مبانی اعتقادی و احکام شرعی انتخابات

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، انتخابات ریاست‌جمهوری از مهم‌ترین رویداد‌های سیاسی ایران به شمار می‌رود و در آن رئیس‌اجرایی کشور با رای مستقیم مردم برای چهار سال انتخاب می‌شود، اما اینکه شخص رئیس‌جمهور باید از چه ویژگی‌های شرعی، شخصی و قانونی برخوردار باشد بحثی است که همواره از سوی شهروندان به دقت مورد توجه قرار می‌گیرد و لازم است شرایط انتخاب فردی اصلح و شایسته فراهم شود.

در قانون اساسی برای شورا‌های اسلامی نیز وظایف و اختیاراتی تعریف شده، بنابراین مردم در انتخاب اعضای شورا‌ها نیز خواهان دقت لازم هستند تا افرادی اصلح، کارشناس و دلسوز وارد این نهاد شوند تا بتوانند ضمن پیگیری حقوقشان، بهترین تصمیم‌ها را برای آبادانی و توسعه شهر و روستا اتخاذ کنند.

با توجه به گرایش مذهبی و دینی مردم ایران، بسیاری به دنبال آگاهی از نظرات شرعی پیرامون اصل انتخابات و ویژگی‌های نامزد‌های اصلح هستند تا بتوانند علاوه‌بر وظیفه ملی، وظیفه شرعی خویش را نیز به نحو احسن انجام دهند. به همین دلیل در آستانه انتخابات سال ۱۴۰۰، برخی مبانی اعتقادی و احکام شرعی انتخابات و ویژگی‌های فرد اصلح که در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) بیان شده تقدیم خوانندگان عزیز می‌شود:

تغییر سرنوشت در قرآن

سرنوشت انسان و علل تغییر آن از موضوعاتی است که در قرآن به آن‌اشاره شده است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «یقیناً خدا سرنوشت هیچ ملتى را [به سوى بلا، نکبت، شکست و شقاوت‏]تغییر نمى‏دهد تا آنکه آنان آنچه را [از صفات خوب و رفتار شایسته و پسندیده‏]در وجودشان قرار دارد به زشتى‏ها و گناه تغییر دهند». (رعد/۱۱)

اگر مردم خوبی‌های خود را به بدی تبدیل کنند، سرنوشت آنان نیز تغییر می‌کند و اگر بالعکس بدی‌های خود را به خوبی تبدیل کنند، سرنوشت آنان نیز به خوبی تغییر خواهد یافت؛ بنابراین اگر بخواهیم سرنوشت کشور و ملت تغییر کند، باید ابتدا در دیدگاه‌ها و رفتار و عملکرد خودمان تغییر ایجاد کنیم.

از موضوعاتی که باعث تغییر سرنوشت یک کشور و باعث تغییر نعمت خواهد شد، مسئله «انتخابات» است.

اگر تفکر، عملکرد و تمایل انتخاب کنندگان، الهی و ایمانی و بر اساس آموزه‌های دین باشد، انتخاب شونده نیز انسانی الهی و ایمانی خواهد بود و اگر تمایلات انتخاب کنندگان بر اساس مادیات و مسائل نفسانی باشد، انتخاب شونده هم بر همان اساس انتخاب می‌شود. اگر انتخاب اصلح باشد، سرنوشت یک کشور به سمت رشد و سعادت می‌رود و انتخاب غلط، سرنوشت یک کشور را تغییر می‌دهد و به سمت فنا و نابودی می‌برد.

مسائل فقهی انتخابات

درخصوص مسئله انتخابات چند مسئله مطرح است:
۱. آیا انتخابات یک مسئله حقوقی است و یا یک مسئله فقهی؟
۲. اگر مسئله فقهی و تکلیف شرعی است، آیا واجب است یامستحب؟
۳. اگر واجب است، آیا واجب کفایی است یا واجب عینی؟

انتخابات از نظر حقوقی یک حق طبیعی برای مردم است و مردم با این حقی که دارند اراده خود را در حاکمیت اِعمال می‌کنند و سرنوشت کشور را تعیین می‌کنند و اگر کسی در انتخابات شرکت نکند، این حق طبیعی خود را ضایع کرده است.

