«خَرِ فیلسوف»، بار دیگر به کتابفروشی‌ها آمد

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، توفیق الحکیم نویسنده، متفکر و نمایشنامه‌نویس مصری  (۱۸۹۸ تا ۱۹۸۷) تحصیلات ابتدایی را در مدارس مختلف سپری کرد. معاشرت با نمایشنامه‌نویسان معاصرش، به ویژه محمود تیمور (۱۸۹۴ تا ۱۹۷۳) او را علاقه مند کرد تا از سال ۱۹۲۲میلادی به نمایشنامه‌نویسی بپردازد.

توفیق الحکیم در سال ۱۹۲۴میلادی از دانشگاه حقوق فارغ‌التحصیل و برای تکمیل تحصیلات عازم فرانسه شد. اما در پاریس حقوق را ادامه نداد و قریب به چهار سال را به مطالعه ادبیات اروپا سپری کرد. وی در سال ۱۹۲۸میلادی به مصر بازگشت و عهده‌دار مناصب دولتی شد اما علاقه‌مندی به ادبیات باعث شد در سال ۱۹۴۳میلادی، به طور کلّی از کار دولتی کناره‌ گرفته و تنها به‌کارهای هنری بپردازد.

الحکیم توانست با الهام از نمایشنامه‌های اروپایی برای نخستین بار از نمایشنامه به عنوان نوع ادبی مستقل در ادبیات عرب سخن به میان آورد طوری که او را پدر نمایشنامه جدی مصری و رمان مدرن عربی می‌دانند.

وی برنده گردنبند نیل (مدال افتخار) در سال ۱۹۷۵، دارنده نشان درجه یک هنری و دکترای افتخاری از آکادمی هنرهای مصر بود و کتاب‌هایش به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، روسی و آلمانی ترجمه شده و برخی از آن‌ها در کشورهای مختلف روی صحنه رفته است.

آثار توفیق الحکیم چند گونه اند: آثار پژوهشی، داستان‌های کوتاه، داستان‌های بلند با انگیزه‌های ملی و اصلاحی و اجتماعی، نمایشنامه‌های تاریخی و نمایشنامه‌های سیاسی.

خر فیلسوف، که از زمره داستان‌های بلند الحکیم به شمار می‌آید در مورد یک فیلمنامه‌نویس مصری است که در سفری کاری، اتفاقی و ناخواسته کره‌خری را می‌خرد. اما نویسنده در فرآیند داستان، به دغدغه‌های مردم مصر مثل مشکلات زنان، کشاورزان، نظام‌های اجتماعی-اقتصادی اشاره می‌کند. الحکیم نسبت به جامعه آن روز مصر همچنین نقش زنان در توسعه کشور انتقادهای زیادی داشت که در خلال داستان و توصیف صحنه‌هایی در مناطق مختلف مصر بیان می‌کند.

از ماشین پیاده شدیم. نظامی‌ها از ما محافظت می‌کردند. از کوچه‌ها و سرسراها و میان خانه‌ها گذشتیم. بچه‌های مریض و سگ‌های شکاری دنبال ما می‌آمدند. وجود کهنسالان ازپاافتاده- که روی سکوهای بلند نشسته بودند و چای سیاه نوش جان می‌کردند- عبور ما را دشوار کرده بود. زن‌ها با سرهای پوشیده از انبوه خاکستر تنور از پشت درها سرک می‌کشیدند و کثیف و صورت خود را با شال سیاه پوشانده بودند. دختران و زیبارویان ده نیز با دست‌های کثیف و آغشته به پشگل چهارپایان، برای تماشای ما به صف شده و برای لحظه‌هایی از کار روزانه افتاده بودند. روستا همان جای کثیفی بود که همیشه تصور می‌کردم. هیچ امیدی به آن نیست! چیزی جز حسرت و رنج و تاسف ندارد. (ص. ۳۷) 

سطور بالا که در داستان ۹۰‌صفحه‌ای خر فیلسوف چند بار به اشکال مختلف تکرار می‌شود، بیان‌کننده عقیده الحکیم در مورد کل جامعه مصر و قابل تعمیم به آن است. 

غیر از این وی نظر خود در مورد زن مصری را بی‌پرده بیان می‌کند. «باید بهت بگم که زن مصری یک ویژگی بزرگ داره و اون اینه که توانایی پیشرفت سریع و ساکت رو داره. برای همین، من این اجازه رو به خودم می‌دم که همیشه - حتی با خشونت آشکار- نظرم رو بگم تا بتونم توجه‌اش رو به چیزهایی جلب کنم که از دست‌شون داده. من فکر می‌کنم که این راحت‌طلبی زن مصری، یک دلیل ساده داره و اون اینه که او همیشه و در همه‌حال، سرشت زن مصری گذشته رو زیر لباس کنیزک عثمانی با خودش داره. وظیفه ماست که این هشدار رو بهش بدیم و کم‌کم این لباس رو از تنش دربیاریم تا حقیقت ستودنی اولیه‌ش هویدا بشه؛ حقیقتی که اداره خونه و مملکت رو خوب بلده و به هنر اهمیت می‌ده و می‌تونه پایه‌گذار تمدن باشه». (ص. ۶۳) .

با وجود نظریه‌پردازی های الحکیم در داستان خر فیلسوف محوریت روایت، مشابهت‌های راوی با خر داستان است؛ هر دو تن‌پرور و فیلسوف‌مآب‌اند. نویسنده، با انتخاب خر و تبیین مشابهت‌های راوی با او، تاحدی هدفمند عمل کرده ‌است.

خر فیلسوف توسط پریسا عرب به فارسی برگردانده شده و در ۹۰ صفحه اخیرا به همت نشر روزبهان به بازار آمده است. کریم پورزبید، مرجان محمدی نیز ترجمه‌ای از این اثر (آوای کلار، ۱۳۹۵) به بازار عرضه کرده بودند. 

پریسا عرب که پیش از این نمایشنامه راز خودکشی یک زن (۱۳۹۷، افراز) را از توفیق الحکیم به فارسی ترجمه کرده است دانش آموخته زبان و ادبیات عرب در مقطع کارشناسی ارشد است. وی از سال ۱۳۸۶ با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی همکاری کرده و تالیف و ترجمه مقالات علمی متعددی را برای این مرکز و بنیاد دانشنامه جهان اسلام و فرهنگستان زبان و ادب فارسی برعهده داشته است.