بازی بدفرجام گازی ایران با ترکمنستان

دیوان داوری بین‌المللی، مستقر در سوئیس، حکم به پرداخت ۲ میلیارد دلار بدهی انباشته‌شده ایران به ترکمنستان از بابت ورادات گاز داده است.

ترکمنستان از ابتدای سال ۲۰۱۷ در پی مناقشه با ایران بر سر بدهی گاز صادراتی، کلا تحویل گاز به جمهوری اسلامی را متوقف کرد و بعد از چند دور مذاکره بی‌نتیجه، سرانجام علیه ایران به دیوان داوری بین‌المللی شکایت کرد.

ایران همان زمان گفته بود هم در میزان بدهی و هم در کیفیت گاز دریافتی از ترکمنستان اختلاف نظر وجود دارد.

موضوع از اینجا شروع شد که دولت ترکمنستان بعد از چند سال بی‌توجهی تهران به درخواستش جهت بازبینی قیمت گاز در قرارداد سال ۱۹۹۷، نهایتاً ابتدای سال ۲۰۰۷ صادرات گاز به جمهوری اسلامی را متوقف کرد و ایران مجبور شد تن به درخواست عشق‌آباد دهد.

درخواست عشق‌آباد، افزایش قیمت گاز صادراتی به ایران بود. روایت رسانه‌ها و مقامات ایرانی از میزان افزایش قیمت گاز متفاوت است، خبرگزاری دولتی ایرانا سال ۹۶ گفت ایران زیر بار افزایش ۹ برابری قیمت گاز رفته است، اما روز دوشنبه ۹ تیرماه گفت قیمت گاز سه برابر شده‌است.

به هر تقدیر، آنچه که مسلم است، در سال ۲۰۰۷ ایران پذیرفته که برای واردات هزار متر مکعب گاز ترکمنستان ۳۶۰ دلار پول پرداخت کند.

در نگاه اول شاید به نظر برسد ترکمنستان از وضعیت سخت زمستان سال ۲۰۰۷ برای ایران سوء استفاده کرده و قیمت گاز خود را بارها افزایش داده، اما همان سال، قیمت گاز صادراتی خود ایران به ترکیه ۴۳۰ دلار بود.

در واقع بی‌اعتنایی ایران به چندین سال درخواست ترکمنستان برای افزایش تدریجی قیمت گاز مسبب این وضعت است. بی‌اعتنایی، آن هم در حالی که قیمت نفت از ۲۰ دلار در سال ۱۹۹۷ به ۷۲ دلار در سال ۲۰۰۷ رسیده بود و همان‌طور که انتظار می‌رفت به بالای ۱۱۰ دلار در اواخر دولت محمود احمدی‌نژاد رسید.

جمهوری اسلامی در حالی که قیمت گاز صادراتی خود به ترکیه را مرتب افزایش می‌داد، حاضر به مذاکره با عشق‌آباد برای بازبینی قیمت گاز نبود و دست آخر در سال ۲۰۰۷ تن به افزایش چندبرابری قیمت گاز داد.

مقامات ایران تاکنون رقم‌های گوناگونی از اصل بدهی خود به ترکمنستان اعلام کرده‌اند، از ۶۰۰ میلیون تا ۱.۵ میلیارد دلار، اما ظاهراً ایران به‌خاطر دیرکرد در پرداخت بدهی خود باید جریمه آن را نیز بپردازد و گزارش‌های رسانه‌های ایران حاکی است که کلاً جمهوری اسلامی باید ۲ میلیارد دلار به عشق‌آباد بپردازد.

محاسبات اشتباه

سال ۲۰۰۷ تنها مشتری گازی ترکمنستان به غیر از ایران، روسیه بود که به شدت این کشور را برای تحویل گاز ارزان زیر فشار قرار داده بود. از طرفی ترکمنستان مذاکراتی با چین، جمهوری آذربایجان و ترکیه آغاز کرده بود تا بازارهای جدیدی برای گاز خود پیدا کند و به همین خاطر روسیه به‌طور متمادی واردات گاز ترکمنستان را کاهش می‌داد تا این کشور را برای قطع مذاکرات با چین و غرب تحت فشار قرار دهد.

روسیه واردات سالانه گاز از ترکمنستان را از بالای ۲۰ میلیارد متر مکعب در ابتدای دهه ۲۰۰۰ میلادی به زیر ۴ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۵ رساند و نهایتاً در سال ۲۰۱۶ کلا خرید گاز از عشق‌آباد را متوقف کرد.

اما به‌رغم این فشارها، حداقل مذاکرات گازی ترکمنستان و چین به نتیجه رسید و سه خط لوله موازی عظیم برای انتقال گاز ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان به چین کشیده شد.

