فرهنگی که عاشورا جهانی کرد

تصاویر این یادداشت مربوط به سال‌های گذشته است

ماه محرم و عزاداری برای امام حسین (ع) و یاران شهیدش در کربلا با آئین‌های زیادی همراه است.

به گزارش ایسنا، هانی رستگاران - پژوهشگر و محقق فرهنگ عامه - در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده، «فرهنگ جهانی عاشورا» را این‌طور توصیف می‌کند:

«جهان در طول قرون و اعصار متمادی، پیوسته با رویدادها و اتفاقات فراوان و جانکاهی مواجه بوده که همواره تاثیرات این رویدادها بر انسان‌ها و نسل بشر باقی مانده است. بسیاری از وقایع و رخدادها در طول تاریخ جهان، منتج به بروز و ظهور مکاتب و گرایش‌های سیاسی و اجتماعی گروه‌های مردمی و حاکمیت در معنای مدیریت جوامع شد که تا امروز این رویه حکمرانی به انحاء مختلف ادامه دارد و ملت‌ها را زیر سیطره منویات دنیوی و امیال مادی خود قرار داده است.

اما در جهان امروز با ایجاد راه‌های ارتباطی و پهنه وسیعی از تبادل اطلاعات و ارتباطات مابین انسان‌ها، کنترل و تحمیق جوامع بشری دیگر به مانند سابق، امر ساده و ناشی از پروپاگاندای یک‌جانبه تبلیغاتی نیست و در مفهوم و تعابیر آن تغییرات و تفاوت‌های شگرفی رخ داده است. مردم دوران حاضر با شناختی که از دنیای مادی‌گرایانه و مکاتبی نظیر اومانیسم بی‌خدا، جنبش‌های پرودونی آنارشیتی و امپریالیسم سرمایه‌داری به مرور به‌دست آورده‌اند، دیگر علاقه‌ای به بازی در این حلقه باطل نداشته و به دنبال یافتن طریقتی جدید از میان انبوهی از هجمه‌های رسانه‌ای و تبلیغ یک‌طرفه صاحبان قدرت و ثروت، مبتنی بر عدالت‌طلبی، آزادی‌خواهی و رهایی از بند سیطره سیاست‌های زورگویی و ظالمانه‌ای هستند که آن ‌را در معنویتی عمیق و به دور از امیال دنیوی جست‌وجو می‌کنند.

شاید اینک بتوان مفهوم و درکی درست از حرکت عظیم مردم در رسیدن به این آرمان تاریخی را، با فرهنگ عاشورا و تاثیر آن بر تحول تاریخ جهان به منصه ظهور گذاشت و بر این باور بود که آنچه امروز جمع کثیری از ملت‌ها دنبال می‌کنند، تعریف واقعه‌ای‌ است که قریب به ۱۴۰۰ سال پیش در کربلا رخ داد.

واقعه‌ای که ندای آزادی‌خواهی و ظلم‌ستیزی انسان‌هایی پاک، از دل تاریخ را گواهی می‌دهد و حقانیتی که در یک روز و در یک لحظه بر همگان روشن و حجت شد. هنوز بسیاری از ابعاد این جنبش جهانی برای صاحبان اندیشه و نظریه‌پردازان سطح اول دنیا سوالات زیادی را ایجاد می‌کند که این ساختارشکنی و مبارزه حق علیه باطل در دورانی که جبهه ظلم و جور بر مسند سلطه است، چگونه و با چه شجاعتی شکل می‌گیرد و معادلات را بر هم می‌ریزد.

این نه فقط یک اتفاق، بلکه یک فرهنگ جهانی‌ است که متشکل از همه زیبایی‌ها، بنیادهای فکری قوی و معرفتی زایدالوصف است؛ معرفتی که هر انسانی از درک آن عاجز و فقط آنکه ذوب در معبودش است آن را درک می‌کند. حسین (ع) نشان داد که می‌توان پیام خود را حتی با خون خود با عزیزترین داشته‌ها، یعنی جان، برای قرن‌ها به عالمیان برسانیم که ظلم پایدار نیست و روزی آزادی‌خواهی و عدالت در این پهنه گیتی گسترانیده خواهد شد.

مهم باور بر این مبانی و اعتقاد راستین بر معنویت دل‌های پاک مردمانی است که بر پایه امید و آرمان زنده‌اند و زندگی سپری می‌کنند و این خود ارزشی است بی حد و انتها. این همان آرمان ابدی و همیشگی ملت‌ها و انسان‌هاست که آرزوی آزادگی و برخاستن علیه قدرت‌ها، مدیریت‌های بی‌هویت و غریب با اولویت‌بخشی به انسان و ذات اقدس الهی را سرلوحه خود قرار داده و با بهره‌گیری از تعالیم فرهنگ عاشورا و جنبش عدالت‌طلبی برخاسته از عمق وجودی آن، به کثرت‌گرایی و مدیریت مردم بر مردم روی می‌آورند.

