وبینار: خوانشی جدید از تاریخ اقتصاد مدرن در ایران از منظر آمیزش حاکمیت و مالکیت – با مهرداد وهابی

مهرداد وهابی* – از من دعوت به عمل آمده است تا به مناسبت ورود به سال ۱۴۰۰، سال پایانی قرن، به بازبینی پیدایش و تحول اقتصاد مدرن ایران در صد ساله اخیر بپردازم. این دعوت را پذیرفته‌ام؛ نخست بدین سبب که تاریخ‌نگاری در ایران اساسا به تاریخ سیاسی و اجتماعی خلاصه می‌شود، و حال آن که تاریخ‌نگاری اقتصادی در ایران اگر نگوییم يکسره ناموجود است، بی‌تردید هنوز دوران کودکی را سپری می‌کند.

اگرچه اقتصاد مرسوم، تاریخ‌نگاری اقتصادی را به اندازه‌گیری کمی تولید ناخالص ملی و یا درآمد سرانه در ادوار گوناگون، و کاربست روش‌های مقداری در فهم تاریخ یا کلیومتریکس (Cliometrics) محدود می‌کند، تلاش خواهم کرد نه تنها نقطه قوت بلکه محدودیت‌های بنیادین این نوع نگرش را در درک تاریخی مقوله‌هایی که بر پایه آنها این اندازه‌گیری‌ها صورت می‌گیرد، برملا سازم.

نقطه آغازم دربازبینی پیدایش اقتصاد مدرن تمایزی است که یونیان از زمان ارسطو وضع کرده‌اند که به موجب آن اقتصاد مبتنی برکسب سود یا کرماتیستیک (Chrematistics) می‌باید از اقتصاد خانوار یا معیشت (Oikonomia) منفک شود. تمایز بنگاه یا شرکت (Enterprise) به عنوان نهادی در جست‌وجوی سود، از خانوار (Household) سرآغاز پژوهش تاریخی‌ام خواهد بود.

عصر تجدد درپی انقلاب شکوهمند انگلستان (۱۶۸۸)، جنگ استقلال آمریکا (۱۷۷۶)، و انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۸۹) این تمایز نخستین را به تمایزی بزرگ فرا رویاند: تمایز حاکمیت از مالکیت، و تفوق دومی بر اولی به نحوی که حاکمیت خادم مالکیت به حساب آید. تجدد ایرانی از مشروطیت تاکنون، اما، از فقدان این تمایز بزرگ در رنج بوده و هست. ثمره‌ی آن درهم تنیدگی دو نوع سرمایه‌داری است که هم‌زمان عامل ترقی و انسداد اقتصادی بوده و هست: سرمایه‌داری سیاسی وسرمایه‌داری بازار. از آنجا که تنگی مهلت گفتار از جامعیت ارائه پژوهشم خواهد کاست، تلاش خواهم کرد تا با رجوع به برخی از برهه‌های تاریخی شنونده را به اعتبار خوانش جدیدم راغب سازم.

*استاد اقتصاد در دانشگاه سوربن شمالی و پژوهشگر چپ

گفتار نخست:

جمعه ۲۶ مارس ۲۰۲۱ / ششم فروردین ۱۴۰۰

ساعت ۲۰:۳۰ ایران – ۱۷ به وقت اروپای غربی

لینک شرکت در جلسه نخست وبینار : http://bit.ly/vahabi1

این وبینار هم‌زمان و زنده در سایت، یوتیوب و توییتر زمانه در دسترس خواهد بود.

گفتار دوم این وبینار جمعه ۲ آوریل ۲۰۲۱ / ۱۳ فروردین ۱۴۰۰ ارائه خواهد شد.