در آمدی بر دقت‌های فقهی و عقلانی و عاطفی در اجراء حدود

چکیده : در اجرای حدود اولین موضوع عدالت است که از درون دل‌ها شروع می‌شود تا به مواردی به منصه‌ی ظهور می‌رسد و در همه‌ی مراحل رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مد نظر باشد. اگر عدالت اجرا شود،به تعبیرامام کاظم ؛زمین زنده می‌شود. اما اگر اجرای حدود با قانون منطبق باشد اما عدالت رعایت نشود، معلوم نیست بتوان برکت آن اجرای حدود را ببینیم...

هادی سروش

اجرای حکم شرعی

گرچه برخی فقیهان اجرای “حد” رامربوط به زمان معصوم میدانند و در عصر غیبت ، حداکثر قائل به “تعزیر” مجرم هستند.
دو فقیه مهم قرن ششم؛ابن ادریس حلی وابن زهره،ونیز میرزای قمی، و از معاصرین؛ آیت الله سید احمد خوانساری و آیت الله صانعی به این نظرگرایش دارند.
برخلاف مشهورواکثر فقیهان اجرای احکام شرعیه مانند اعدام رادر مورد مجرمان باوردارند.
برخی از آنان؛ غیرازروایات، به دودلیل عقلانی تمسک میکنند؛
اولا؛ احکام اسلام در حکومت دینی باید پیاده شود و از آن جمله اجرای حدود شرعیه در مورد مجرمان است.
وثانیا ؛ اگر حکم شرعی درباره هنجارشکنان پیاده نشود، فحشاء در جامعه افزون و بیشتر میشود.

بنا به پذیرش قول مشهور که دلالت بر ضرورت اجرای حدود دارد؛ بایدبا توجه جمیع جوانب، اقدام شود.

مقدمات ضروری و عقلانی

اول : انگیزه ؛ فقط عدالت

در اجرای حدود ملاک باید فقط “عدالت” باشد. چرا که ممکن است در اجراء حدود اغراض دیگری مانند مسایل سیاسی و یا قومی و یا مذهبی و.. مطرح باشد! در آن صورت اجراء‌حدودانطباق صددرصدی با موازین دینی نخواهد داشت.

پیامبراسلام فرمود: «اقامه حد بهتر از باران چهل صبح است».
امام موسی کاظم(ع) این بیان پیامبر را به خوبی تببین نمودند ؛ با استشهاد به آیه «یحیی الارض بعد موتها»(حدید/۱۷)
فرمودند:
«خداوند زمین را به وسیله باران زنده نمی‏کند، بلکه مردانی را بر می‏انگیزاند که عدالت را زنده کند، سپس زمین به خاطر احیای عدالت زنده می‏شود».
بعد فرمودند: «یقیناً اجرای حد در راستای اقامه عدالت سودمندتر است از چهل شبانه روز باران .
– لَیْسَ یُحْیِیهَا بِالْقَطْرِ وَ لَکِنْ یَبْعَثُ اللَّهُ رِجَالًا فَیُحْیُونَ الْعَدْلَ فَتُحْیَا الْأَرْضُ لِإِحْیَاءِ الْعَدْلِ وَ لَإِقَامَهًُْ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً»(کافی۱۷۴/۷)

پس در اجرای حدود اولین موضوع عدالت است که از درون دل‌ها شروع می‌شود تا به مواردی به منصه‌ی ظهور می‌رسد و در همه‌ی مراحل رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مد نظر باشد. اگر عدالت اجرا شود،به تعبیرامام کاظم ؛زمین زنده می‌شود. اما اگر اجرای حدود با قانون منطبق باشد اما عدالت رعایت نشود، معلوم نیست بتوان برکت آن اجرای حدود را ببینیم !

دوم‌: زمان شناسی

امام علی (ع) فرمودند: «کسی که نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگی غافل نخواهد ماند ؛ – من عرف الأیام لم یغفل عن الاستعداد».(تحف العقول)

امام صادق(ع) فرمود: «کسی که به زمان خویش آگاه باشد، لغزش ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد کرد ؛ – العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» (اصول کافی)

زمان‌شناسی باید نسبت به اجرای قانون وجود داشته باشد. شرایط فردوجامعه باید مدنظر قرار گیرد. زمینه‌هایی که باعث نابهنجاری، قتل و غارتی شده را بررسی کنیم و در فقه در اجرای حدود عجله و شتاب را از ما نخواسته است. قاضی باید به اطمینان برسد و تمام راهکارها را طی کرده باشد.

