را شبانه دفن می‌کنند. او افزود که این افزایش قارچی قربانیان کرونا، حدس و گمان‌ها مبنی بر ابتلای بیش از یک میلیون ساکن کابلی به کووید ۱۹ را به یقین نزدیک کرده است.

حق نشر عکس SOCIAL MEDIADS Image caption مولوی هزاتی که در روزهای قرنطینه مردم را به نماز جماعت دعوت می‌کند

علی‌رغم سیر صعودی آمار رسمی افراد مبتلا به کرونا و مرگ نزدیک به ۵۵۰ تن در اثر آن در کل افغانستان، تعداد آگهی‌های فوتی و ترحیم که این روزها کاربران شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند و اطلاعات نویسنده‌ این یادداشت از میزان شیوع کوید ۱۹ در کابل، هرات و شهر و روستاهای دوردست غزنی، نشان می‌دهد که واقعیت کرونا در افغانستان چیزی دیگر است. بحرانی که سیستم بهداشت و درمان افغانستان را فلج کرده و از مردم خاموشانه قربانی می‌گیرد.

شیوع چنین شایعاتی هم با توجه به ویژگی‌های روان‌شناختی جامعه‌ افغانستان و هم به خاطر ماهیت همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ و وضعیت پیش‌آمده قابل تصور بود.

شهروندان افغانستان، بیشتر از طبقه‌ پایین جامعه هستند، حدود دو ماه نیم در قرنطینه بودند و هیچ درامدی نداشتند. آن‌ها در شرایطی که تمام داشته‌های شان در جریان قرنطینه ته کشیده بود و از طرفی برای پایان قرنطینه هم هیچ امیدواری قابل تصور نبود، تحت فشار و اضطراب شدید مساله‌ مرگ و زندگی قرار داشتند و به دنبال آرامش و تعادل روانی بودند. از آن‌جایی که مردم افغانستان استعداد شایعه‌باوری خوبی دارند و از طرفی زمینه و عوامل شیوع شایعه در جامعه به خوبی فراهم شده بود، شایعه‌ی نبود کرونا در افغانستان مثل گاز سمی به سرعت پخش شد.

ترس و تب‌وتاب تند اولیه‌ کرونا اضطراب اجتماعی را بالا برده بود و قرنطینه‌شدن به موقع و محدودیت گشت و گذار در بیشتر شهرهای افغانستان سبب شده بود که میزان مرگ و میر ناشی از کووید ۱۹ در حد پایین باقی بماند و در چشم نیاید. در چنین شرایطی فرصت خوبی برای مردم پیش آمده بود که این سوال شایعه‌آمیز را طرح و از همدیگر بپرسند که اگر واقعا کرونا وجود دارد، چرا هنوز کسی را در کوچه و محله‌شان نکشته است؟

زمینه‌های دیگر شایعه‌پردازی مثل سطح پایین سواد و آگاهی، زودباوری و ساده‌اندیشی و عدم اعتماد مردم به مسئولان، سبب‌ساز شیوع شایعاتی شد که تمام تدابیر دولت برای جلوگیری از کرونا و دستگاه تبلیغاتی‌اش را از کار انداخت.

علی رغم ریخت و پاش‌هایی که دولت در اوایل شیوع کرونا در افغانستان برای آگاهی دهی شهروندان کرد، نتوانست افکار عمومی را در زمان حساس و بحرانی درست مدیریت کند. شایعه‌زدایی و پاسخ روشن به آن دست سوال‌های مبهم و مهمی که سبب‌ساز شایعه‌پراکنی در افکار عمومی شد، می‌توانست جلو بخش زیادی از بحران کرونا را در افغانستان بگیرد.