اما از نظر فقهی، انتخابات یک تکلیف شرعی است، چرا که جامعه ما جامعه اسلامی است و در برابر دین خودمان مسئولیت داریم. در بُعد تکلیف شرعی هم رأی دادن نه یک مستحب معمولی، بلکه یک واجب است و در بُعد وجوب هم تنها واجب کفایی مثل تجهیز میت نیست که اگر عده‌ای انجام دادند از عهده بقیه ساقط شود، بلکه یک واجب عینی است و هر کسی که واجد شرایط رأی دادن است باید خودش اقدام کند و رأی دهد. مانند نماز که بر تک تک افراد بالغ واجب است، رأی دادن هم بر تک تک افرادی که به بلوغ اجتماعی و سیاسی رسیده‌اند واجب است و با ترک این واجب جامعه اسلامی و افراد آن متضرر خواهند شد.

حضرت امام خمینی (ره) فرمودند: «رأی دادن یک تکلیف شرعی و یک تکلیف الهی است. شرعاً تکلیف داریم که در امور سیاسی دخالت کنیم، همان طور که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیرالمومنین علی (ع) دخالت می‌کردند. نگویید که دیگران رای می‌دهند، کافی است. من هم باید رای بدهم تو هم باید رای بدهی و آن روستایی هم که در کنار مزرعه خود کار می‌کند باید رای بدهد. این یک تکلیف است». (صحیفه امام خمینی، ج ۱۵، ص ۱۵۸)

رهبر معظم انقلاب نیز فرمودند:
۱. شرکت در انتخابات برای افراد واجد شرایط یک وظیفه شرعی، اسلامی و الهی است.
۲. شرکت در انتخابات و رأی دادن واجب عینی است.
۳. شرکت در انتخابات برای زنان هم واجب عینی است و رضایت یا اذن شوهر یا اذن و اجازه والدین برای فرزند دخالتی در موضوع ندارد. (احکام هدایت سیاسی، ص ۵۴)

مسئولیت، امانت الهی

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «خداوند به شما فرمان مى‌دهد که امانت‌ها را به اهلش بدهید». (نساء/۵۸)

امام موسی بن جعفر (ع) فرمودند: «این امانت الهی همان امامت است که باید به اهلش سپرده شود، سپس در بقیه امانت‌ها جاری می‌شود». (تفسیر نورالثقلین، ج١، ص۴٩۵)

أمیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: «وَ إِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَهًْ؛ حکمرانى براى تو طعمه نیست، بلکه امانتى است بر عهده‌ات». (نهج‌البلاغه/ نامه ۵)

حضرت‌آیت‌الله خامنه‌ای فرمودند: «مسئولیت در نظام اسلامی، امانت الهی است. این مسئولیّت را، این توانایی را، امانت بدانید؛ امانت فقط این امانت‌های مادّیِ محسوس نیست؛ بلکه امانت مهمّ معنوی مسئولیّت، مصداق برتر امانتهاست». (بیانات در مراسم تنفیذ حکم دوازدهمین دوره ریاست‌جمهوری اسلامی ایران، مرداد٩۶)

انتخاب اصلح و شرایط آن

یکی از وظایف شرعی این است که برای مسئولیت‌ها فرد اصلح را انتخاب کنیم. یکی از ویژگی‌های فرد اصلح آن است که امین و آگاه به حوزه تخصصی خود باشد.

خداوند متعال در قرآن در مورد ویژگی‌های اصلح دو ویژگی مهم را برای سپردن مسئولیت مطرح می‌کند.

دختران شعیب در مورد حضرت موسی به پدر خود گفتند: «اى پدر او را استخدام کن چرا که بهترین کسى را که مى‌توانى استخدام کنى کسی است که قوىّ و امین باشد». (قصص/۲۶)

دو عنصر قدرت و توانایی انجام کار که همان تخصص است و امانتداری که همان تعهد است، از ویژگی‌ها و شایستگی‌های فرد اصلح از نظر قرآن کریم است.