اما ارزش‌های محرم و عاشورا در همین‌جا خلاصه نمی‌شود. با آنکه امسال با محدودیت‌های موجود، امکان برگزاری بسیاری از آئین‌ها و مناسک معنوی مرتبط با عاشورا و سوگواری برای شهداء اهل جنت همانند سال‌های گذشته وجود ندارد؛ می‌توان از جهاتی به مهم‌ترین میراث معنوی ما ایرانیان به شکل دیگری پرداخت و به معرفی برخی از این آئین‌های معنوی و زیبای محرم و عاشورا پرداخت. بسیاری از این آئین‌ها در ایران قدمتی برابر با ۳۰۰ سال یا حتی بیشتر داشته و بعضی دیگر تا دوران صدر اسلام، گذرگاهی در تاریخ دارند.

همه ساله با فرارسیدن ماه محرم مردم روستاها و شهرها با سیاه‌پوش کردن محله‌ها، تکایا، حسینیه‌ها و برپا کردن خیمه‌ها خود را برای عزاداری محرم آماده می‌کنند. از روزهای اول دهه ماه محرم مجالس روضه‌خوانی در تکایا در سه نوبت صبح، عصر و شب برقرار است. از جمله اولین اقداماتی که مردم در اقصی نقاط ایران در دهه نخست محرم انجام می‌دهند، تزئین کردن نخل با تصاویری از واقعه عاشورا و شهدا با روپوشی از رنگ مشکی یا سبز است. نخل در تکایای امام حسین (ع) در آیین نخل‌گردانی روز عاشورا در حالی که مردم به سر و سینه خود می‌زنند، اوج ارادت ایرانیان به سرور و سالار شهیدان است.

همچنین در روز تاسوعا و عاشورا مراسم آتش زدن خیمه‌ها به یاد سوختن خیمه‌های اباعبدالله الحسین(ع) و خاندان و اصحابش هر بیننده‌ای را متاثر خواهد کرد. از میان هیات‌ها و دسته‌جات عزاداری به‌صورت زنجیرزنی و سینه‌زنی که از نظم خاصی برخوردار است، دسته‌های عزاداری در تکایای مرکزی شهرها با ببیندگان متاثر همراه است.

در این ایام، مردم نذورات خود را توزیع می‌کنند که از جمله اطعام مردم در مساجد و تکایا به شکل گسترده‌ای مشهود است. مراسم تعزیه که در حقیقت نمایش مذهبی و اصیل ایرانی است در تکایا برگزار می‌شود و در آن مصیبت‌های جانسوز خاندان پیامبر اکرم (ص) به شکل نوحه، روضه‌خوانی، شبیه‌سازی همراه با آوای دهل، سرنا، شیپور، سنج، نی و طبل به نمایش درمی‌آید. در ایام تاسوعا و عاشورا در میان دسته‌جات عزاداری در اکثر نقاط ایران نشانه‌هایی چون نخل، علم، علامت، پرچم، سقا، چلچراغ و... مشاهده می‌شود. پس از انجام عزاداری روز عاشورا و برپایی نماز ظهر، عزاداران در تکایا، مساجد و خانه‌ها بر سر سفره اهل بیت (ع) با طعام نذری پذیرایی می‌شوند. پخت غذای نذری و تقسیم آن بین اهالی هر محله از دیگر آداب این ایام است.

به‌عنوان مثال اگر بخواهیم برخی مراسم و آئین‌های مذهبی در شهرهای ایران را برشماریم، می‌توانیم تفسیری از این میراث معنوی منحصر به‌فرد شیعی – ایرانی مطرح کنیم. مطابق پژوهش‌ها در بسیاری از شهرها و روستاها، مراسم دسته سوگواری غروب روز سیزدهم که اصطلاحاً سوم امام نام دارد نیز از قدیم الایام برگزار می‌شده است. در غروب این روز جماعتی در قالب قوم بنی اسد به نشانه دفن نمادین اجساد شهدای کربلا را در حال حمل چوب و سنگ در قالب دسته عزاداری تشییع می‌کنند. در گذشته یک هفته قبل از محرم کودکان در حالی که علم امام حسین را در دست داشتند یا حسین‌گویان به خانه تک تک اهالی محل رفته و از صاحب‌خانه‌ها نخ، سوزن، پارچه و پول می‌گرفتند که این آئین در بسیاری از روستاها نیز رواج داشته است. با وسایل جمع‌آوری‌شده چادر دوخته و باقی‌مانده پول‌ها را خرج ایام محرم در تکیه خود می‌کردند. اهالی محل و هیئت امناهای تکایا و حسینه‌ها نیز چند روز مانده به محرم چادر بزرگی را روی حسینیه  و تکایا می‌پوشانند که این کار به معنی برپایی خیمه‌گاه امام حسین (ع) بود.

