فیلسوفان انگلیسی، سیاست و نظام‌های اخلاقی/اندیشه‌های هابز تا هیوم

به گزارش خبرنگار مهر، انتشارات سروش با همکاری انتشارات علمی و فرهنگی هشتمین چاپ جلد پنجم از «تاریخ فلسفه» فردریک چارلز کاپلستون با ترجمه امیر جلال‌الدین اعلم را با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۴۶۶ صفحه و بهای ۵۶ هزار تومان منتشر کرد. چاپ نخست این مجلد سال ۱۳۶۲ منتشر شده بود. چاپ پیشین (هفتم) این مجلد نیز سال ۱۳۹۷ با شمارگان ۵۰۰ نسخه و بهای ۲۳ هزار تومان در دسترس مخاطبان قرار گرفت.

این مجلد از «تاریخ فلسفه» به فیلسوفان انگلیسی: از هابز تا هیوم اختصاص دارد و شامل ۱۸ فصل است. دو فصل نخست کتاب به هابز اختصاص پیدا کرده است. در فصل نخست نویسنده ابتدا به شرح زندگی و معرفی مصنفات تامس هابز پرداخته و در ادامه غایت فلسفه از منظر او را شرح می‌دهد. کاپلستون اشاره می‌کند که هابز نیز مانند بیکن بر غرض عملی فلسفه تاکید می‌کند: «غایت یا مقصود فلسفه آن است که بتوانیم از اثرها یا معلول‌هایی که پیشتر دیده‌ایم سود گیریم یا تا جایی که از عهده ماده و نیرو و کوشایی برمی‌آید، با گماردن اجسام بر یکدیگر اثرها یا معلول‌هایی همانند آنهایی که در ذهنمان تصور می‌کنیم برای راحتی زندگی بشر فراهم آوریم… غایت دانش توانایی است… و مقصود هرگونه پژوهش نظری، اجرا عمل یا چیزی است که تحققش لازم آید.»

هابز و لویاتان

تاریخ و چگونگی نگارش «لویاتان» از دیگر مباحث مهم این بخش است. «لویاتان» نخستین متن و یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه فلسفه سیاسی و اولین شرح جامع درباره دولت مدرن و ویژگی‌ها و کارکردهای آن است. هابز در لویاتان با بهره‌برداری از تمثیل‌های ابزاروار و اندام‌وار دولت را همچون انسان مصنوعی قلمداد می‌کند، که ممکن است دچار انواع بیماری‌ها شود و یکی از علایق اصلی هابز تشریح کالبد دولت و بیماری‌های آن است. شرحی که کاپلستون از اندیشه هابز به دست می‌دهد عالی است و مهم این است که کاپلستون این اندیشه‌ها را در بستر شکل‌گیری اجتماعی آنها بحث می‌کند و این کار باعث ماندگاری اندیشه‌ها در ذهن مخاطب می‌شود.

فصل دوم کتاب به دومین بخش از روایت اندیشه هابز اختصاص دارد. «وضع طبیعی جنگ»، «قوانین طبیعی»، «پیدایش حکومت و نظریه قرارداد»، «حقوق حاکم»، «آزادی اتباع» و «تاملاتی در نظریه سیاسی هابز» مباحث این فصل را تشکیل می‌دهد. فصل سوم کتاب به «افلاطونیان کیمبریج» اختصاص پیدا کرده که شامل معرفی و شرح آرا و افکار اندیشمندانی چون لرد هربرت آو چربری، بنجمین ویچکت و… که کشیشان انگلیکان نیز بودند، است. به احتمال زیاد این مجلد از تاریخ فلسفه کاپلستون تنها متن فارسی درباره این اندیشمندان باشد.

کاپلستون از فصل چهارم تا هفتم این مجلد را به روایت و شرح اندیشه‌های جان لاک اختصاص داده است. لاک نیز از مهم‌ترین و اثرگذارترین اندیشمندان تجربه‌گرای انگلیسی است که بویژه با نظریات سیاسی‌اش و کتاب «رساله‌ای درباب فهم بشر» شناخته می‌شود. دو رساله درباره حکومت مدنی نیز از جمله آثار مهم اوست که در رساله دوم نظریات سیاسی‌اش و آنچه باعث شد تا او به عنوان پدر لیبرالیسم مشهور شود، درج کرده است.