سوم‌: ترغیب به عفو 

امام علی (ع) در راستای قضاوت های پیامبر (ص) فرمود:… پیامبر طرفین را به صلح دعوت می کرد و آن قدر ادامه می داد تا صلح می کردند.
یدعوا الخصوم الی الصلح فلایزال بهم حتی یصطلحوا.(وسائل ۲۴۰/۲۷)

امام علی(ع) به مالک:« هرگز از گذشتى پشیمان مشو و از هیچ کیفرى شادمان مباش و در هیچ اقدام تندى که شاید گریزگاهى بیابى، شتاب مکن. هرگز مباد که با خود بگویى که مرا فرمانروایى داده ‏اند، فرمان می دهم و باید بی ‏درنگ اجرا شود که این سیاه کننده‏ى دل، ویران‏گر دین و عامل نزدیکى به دگرگونی ها و انفجارها است ؛
– وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَهٍ- وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَهٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَهً وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ- فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَهٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ».(نهج نامه۵۳)

در قرآن آیه ۴۵ مائده در باب قصاص است در آنجا در عین اینکه قصاص را عامل حیات میداند اما سخن از عفو و برادری و نیکی و احسان ، و در نتیجه رحمت خدا دارد ؛
“فمن عفی له من اخیه شی ء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم”.

چهارم‌: دوری قاضیان از قدرت ها

از زیبایی های “فقه الحقوق” در اسلام؛ تبیین ضرورت استقلال “قاضی وقضاء” است.
استقلال بمعنای آزادی ازپذیرش هر گونه اعمال نظر از سوی صاحبان قدرت ها و ثروت ها میباشد.

امام علی(ع) درعهدنامه مالک نوشت:
“منزلت قاضی را چنان کن که هیچ کس ازخواص تودرآن طمع نورزد.تا بدین وسیله قاضی از توطئه آنان نزد تو در امان باشد و او را نزدیک خود بنشان و قضاوت او را امضا و حکمش را اجرا کن و پشتیبان او باش.- اعطه من المنزله لدیک ما لایطمع فیه غیره..”

پنجم : ضرورت رفتارهای عاطفی بعد از اجرای حکم؛

درعین اینکه اجرای حدود افکارعمومی را راضی میکند اماممکن است نارسایی های عاطفی و روانی ایجادکند.

درنهج البلاغه آمده:
“پیامبراجرای حد مینمودو سپس شخصاً براو نماز میخواند”.(خ۱۲۷)

امام علی قطع دست میکرد اما تا مدتی از بیت المال برای آن شخص گوشت و روغن میدادکه بنیه مجرم تحلیل نرود .

اینچنین رفتاری بر عواطف آسیب دیده خود مجرم و خصوصا خانواده بی گناه او تاثیر ژرف دارد‌. نه اینکه بگونه ای اجرای حد شود که نزدیکان آن شخص خودکشی کنند و یا گرفتار بیماری های روانی صعب العلاج شوند!

ششم ؛بررسی دقیق و مستندات و عدم شتاب زدگی و عجله.

حدیث « ادرئوا الحدود بالشبهات» از افتخارات فقه و حقوق اسلام است که طبق مفاد آن؛قاضی درمقام صدور حکم شرعی، باورودکمترین و یا کوچکترین شبهه ای باید انشاء حکم را متوقف کند.
این نشان از عدم جواز عجله و شتاب در حکم و اجرای آن است.
بیان امام علی (ع) چنین است؛ ” از نادانی شخص، عجله کردن پیش از امکان و ازدست دادن امکانات پس از فرصت است. – من الخرق المعاجله قبل الامکان والابعد الفرحه.” (نهج ق/۳۶۳)
تعبیراستاد شهید مطهری چنین است که برخی شتاب زدگی هاواقدامات سریع باعث سقوطهای خُرد کننده خواهد شد.
شتاب وبی توجهی درموردحدشرعی سقوط خطرناک بدنبال دارد!