از دیگر مراسمی که به صورت ویژه و خاص در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود، مراسم خیمه‌سوزان (برپا کردن خیمه‌های کاروان امام حسین (ع) و آتش زدن خیمه‌ها و حرکت کاروان اسرا به صورت نمادین همزمان با حرکت کاروان اسرای صحرای کربلا) است که با حضور جمع کثیری از مردم و علاقه‌مندان به اهل بیت (ع) برگزار می‌شود. تمامی هیئت های مذهبی شهرها و روستاها در روز تاسوعا و عاشورا در محلی که خیمه‌های نمادین اباعبدالله الحسین (ع) برپا شده به صورت متمرکز حضور یافته و با تشکیل دایره‌هایی موازی و با نظم بسیار خاص به سینه‌زنی و زنجیرزنی پرداخته و با تعزیه‌خوانی، خیمه‌های واقعه عاشورا را به صورت نمادین آتش زده (با ممتد شدن صدای طبل و سنج خیمه‌ها آتش زده می‌شود) و با پرواز کبوتران بر بالای خیمه‌های سوخته، احساسی پر از غم و شوری وصف‌ناشدنی در عزاداری سرور شهیدان امام حسین(ع) در میان مردم ایجاد می شود. دسته‌های عزاداری نیز به‌عنوان یکی از آیین‌های محرمی ویژه ایران در روزهای نهم محرم (تاسوعای حسینی) و دهم محرم (عاشورای حسینی) برگزار می‌شود.

در بعضی از شهرها و روستاها در این دو روز افرادی با لباس عرب در قالب دسته‌ سینه زنی به طرف قتل‌گاه یا آیین خیمه سوزان می‌روند. بر اساس مستندات موجود دسته عزاداری عرب با اشعار مخصوص، لباس منحصر بفرد با سینه‌زنی چندین دهه پیش در اقصی نقاط ایران، به‌ویژه نقاطی که برادران عرب حضور دارند، آغاز شده و کماکان ادامه دارد. پوشش دسته عرب به نحوی است که با بستن شالی به سر و پوشیدن پارچه‌ای نازک به صورت و یک عبای عربی به‌طوری که شناخته نشوند اقدام به سینه‌زنی می‌کنند.

در صبح روز عاشورا همه دسته‌جات عزاداری به‌صورت منسجم از هیات‌ها حرکت کرده و وارد حسینیه‌ها و مساجد می‌شوند و تا نزدیک اذان ظهر به عزاداری می‌پردازند. با رسیدن به نماز ظهر عاشورا در بسیاری از شهرهای ایران، سیل عظیمی از عزاداران حسینی نماز ظهر عاشورا را برپا کرده و سپس آیین سنتی نخل گردانی برگزار خواهد شد. نخلی که هر سال بر روی دستان عزاداران گردانده می‌شود بر طبق رسمی کهن است که خود طی مراسم ویژه‌ای آماده می‌شود.

فرهنگ نخل‌گردانی از دیرباز معرف تابوت امام حسین (ع) است که بر دستان سوگواران و عزاداران حمل می‌شود. نخل هفت دور در فضای حسینیه‌ها روی دستان عزادارن می‌گردد و پس از پایان مراسم نخل گردانی، سینه‌زنی و ذکر مصیبت با شکوه و حال و هوای خاصی برگزار می‌شود. در واقع نخل‌گردانی نقطه اوج عزاداری و احساس عزا و ماتم است که از پیر و جوان، خردسال و بزرگسال در ظهر عاشورا گرد هم می‌آورد. نخل نیز نمادی از تابوتی است که از بهشت برای امام حسین (ع) فرستاده شد و آن هم به وسیله پارچه‌های رنگی تزیین‌شده توسط چند نفر حمل می‌شود و این تنها بخشی از عظمت و حقیقتی است که امروز در جهان گسترانیده شده تا همه عالم را برای هدفی مشخص گرد هم آورد و دریچه نگاه انسان‌ها را در زاویه حقیقت استوار سازد.»

انتهای پیام