«خمسه» نظامی سرشار از دُرهای حکمت و گنج های معرفت است

به گزارش خبرنگار مهر، مراسم بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی، چهارشنبه ۲۰ اسفند ماه به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در فضای مجازی برگزار شد. دراین برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، احمد خاتمی استاد ادبیات دانشگاه شهید بهشتی و احمد تمیم داری استاد ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی سخنرانی کردند.

حسن بلخاری در ابتدای این مراسم گفت: بنده درباره ظرافت هایی که نظامی در بیان حکمت ارائه کرده و همچنین درباره تحلیلی که هگل در یکی از آثار خودش از نظامی به عمل آورده است، بحث می کنم.

او ادامه داد: نظامی گنجوی در بخش های مختلف «خمسه» خود که شامل خسرو و شیرین، مخزن الاسرار، اسکندر نامه، هفت پیکر و لیلی مجنون است مباحثی درباب شخصیت شناسی خود دارد که در بیان و تحلیل شخصیت این حکیم بزرگ و شاعر گرانقدر ایرانی، فوق العاده مهم است. او در «هفت پیکر» به تلاش وسیع و ارجمندی که در باب دریافتن و آموختن علوم مختلف داشته، اشاره کرده است.

استاد دانشگاه تهران تأکید کرد: خواندن خمسه نظامی، شما را صرفاً با داستان هایی عاشقانه و شیرین آشنا نمی‌کند، بلکه در آنها، دُرهای حکمت و گنج های معرفت هم وجود دارند.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی افزود: بحث دوم من در باب نگاه ویژه ای است که «هگل» درباره نظامی در کتاب «درس گفتارهایی در باب زیبایی شناسی» دارد. این کتاب که در تاریخ زیبایی شناسی و فلسفه آن، امر مهمی است، اینها درس گفتارهایی است که هگل از سال ۱۸۳۳ تا ۱۸۲۹ میلادی در دانشگاه برلین داشته است. هگل در این کتاب، بر اساس نظریه بنیادین خود- که روح مطلق در سپیده دم تاریخ سه تجلی دارد و به صورت هنر، سپس به شکل دین و بعد از آن به صورت فلسفه ظاهر می شود، تز اصلی خود یعنی «گذر روح در بستر دیالکتیک هستی» را بیان کرده و در باب معماری، نقاشی، پیکر تراشی، شعر و مواردی از این قبیل بحث می کند. وقتی به مسأله «شعر» می رسد، می داند که نباید نقش و عظمت ایرانیان در این هنر را نادیده بگیرد.

او ادامه داد: هگل در جلد دوم این کتاب، از جهان متفاوت شاعران ایرانی سخن می گوید، شاعرانی که ملکوت نگر اند، یعنی بر اساس مشاهده و مکاشفه خود به تماشای ملکوت می نشینند و از خان نعمت آنجا توشه بر می گیرند.

بلخاری اضافه کرد: او سردسته این شاعران ملکوت نگر را مولانا می داند و بعد سراغ حافظ می رود. هگل در جلد چهارم کتاب خود نیز وقتی انواع شعر، به ویژه شعر حماسی را بر می شمارد، سراغ فردوسی می رود و سپس بیان می کند که در شاهنامه فردوسی با اسطوره هایی مواجه هستیم که نمی توانند واقعی باشند. به همین علت در حماسی بودن شاهنامه تردید کرده و در حوزه ای بحث می کند که در آن، حماسه ملی فردوسی، به حماسه عاشقانه تبدیل می شود و در رأس این حماسه های عاشقانه، حکیم نظامی ایستاده است.

بلخاری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: هگل در یک بررسی تطبیقی میان خمسه نظامی و شاهنامه فردوسی، از لحاظ حماسی بود، به این نتیجه می رسد که بین این دو اثر در بیان نوع خاصی از شعر که او نام آن را «شعر حماسی» می گذارد، یک نوع همراهی وجود دارد، اما شعر حماسی فردوسی، عاشقانه نیست، درحالی که شعر نظامی، حماسی و عاشقانه است، اما کسی می تواند این نکته را ادراک کند که خمسه نظامی را با نگاه تحلیلی، خوانده باشد.

شاعر بلند آوازه

در ادامه مراسم غلامعلی حداد عادل، به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: اگر بخواهیم پنج شاعر درجه اول و بلند آوازه را در زبان فارسی نام بریم بی گمان نظامی یکی از آنهاست. درحقیقت فردوسی، نظامی، سعدی، مولوی و حافظ پنج شاعر بزرگ ما هستند. همچنان که فردوسی با مثنوی سرایی خود حماسه آفرید و حماسه را در جامه شعر ماندگار کرد و مولوی با مثنوی عارفانه خود ماندگار شد و نظامی هم با مثنوی های عاشقانه و داستانی خود ماندگار شد.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی تأکید کرد: محتوای دل انگیز در کنار زبان دلنشین، سبب شد شعر نظامی در همه آفاق فارسی زبانان مقبول افتد و خوانده شود. از این رو خمسه نظامی یک مجموعه داستانی حکمت آموز وهمه کس فهم است.