امام محمد باقر (ع) فرمودند: «مَنِ ائْتَمنَ غیرَ مُؤتَمَنٍ فلا حُجّةَ له علَی اللّه؛ کسی که به انسان غیر امین اعتماد کند نزد خدای متعال هیچ عذری ندارد». (الکافی، ج‏۵، ص ۲۹۹)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فرمودند: «همگان بویژه خواص و علما وظیفه دارند با حداکثر دقت فرد اصلح را با حجت شرعی شناسایی کرده و به مردم معرفی کنند و مردم را در انتخاب درست یاری دهند. دخالت نکردن در این کار مهم خطرناک است و دخالت بدون بصیرت و حجت هم خطرناک است». (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، احکام انتخابات)

یکی از ملاک‌های شخص اصلح در انتخابات، داشتن علم و آگاهی و قدرت و توانایی لازم برای پذیرش مسئولیت است.

خداوند متعال در قرآن پیرامون فرمانروایی طالوت، علت اعطای مسئولیت به طالوت را داشتن قدرت و توانایی لازم و علم و آگاهی می‌داند و می‌فرماید: «همانا خداوند (طالوت را) به پادشاهى (و فرمان روائى) بر شما برگزیده زیرا به او علمى فراگیر و جسمى توانا عطا فرموده و اوست که به هرکس که بخواهد فرمان روائى می‌دهد و اوست وسعت دهنده و بسیار دانا». (بقره/۲۴۷)

طعنه اغیار

متاسفانه برخی کاندیدا‌های انتخاباتی که نه توان پذیرش مسئولیت دارند و نه علم و آگاهی لازم، به جای آنکه خدمتی کنند، عموم مردم را دچار مشکل می‌سازند تا جایی که باعث طعنه اغیار به نظام مقدس جمهوری اسلامی شده‌اند.

در یکی از استفتائات از رهبری سؤال شده: اگر فردی در مسئولیت اجرایی قرار گرفت، اما توانمند یا مدیر نبود آیا از لحاظ فقهی جایز است در آن پست بماند؟

در پاسخ فرمودند: ادامه مسئولیت برای فردی که به توانایی خود در انجام وظایف محوله اطمینان ندارد جایز نیست و چنانچه حقوق دریافت نماید باید برگرداند، مگر آنکه با تشخیص و اذن مسئول باشد. (احکام هدایت سیاسی صفحه ۸۰)

معیار‌های انتخاب اصلح

طبق نظر اکثر مراجع عظام تقلید، شرکت در انتخابات واجب شرعی است و کوتاهی و مسامحه در انتخابات حرام و به نظر حضرت امام خمینی گاهی اوقات در راس گناهان کبیره است.

از مصادیق کوتاهی در امر انتخابات، رای سفید دادن است که به نظر رهبر انقلاب چنانچه تضعیف نظام باشد حرام است.

یکی دیگر از مصادیق کوتاهی در امر انتخابات، رای دادن بدون توجه و دقت لازم و بدون در نظر گرفتن فرد اصلح و شایسته برای سپردن مسئولیت است.

برای شناخت فرد اصلح و شایسته جهت سپردن مسئولیت‌های خطیر و مهم مراجعه به آیات و روایات برطرف‌کننده ابهامات است.

با مطالعه کلمات گهربار امیرالمومنین علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌توان معیار‌ها و ملاک‌های فرد اصلح را شناخت.

آن حضرت در نامه ۵۳ یا همان عهدنامه مالک‌اشتر برخی از معیار‌های انتخاب اصلح را فرموده‌اند، که به گوشه‌ای از آن‌اشاره می‌شود:
خداترسی و توجه به شرع.
مردم داری و توجه به نظر مردم.
حق‌گرایی و مبارزه با باطل.
اهل مشورت با نیکان.
تلاش برای از بین بردن فساد.
خوش بین نبودن به دشمن حتی در مواقع صلح.
توجه به اقشار ضعیف جامعه.
نظارت بر زیردستان.
انتخاب افراد شایسته برای خدمت به مردم و...
در حکمت ۲۸۹ نیز فرمودند: قبل از سخن گفتن، اهل عمل باشد، حریص بر شنیدن حرف دیگران باشد نه حریص بر سخن گفتن.

