دولت جدید آمریکا یک ماهه شد؛ ادامه تحریم‌ها اقتصاد ایران را به کجا می‌برد؟

دولت جدید آمریکا یک ماهه شد؛ ادامه تحریم‌ها اقتصاد ایران را به کجا می‌برد؟

• هادی چاوشی
• روزنامه‌نگار

۷ ساعت پیش

منبع تصویر، Getty Images

با گذشت یک ماه از تغییر رئیس‌جمهور در آمریکا، امیدها برای بازگشت سریع تهران و واشنگتن به اجرای برجام کمرنگ شده و تداوم تحریم‌ها در کوتاه‌مدت محتمل به نظر می‌رسد. اما این تحریم‌ها چه معنایی برای اقتصاد ایران داشته و چرا مقامات جمهوری اسلامی بر لغو همه آنها به عنوان شرط اجرای تعهدات برجامی تاکید می‌کنند؟

جو بایدن در زمان مبارزات انتخاباتی وعده داده بود به توافق هسته‌ای با ایران بازمی‌گردد. احتمالا به همین دلیل، مقام‌های ایرانی بارها از پیروزی آقای بایدن در مقابل دونالد ترامپ ابراز خرسندی کرده‌اند. ولی حالا دو طرف منتظرند تا دیگری گام نخست بازگشت به برجام را بردارد.

آیت‌الله خامنه‌ای دو هفته پیش "سیاست قطعی و عدول‌ناپذیر" جمهوری اسلامی درباره برجام را این‌گونه توصیف کرد: "اگر می‌خواهند ایران به تعهدات برجامی خود برگردد، باید آمریکا تحریم‌ها را در عمل کلا لغو کند.". اما تاکنون از سخنان مقام‌های آمریکا اینطور به نظر می‌رسد که واشنگتن قرار نیست پیش‌قدم شود.

در تریبون‌های عمومی، رهبر جمهوری اسلامی بر قوی شدن اقتصاد ایران و "خنثی‌سازی" تحریم‌ها (نه لغو آنها) تاکید می‌کند و تحلیلگران مورد اعتماد نظام از برنامه‌ریزی برای ادامه وضع موجود با "اقتصاد مقاومتی" حرف می‌زنند.

آیت‌الله خامنه‌ای اخیرا بار دیگر تاکید کرده که "باید اقتصاد را با فرض برداشته‌نشدن تحریم‌ها جوری برنامه‌ریزی کنیم تا کشور به خوبی اداره شود" و اضافه کرده: "تحریم‌ها نیز به تدریج در حال بی‌اثر شدن هستند."

اما آیا شواهد موجود در اقتصاد ایران این ادعا را تایید می‌کند؟ آیا اقتصاد ایران می‌تواند در بلندمدت تداوم وضع موجود را تحمل کند؟

ادامه وضع موجود یعنی حفظ تحریم‌هایی که دولت دونالد ترامپ پس از خروج از توافق هسته‌ای بر نفت، نظام مالی و به طور کلی همه اقتصاد ایران تحمیل کرده است.

قیمت دلار

در ماه‌های اخیر و پس از قطعی شدن پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده، چشم‌انداز پیش روی فعالان اقتصادی ایرانی تغییر کرده و امیدهایی برای باز شدن روزنه‌های تنفس اقتصاد ایران ایجاد شده بود. این مساله اثر خود را در بازارهای مالی ایران نشان داد. به عنوان نمونه، قیمت دلار در بازار تهران که در زمان اوج خود در مهرماه ۱۳۹۹ از ۳۲ هزار تومان عبور کرده بود، در آستانه تحلیف جو بایدن تا ۲۱ هزار تومان پایین آمد.

منبع تصویر، Getty Images

با رنگ باختن چشم‌انداز رفع سریع تحریم‌ها، قیمت دلار اخیرا دوباره بالا رفته و این روزها حوالی ۲۵ هزار تومان نوسان می‌کند.