روایت اندیشه‌های جان لاک

کاپلستون روایت دقیقی از دستگاه فلسفی لاک را به همراه نقد آن ارائه داده و حتی از شرح نظریات او درباره مقوله «زبان» هم غفلت نکرده است. او به درستی بررسی می‌کند که تاثیر مساله تجربه باوری نزد لاک به بهترین وجه در فلسفه‌های بارکلی و هیوم نمایان شده است. فصل هشتم کتاب نیز به آیزاک نیوتن اختصاص دارد. کاپلستون برای روایت دقیق‌تری از اندیشه او، بحث ابتدایی این فصل را با بررسی نظام فکری رابرت بویل آغاز می‌کند که از اعضای محفل جان لاک بود و امتداد اندیشه لاک در او و نیوتن آشکار است.

فصل نهم کتاب «مسائل دینی» نام دارد و به روایت اندیشه‌های «سمیوئل کلارک» که از کشیشان انگلیکان بود و از ستایندگان دستگاه فلسفی نیوتن، «دئیست‌ها» یعنی آن دسته از اندیشمندان انگلیسی که اعتقاد داشتند خدا به عنوان آفرینده و دادار و خالق همه چیز وجود دارد اما مداخله مستقیم در عملکرد جهان و طبیعت نمی‌کند؛ و «اسقف جوزف باتلر» به عنوان یکی از نامدارترین منتقدان دئیست‌ها، اختصاص پیدا کرده است. البته کاپلستون در نقد دئیست‌ها از اندیشه‌های کلارک هم بهره می‌برد.

دهمین فصل کتاب درباره «مسائل اخلاقی» است و در آن از اندیشه‌های ارل آو شافتسبری، برنار دو مندویل، فرانسیس هاچسن، اسقف باتلر، دیوید هارتلی، آبراهام تاکر، ویلیام پیلی صحبت به میان آمده است. کاپلستون جستاری در نقد نظریه‌های اخلاقی این اندیشمندان نیز به این فصل افزوده است. فصول یازدهم، دوازدهم و سیزدهم کتاب نیز به روایت اندیشه جرج بارکلی، فیلسوف و کشیش ایرلندی اختصاص پیدا کرده است که از جمله ماده ناباوران بود. کاپلستون بویژه در شرح و نقد نظریه بارکلی در زمینه تصور روح بسیار عالی عمل می‌کند.

فصل ۱۴ تا ۱۷ کتاب به شرح و نقد دستگاه فلسفی دیوید هیوم اختصاص پیدا کرده است. کاپلستون بجز زندگی و عقاید هیوم به معرفی ساختار تک تک آثار هیوم نیز پرداخته است. هیوم به خاطر یک اثر بسیار مهم در تاریخ اندیشه شخصیت اثرگذاری است: «رساله در باب طبیعت آدمی». او در این کتاب اشاره کرده که همه علم‌ها نسبتی با طبیعت آدمی دارند و به دو راه می‌توان به علم طبیعت آدمی پرداخت.

فیلسوف ممکن است انسان را بیشتر به منزله موجودی که برای فعالیت زاده شده است به دیده گیرد و خودش را به بازنمودن زیبایی فضیلت مشغول بدارد با این نظر که انسان‌ها را به کردار فضیلتمندانه برانگیزد. یا امکان دارد انسان را بیشتر به مثابه موجودی متعقل به لحاظ آورد تا موجود فعال و خود را به روشن گرداندن فهم انسان مشغول دارد نه بهبود بخشیدن به کردار او. فیلسوفان گونه دوم طبیعت آدمی را موضوع کاوش نظری می‌انگارند و به دقت آن را باز می‌جویند تا چنان مبادیی را بیابند که فهممان را به سامان می‌آورند.

فصل هجدهم (آخر) این مجلد نیز به شرح عقاید «موافقان و مخالفان هیوم» اختصاص پیدا کرده است. از جمله موافقان او دوست هیوم یعنی آدام اسمیت است و از جمله مخالفان و منتقدانش ریچارد پرایس و تامس رید.

آنچه در کتاب کاپلستون اهمیت دارد این است که او اندیشه و فلسفه هر دوره از تاریخ را در موقعیتِ تاریخی آن و در پرتو ارتباطش با نظام‌های دیگر بحث و روایت می‌کند. در ادامه سیر تاریخی اندیشه‌ها، نقادی نحله‌های فکری بعدی بر نحله‌های فکری قبلی نیز پویایی تفکر در مغرب زمین را به عینه نشان داده می‌شود.