تاملی بر بازنشر آثار زنده‌یاد مسکوب در فرهنگ جاوید

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: بازنشر و احیای کتب تألیف و ترجمه در دهه‌های گذشته که مترجمان یا مؤلفان آنها دیگر در قید حیات نیستند، سنت پسندیده‌ای است و فواید بسیار دربر دارد. بازتولید متون ضمن بازنشر اندیشه‌ها، مخاطبان را در جریان‌های اصلی فرهنگ در دوران آفرینش آن متون قرار داده و البته مخاطب را (بویژه در ترجمه‌ها) با تاریخ تحولات ترجمه نیز آشنا می‌کند.

ناشران بسیاری در کشور هستند که در ذیل برنامه‌های اصلی خود به بازنشر این متون نیز اقدام می‌کنند. کتاب‌ها در این انتشاراتی‌ها دوباره حروف چینی می‌شوند. شاید در این مراحل برخی از غلط‌های تایپی احتمالی در چاپ‌های گذشته برطرف شوند. معمولاً اگر وارثانی از پدیدآورندگان این آثار حضور داشته باشند، بازنشرها با نظر آنها انجام می‌شود.

زنده‌یاد شاهرخ مسکوب (درگذشته به سال ۱۳۸۴) یکی از چهره‌های شاخص فرهنگ ایران است که از دهه ۳۰ تا دهه ۶۰ حضور فعالی در عرصه ترجمه و تألیف و نقد داشت. او شاهنامه پژوه مهمی است و متن‌هایش پیرامون شاهنامه باعث شد تا جریان‌های شاهنامه پژوهی در ایران به رویکردها و نگاه‌های جدید مجهز شوند.

او همچنین در عرصه ترجمه نیز حضوری فعال داشت و بویژه برای نخستین بار نمایشنامه‌های مهمی از یونان باستان را به فارسی ترجمه کرد. «افسانه‌های تبای» اثر سوفوکلس شامل نمایشنامه‌های «ادیپوس شهریار (ادیپ شاه)»، «ادیپوس در کلنوس» و «آنتیگنه» به همراه مقاله مهم «آنتیگنه و لذت تراژیک» از جمله این نمایشنامه‌هاست. همچنین او ترجمه نمایشنامه مهم «پرومته در زنجیر» اثر اشیل را نیز از خود به یادگار گذاشته است. از این نظر دانشجویان رشته تئاتر و علاقه‌مندان به ادبیات یونان باستان مدیون او هستند.

ترجمه نمایشنامه «پرومته در زنجیر» اثر اشیل را زنده‌یاد مسکوب سال ۱۳۴۲ توسط انتشارات اندیشه منتشر کرد و به چاپ‌های متعدد رسید. گویا زمان چاپ سوم خود زنده‌یاد مسکوب در متن ترجمه تغییرات اندکی داد و آن را مختصر ویرایشی کرد. انتشارات فرهنگ جاوید که یکی از ناشرانی است که به بازنشر متون اهالی قلم درگذشته اقدام می‌کند، سال ۹۵ این ترجمه را منتشر کرد. در شناسه این کتاب نام علیرضا جاوید، مدیر این انتشارات به عنوان ویراستار اثر درج شده است.

بسیاری از اهالی ادبیات و ترجمه به دقت نظر شاهرخ مسکوب در ترجمه، تسلط حیرت انگیزش بر زبان فارسی، دغدغه‌اش در انتخاب واژگان و به طور کل نثر پاکیزه‌اش اذعان کرده‌اند. همچنین می‌دانیم که این ترجمه چند بار در زمان حیات مترجم نیز منتشر شده است. سوال اینجاست که نقش ویراستار جدید در این بازنشر چه بوده است؟ اگر در متن دست برده شده که قاعدتاً باید از نظر زبانی این کار صورت گرفته باشد. می‌دانیم که مرحوم مسکوب زبان یونانی نمی‌دانست و نمایشنامه‌ها را از زبان واسطه به فارسی برگرداند. اگر اشکالی به ترجمه راه پیدا کرده باشد قاعدتاً از آن زبان‌های واسط است.

این انتشارات عناوین دیگری از آثار شاهرخ مسکوب را نیز جملگی با ویرایش علیرضا جاوید بازنشر کرده است. گویا زنده‌یاد مسکوب فرزند دختری داشتند که اکنون در ایران نیست، آیا برای این بازنشر و این ویرایش جدید با او هماهنگ شده است؟ عجیب اینجاست که استاد حسن کامشاد، دوست دیرین زنده‌یاد مسکوب که در خارج از کشور سکونت دارد، احتمالاً در جریان این بازنشرها قرار گرفته است. برخی از آثار زنده‌یاد مسکوب با تلاش کامشاد منتشر شده‌اند، اما او که دوست شصت ساله مسکوب است و به زبان‌های انگلیسی و فارسی تسلط دارد، تغییری در متن دوستش نداده است.

علیرضا جاوید، مدیر انتشارات جاوید درباره این بازبینی‌ها به مهر گفت: متن ترجمه مسکوب از نمایشنامه «پرومته در زنجیر» را با متن‌های فرانسه و انگلیسی آن تطبیق دادم. ضمن اینکه ضبط اعلام اشکال داشت که همگی در متن جدید تصحیح شدند.

وی افزود: در نسخه‌ای که در زمان حیات زنده‌یاد مسکوب از «پرومته در زنجیر» منتشر شد، مقدمه او در انتهای کتاب بود که من آن را به ابتدای کتاب آوردم. ضمن اینکه در تمام پانویس هرجایی که اشاره‌ای به اسطوره‌ای شده من آن را توضیح دادم و ضبط یونانی‌اش را آوردم و درباره خاستگاه آن اسطوره مطالبی را به مخاطب منتقل کردم. ضبط برخی از اسامی اشتباهاتی داشت که اصلاح شدند.

جاوید ادامه داد: قسمت کوتاهی از متن را نیز زنده‌یاد مسکوب ترجمه نکرده بود و خود او هم توضیح داده بود که این قسمت را ترجمه نکرده است. در ترجمه آقای عبدالله کوثری این قسمت وجود داشت که به متن اضافه شد.

مدیر انتشارات فرهنگ جاوید در انتها درباره نظر وارث و بازمانده زنده‌یاد مسکوب درباره بازنشر آثار او گفت: آقای حسن کامشاد اختیار بازنشر آثار زنده‌یاد مسکوب را در دست دارند و این آثار همگی با نظارت و نظر او بازنشر شده‌اند.