چنین تغییر روندهایی می‌تواند به تغییر "انتظارات تورمی" بینجامد. انتظاراتی که -به گفته بانک مرکزی ایران- مثبت شدن آن در ماه‌های آذر و دی به کاهش تورم منجر شده بود. بنابر گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم ماهانه در دی‌ماه ۱.۸ درصد و در آذرماه ۲ درصد بوده که در مقایسه با ارقام ۷ و ۵.۲ درصدی مهر و آبان کاهش قابل توجهی داشت.

اما در بهمن‌ماه نرخ تورم ماهانه دوباره افزایش پیدا کرده و به ۲.۵ درصد رسیده است. این تجربه نشان می‌دهد تغییر جهت انتظارات تورمی اصلا بعید نیست. اتفاقی که در غیاب تغییر در مولفه‌های واقعی اقتصادی، می‌تواند موج تورمی بعدی را ایجاد کند.

• گرانی در ایران؛ آیا تورم در حال کاهش است؟

یک دهه سکون

آنچه در ادبیات مقامات ایرانی "جنگ اقتصادی" نامیده می‌شود، موجب شده طی سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ اقتصاد ایران نزدیک ۱۲ درصد کوچک شود. در شرایطی که ایران در ابتدای دهه ۱۳۹۰ نیز یک دوره رکود اقتصادی را تجربه کرده، مجموع رشد اقتصاد ایران در یک دهه اخیر حدود صفر بوده است.

بنا به گزارش بانک مرکزی، رشد اقتصادی ایران در نیمه نخست سال جاری مثبت بوده است. با این حال اقتصاددانان هشدار می‌دهند که این، احتمالا یک اتفاق موقت و تا حدودی ناشی از رشد قیمت ارز است. به گفته مسعود نیلی، استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف "تا وقتی مواد اولیه و منابع وجود دارد، تولید صورت می‌گیرد و رشدهای نسبتا بالا رخ خواهد داد" ولی بعد از آن "در سه‌ماهه سوم [سال ۱۳۹۹] رشد کمتر می‌شود و در سه‌ماهه چهارم باز هم کاهش بیشتری خواهیم داشت."

به گفته آقای نیلی، امسال برای اولین بار بعد از دوران جنگ ایران و عراق، احتمالا "رشد موجودی سرمایه منفی یا در بهترین حالت حدود صفر باشد" و وقتی سرمایه‌گذاری نباشد، رشد اقتصادی هم در کار نخواهد بود.

به دلیل حذف ایران از بازار نفت، قطع ارتباطات پایدار با اقتصاد دنیا و جای نگرفتن در زنجیره‌های تولید جهانی، ظرفیت تولید بالقوه اقتصاد ایران طی دهه ۱۳۹۰ به طور پیوسته افت کرده و حتی با فرض افزایش نیافتن تحریم‌ها نیز برای سال‌های آینده چشم‌انداز چندان روشنی وجود ندارد.

درجا زدن اقتصاد ایران در این سال‌ها با تورم‌های شدید همراه بوده و مشکلات معیشتی زیادی برای مردم ایجاد کرده است. بنابر اعلام بانک مرکزی، درآمد سرانه مردم ایران در پایان سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۰ حدود ۳۳ درصد کمتر شده است.

مشکلات معیشتی همچنین به عنوان دلیل اصلی اعتراض‌های گسترده سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ شناخته می‌شود. در سال ۱۳۹۸ حکومت ایران با قطع اینترنت معترضان را سرکوب کرد. براساس گفته‌های مقامات ایران حدود ۲۳۰ نفر در این اعتراض‌ها کشته شده‌اند. گزارش سازمان‌های دفاع از حقوق بشر شمار کشته شدگان را بیش از ۳۰۰ نفر اعلام کرده‌ است. خبرگزاری رویترز هم شمار کشته شدگان را بیش از هزار و ۵۰۰ نفر اعلام کرده بود.

امسال نیز تقریبا هفته‌ای نبوده که گروهی از شهروندان ایرانی -از صنف‌ها، گروه‌ها و طبقات مختلف- در اعتراض به وضعیت معیشتی خود در مقابل نهادهای دولتی و عمومی ایران دست به تجمع نزده باشند.