پارسال ترکمنستان ۳۱.۶ میلیارد متر مکعب گاز تحویل چین داد و در همین سال روسیه نیز دوباره با ترکمنستان بر سر واردات گاز به توافق رسید و بیش از ۳ میلیارد متر مکعب گاز از این کشور تحویل گرفت و امسال قرار است ۵ میلیارد متر مکعب گاز تحویل بگیرد.

گاز ترکمنستان به غیر از روسیه رقیب گاز ایران در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی نیز هست.

سال ۲۰۱۰ ایران برای متقاعد کردن ترکمنستان به چشم‌انداز بازار ایران، خط لوله جدید گازی «دولت‌آباد-سرخس-خانگیران» را افتتاح کرد و ظرفیت انتقال سالانه گاز ترکمنستان به ایران را به ۱۴ میلیارد متر مکعب رساند، اما تنها در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز از این کشور خرید و در سال‌های بعد، دوباره خرید گاز را به شدت کاهش داد.

روسیه تا حدودی از سیاست فشار به ترکمستان نتیجه گرفت و پروژه خط لوله «خزرگذر» (ترانس‌خزر) برای انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان و از آنجا به ترکیه و اروپا متوقف شد. در این میان روسیه خط لوله عظیم «جریان ترک» با ظرفیت سالانه ۳۱ میلیارد متر مکعب را برای انتقال گاز خود به ترکیه و اروپا راه‌اندازی کرد، اما ایران به عنوان رقیب گازی نتوانست جای گاز ترکمنستان در بازارهای اروپایی را بگیرد و عملاً از منصرف کردن دولت عشق‌آباد برای صادرات گاز به غرب نفعی نبرد.

روسیه همچنین یک خط لوله عظیم با ظرفیت ۳۳ میلیارد متر مکعب برای صادرات گاز به چین را پارسال افتتاح کرد و مذاکرات برای دو برابر کردن صادرات گاز روسیه به چین در جریان است. اما ایران به غیر از صادرات گاز به عراق، توفیقی در جذب بازارهای گاز نداشته است.

سیاست بی‌توجهی به درخواست‌های شرکا

سیاست بی‌توجهی ایران به درخواست‌های شرکا برای مذاکره، تنها در مورد ترکمنستان به دادگاه بین‌المللی ختم نشد، بلکه قبلاً ترکیه نیز بارها از ایران درخواست کاهش قیمت گاز را داشت و نهایتاً سال ۱۳۹۱ به دیوان بین‌المللی داوری شکایت کرد و در سال ۱۳۹۵ این دادگاه رای به بازگرداندن ۱.۹ میلیارد دلار پولی که ایران از بابت گران‌فروشی گاز به ترکیه دریافت کرده بود، داد.

ایران و ترکیه توافق کردند که بجای این پول، گاز تحویل داده شود.

مورد دیگر جمهوری آذربایجان است که سال‌هاست از ایران می‌خواهد حق معاوضه گازی برای انتقال گاز به نخجوان را کاهش دهد.

برای بیش از دو دهه است که ایران گاز از آذربایجان دریافت می‌کند و تنها ۸۵ درصد این گاز را به نخجوان تحویل می‌دهد. ۱۵ درصد بقیه را بعنوان حق معاوضه برای خودش برمی‌دارد.

چنین حجمی از دستمزد برای انتقال یا معاوضه گاز بسیار بالا است. برای نمونه گرجستان از بابت انتقال گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه تنها ۵ درصد دستمزد می‌گیرد، اما ایران سه برابر این میزان را از آذربایجان طلب می‌کند، چون آذربایجان راه دیگری برای انتقال گازش به نخجوان ندارد.

سرانجام اسفند پارسال باکو و آنکارا توافق کردند خط لوله‌ای از ایغدیر ترکیه به نخجوان کشیده شود و سالانه نیم میلیارد متر مکعب گاز آذربایجان با گذشتن از گرجستان و ترکیه به نخجوان برسد که بسیار بالاتر از حجم گازی است که از ایران به نخجوان ارسال می‌شود.

خود ترکیه که هم‌اکنون زیرساخت‌های واردات گاز مایع (ال‌ان‌جی) از کشورهای مختلف، همچنین گاز طبیعی از طریق خطوط لوله از روسیه و آذربایجان را به سرعت توسعه داده، تقریباً از ابتدای سال جاری خورشیدی گازی از ایران وارد نکرده و به نظر نمی‌رسد شتابی برای تعمیر خط لوله انتقال گاز ایران که آخر مارس سال جاری میلادی در عملیات تروریستی منفجر شد، داشته باشد.

طی سه ماهی که ترکیه گازی از ایران دریافت نکرده، هیچ مشکلی در تأمین گاز کشور نداشته است.