موانع اجراء

اضطرار:
اضرارآن حالت وادارکننده شخص به کاری میباشد.
ماتصورکردیم وقتی ازاجرای حدود بحث می‌شود، یعنی بگیریم و ببنیدیم. در حالی که حقوق‌دان‌ها و فقیهان کاملا به زویای این موضوع آشنا هستند. -آیه‌۱۷۳سوره بقره از افتخارات اسلام است.
آموزه آن آیه،چنین است:
کسانیکه رفتارهنجارشکن و تبهکار قطعی هستند، مورد اجرای حد هستند تا از حقوق دیگران محافظت شود. و آنان باید هزینه‌ی رفتار خود را پرداخت کنند. اما کسانی که در تنگنایی قرار گرفتند و برآن اساس مرتکب جنایتی شدند، درحالیکه ستمکار و تجاوزگر نیستند، درباره‌ی شان اجرای حدود به مانع برمی‌خورد.
زنی به دلیل اضطرار و نجات از تشنگی شدید، مرتکب عمل زنا شد،عمر میخواست حد زنا بر او جاری نماید، اما امام علی(ع) پس از بررسی، با استناد به آیه ۱۷۳بقره «فمن اضطر غیر باغٍ و لاعادٍ» از اجرای حد ممانعت نمود. در این حال بود که عمر گفت: «لولا علی لهلک عمر» اگر علی نبود، عمر هلاک شده بود.
(فقیه ۱۲۵/۴)

سرقت در عام المجاعه (سال قحطی) موجب اجرای حد نیست. یعنی در شرایط خاص زمانی اجرای حد مصلحت ندارد. (وسائل الشیعه باب حد سرقت )

ممانعت ازایجادخطر افزون تر:
این عنوان، تحت قاعده”نفی عسر و حرج” قرارمیگیرد که حکایت از  مشقت میکند.
در حدیثی امام علی(ع)فرمود: «کنیز تحت اختیار پیامبرمرتکب گناه شده بود، پیامبربه من دستورداد تاحد را بر او جاری کنم، ولی متوجه شدم اوتازه در عادت نفاس قرار گرفته است، ترسیدم اجرای حد موجب مرگ او شود، لذاحد را اجرا نکردم،و به عرض رسول خدا رساندم»، ‌ایشان ضمن تأیید، فرمودند: «احسنت» ودرنتیجه حد به تأخیر افتاد.(ابن قدامه ۳۲۹/۱۲)

توجه به افکارعمومی:
تنگنایی که افکار عمومی میتواند در موردحکمی رقم زدبه سادگی آن حکم را تحت قاعده “نفی عسر وحرج” است که البته در این مورد حرج مطرح است که بمعنای؛ “تنگنا و محدودیت” قرار داده وآن رارفع میکند.
مضاف به اینکه در اجرای حدود الهی به مقتضای عقل باید متوجه شرائط جامعه بود که التهابی ایجاد نشود که در اینصورت گرچه مجرم به سزای خود رسیده باشد اما بازدارندگی در دیگران ایجاد نمیکند و بلکه چه بسا مشکل آفرین هم بشود!
در غزوه بنی المُصطلق که جنگ به پایان رسید و خیانت «عبدالله بن ابی» در ایجاد اختلاف و شکاف در میان جبهه خودی روشن شد ، پیامبر اعظم (ص) از کشتن اوپرهیز داشت ودر پاسخ کسانی که اصرار بر اعدام عبدالله داشتند، فرمودند:
“اگر به قتل او دستور دهم، آنگاه خواهند گفت: محمد بعد از پایان جنگ ، سربازان را می‏کشد.” (سیره ابن هشام‌۷۷۸/۱)

استاد مطهری می‌گوید:
“جهان برای انسان مثل رفیق است. این جهان دارای اخلاقی است و همانطوریکه رفیق واخلاق خاص او را رعایت می‌کنیم،باید اخلاق این جهان هم رعایت کنیم.یک اتصال مرموزی بین انسان‌ها وجود دارد. جامعه‌ی یک پیکر است و هر  پیکر نسبت به عضو خود حساس است.”

محاسبه سوء استفاده دشمن:
نکته دیگری که دراجرای حدود میتواند تاثیرگذارباشدموارد “ضرری” است.
همین که عقل ویا عرف ضررقابل توجهی را گزارش کند،باعث میشود شرائط اجراء حکم متفاوت شود.
دشمن،دشمن است ودنبال بهانه برای ضربه است. چه زیباست که درعین قطع دست تبهکاران ازظلم وجنایت، به جنجال آفرینی آنان هم توجه شود.
این روش امام علی(ع)است که فرمود:
«من هیچ حدی رادرسرزمین دشمن اجرا نمی‏کنم،زیرا می‏ترسم آن شخص غیرتی شده وبه دشمن ملحق گردد.
– لا اقیم علی أحدحدا بارض العدو حتی یخرج منها،لئلاتلحقه الحمیه فیلحق بالعدو»(علل۵۴۵/۱)