حداد عادل افزود: زبان نظامی، پخته، دلنشین و نرم است و اشعار او نیز در عین فصاحت و بلاغت، بسیار شیرین است و موسیقی خاصی دارد که در شعر کمتر شاعری دیده می شود.

او ادامه داد: کسی که شعر او را به زبان فارسی می شنود، گویی ترنم موسیقایی لطیفی در جان او طنین می‌افکند.

حداد عادل دربخش دیگری از سخنان خود گفت: هنر نظامی گنجوی در ترکیب سازی است؛ از این رو استادان ما در معرفی زبان او به این هنر توجه کرده اند، دقت او در هنر ترکیب سازی می تواند امروز در کار واژه گزینی زبان فارسی برای ما آموزنده باشد.

نظام احسن در اندیشه نظامی

سومین سخنران این نشست در فضای مجازی، احمد خاتمی بود. او طی سخنانی گفت: نظامی به عنوان یک حکیم، جهان بینی و نظم فکری خاص خود را دارد که بخشی از آن در حوزه علم کلام است. از جمله موضوعات مورد توجه او، مسأله نظام احسن است. مقصود ما از نظام احسن این است که عالم و آفرینش در بهترین وضعیت و وجه ممکن خلق شده است.

او ادامه داد: بحت فلاسفه در این زمینه آن است که خداوند یا نمی تواند، یا نمی داند یا بخل می ورزد یا دوست ندارد که عالمی بهتر از این عالم خلق کند. همه این موارد با تعریفی که از ذات الهی داریم، ناسازگار اند. حکمت خداوند اقتضا می کند عالم به همین صورت بماند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی درادامه سخنان خود با اشاره به عقاید اشاعره، عرفا و اندیشمندان پیش از نظامی در بحث از نظام احسن گفت: برهان در شعر نظامی خیلی جایگاهی ندارد همانگونه که شعر در استدلال جایی ندارد. آنچه در آثار نظامی در باب مباحث کلامی می توان به دست آورد، گزارش هایی است که به صورت شعر و تمثیل و داستان ظاهر می شوند.

او تأکید کرد: نظامی، نظام احسن را پذیرفته ولی نظامی که هیچ اشکالی بر آن وارد نباشد، مدنظر او نیست. او عالم را با همه شرور موجود در آن پذیرفته است و آن را عالم احسن می داند و با وجود عنصر شر، عالم را نظام احسن می داند.

زیبایی شناسی و آفرینش زیبایی در آثار نظامی

در پایان این برنامه هم احمد تمیم داری، طی سخنانی درباره زیبایی شناسی و آفرینش زیبایی در آثار نظامی گفت: آثار نظامی گنجوی از نظر زیبایی در اوج کمال اند، آنچنان که در میان شاعران فارسی زبان، کمتر شاعری را می یابیم که مانند او به آفرینش زیبایی پرداخته باشد.

وی ادامه داد: مسأله زیبایی و زیبایی شناسی که در همه زبان ها مطرح می شود یک مقوله فلسفی است ولی در دوران معاصر، بزرگان سعی کردند زیبایی شناسی و هنر را یک مقوله مستقل بدانند. در حقیقت تعریف زیبایی کار دشواری است ولی بیان صفات آن تاحدودی ممکن است.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی افزود: شعار، در معنای صحیح، مربوط به باطن انسان است اما شاعر عشق را شعار خود می داند و به خود هشدار می دهد که به جز عشق به هیچ کار دیگری نباید بپردازد، در داستان خسرو و شیرینِ نظامی گنجوی، جهان واقعی، جهان عشق است و بقیه امور عالم، در حال کسب روزی اند.

او در پایان سخنان خود درباره عناصر زیبایی در آثار نظامی نیز گفت: نظامی در آفرینش زیبایی در داستان خسرو و شیرین، در معنی استعاری از پنجاه واژه استفاده کرده است، شاعران خمسه یعنی فردوسی، نظامی، حافظ، مولوی و سعدی، سردمداران ادب فارسی اند. به همین علت برای حفظ و نگهداری و ترویج فرهنگ ایرانی باید به آثار این شاعران توجه کنیم و اگر این توجه از سوی ما صورت نگیرد، آثار و اندیشه این بزرگان از سوی دیگران مصادره به مطلوب خواهند شد.