به همه اینها باید همه‌گیری کرونا را هم اضافه کرد که در یک سال گذشته باعث تشدید بیکاری و افزایش فقر در ایران شده است. به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس، شوکی که شیوع کرونا به اقتصاد ایران وارد کرده "آثار رفاهی بسیار قابل توجهی" بر خانوارها داشته است.

• چرا کسی مثبت شدن رشد اقتصادی ایران را باور نمی‌کند؟

امید به "دور زدن تحریم‌ها"

درآمدهای نفتی ایران طی سال‌های تحریم پس از برجام به شدت افت کرده است. به گفته عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی ایران، مجموع درآمد ناشی از صادرات نفت ایران در دو سال اخیر "جمعا کمتر از ۲۰ میلیارد دلار" بوده؛ حال آنکه این رقم در سال‌های قبل "بیش از ۴۰ میلیارد دلار" در هر سال بوده است.

قیمت نفت در ماه‌های گذشته افزایش یافته و مقامات ایرانی می‌گویند در دور زدن تحریم‌ها و فروش نفت موفق‌تر از قبل عمل کرده‌اند. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران اوایل بهمن‌ماه گفت که صادرات نفت ایران "به شدت افزایش یافته" و بالاترین رکوردهای صادرات "فرآورده‌های نفتی" نیز در دوران تحریم به ثبت رسیده است.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

یک تانکر ایرانی در حال انتقال نفت به یک تانکر دیگر در آبهای اندونزی

بنابر گزارش موسسات ردیابی نفتکش‌ها، صادرات نفت ایران بیشتر شده، ولی هنوز فاصله زیادی با دوران پیش از تحریم دارد. موسسه مشاوره انرژی "اس وی بی" می‌گوید صادرات نفت ایران که در ماه اکتبر ۲۰۲۰ (مهر و آبان ۱۳۹۹) کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه در روز بوده، در ماه دسامبر (آذر و دی) به بیش از ۷۰۰ هزار بشکه افزایش یافته است. صادرات نفت ایران پیش از تحریم بیش از ۲.۵ میلیون بشکه در روز بود.

به گفته آقای زنگنه، بخش عمده صادرات نفت ایران "به اسم ایران نیست و حتی سندها هم تغییر می‌کند." اما تحولاتی مثل توقیف نفتکش‌های حامل بنزین ایران -که زیر پرچم کشورهای دیگر حرکت می‌کردند- نشان می‌دهد تداوم این مسیر هم با موانعی روبرو است.

وزارت دادگستری آمریکا اخیرا اعلام کرده یک محموله بنزین مصادره‌شده ایرانی را فروخته و به زودی ده‌ها میلیون دلار درآمد حاصل از آن را به "بنیاد قربانیان آمریکایی کشورهای حامی تروریسم" خواهد داد.

اثر "بلاتکلیفی و نبود اطمینان"

مرکز پژوهش‌های مجلس برای سال ۱۴۰۰ برآورد کرده "در صورتی که محیط اقتصاد کلان در شرایط بلاتکلیفی و نااطمینانی و انتظار نسبت به تغییرات محیط بین‌المللی قرار گیرد، این موضوع می‌تواند رشد اقتصادی را نزدیک به صفر و حتی در دامنه منفی قرار دهد."

نزدیک شدن انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده ایران احتمالا بر ابعاد بلاتکلیفی و نااطمینانی خواهد افزود.

برخی سیاستمداران هشدار می‌دهند که در چنین وضعیتی، اگر "امید" به روزهای بهتر هم از بین برود، ممکن است تبعات اجتماعی و امنیتی متفاوتی در انتظار جامعه ایران باشد. محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران اخیرا گفته "تحمل فشارهای اقتصادی فعلی برای اکثریت جامعه طاقت‌فرسا شده." در مقابل، کسانی چون احمد علم‌الهدی، امام جمعه مشهد می‌گویند "عشق مردم به انقلاب از روزی که تحریم‌ها وضع شد، بیشتر شده است."