ممکن است سؤال شود این معیار‌ها را برای افرادی که هنوز انتخاب نشده‌اند چگونه می‌توان تطبیق داد؟

در پاسخ باید گفت با توجه به عملکرد گذشته افراد و برنامه آینده آنان براحتی می‌توان ملاک‌های اصلح را بر آنان تطبیق داد؛ بنابراین لازم است به گذشته آنان نگاه کرده و کارنامه مدیریت‌ها و مسئولیت‌های قبلی آن‌ها را مورد بررسی قرار داد و در این زمینه و تنها وعده و وعید کارساز نیست.

حضرت امام در مورد انتخاب فرد اصلح فرمودند: «مثل مرحوم مدرس را انتخاب کنید، مدرس حالا هم زنده است. مردان تاریخ تا آخر زنده هستند؛ لذا سعی کنید مثل مرحوم مدرس را انتخاب کنید. اسلام می‌خواهد انسان درست کند، می‌خواهد آدم درست کند. یک آدم اگر موافق تعلیم قرآن درست شود، می‌بینید که یک مدرس از کار در می‌آید. چرا؟ برای اینکه وارسته بود، وابسته به هوای نفس نبود». (صحیفه امام، ج‏۱۸، ص: ۲۷۶؛ ج‏۷، ص: ۴۱۵ و ج‏۱۶، ص: ۴۵۲)

رهبر معظم انقلاب نیز تاکید فراوانی بر انتخاب اصلح و شایسته دارند و ویژگی‌هایی را برای فرد اصلح مطرح کرده‌اند که با اندکی جست‌وجو و مشورت با نیکان می‌توان به فرد اصلح رسید که برخی از این معیار‌ها عبارت است از:
با ایمان و معتقد به اسلام وپایبند به قانون اساسی باشد.
صداقت داشته باشد.
دارای عملکرد انقلابی و جهادی باشد.
به معنای واقعی کلمه ضد فساد باشد.
مشکلات اصلی کشور را بشناسد.
برنامه و راه‌حل برای مشکلات داشته باشد.
انتخابات را میدان مسابقه و خدمت بداند نه صحنه جنگ قدرت.
از هنجار شکنی و شکستن خطوط قرمز پرهیز نماید.
از دادن شعار‌های غیر واقع بینانه پرهیز کند.
ملاحظات اخلاقی را رعایت کند.
با سیاست‌های غلط مقابله کند.
به مسئله محوری و اصلی کشور که اقتصاد است توجه کند.
(به نقل از مرکز ملی پاسخگویی با استفاده از بیانات معظم‌له)

دیگر مراجع عظام تقلید نیز پیرامون انتخابات، وجوب شرکت در آن و ویژگی‌های فرد اصلح بیاناتی داشته‌اند.

حضرت آیت‌الله بهجت (ره) در مورد انتخابات که در قالب دو بیانیه منتشر نمودند، نکاتی را در مورد کاندیدای اصلح و وظیفه رأی دهندگان بیان فرمودند که بسیار مهم و قابل توجه می‌باشد. خلاصه‌ای از این دو بیانیه تقدیم می‌شود.
۱. دوازده امامی باشد.
۲. آگاه به مسائل شرعی شخصی باشد.
۳. آگاه به مسائل شرعی اجتماعی باشد.
۴. به خدا و اهل بیت و رسول و امام عصر علیهم‌السلام نزدیک باشد.
۵. با اعتقاد و ایمان کامل باشد.
۶. التزام عملی به عقیده و ایمان داشته باشد.
۷. با شجاعت باشد که از هیچ تهدیدی نترسد.
۸. از هیچ ملامت‌کننده و ملامتی نترسد.
۹. خداترس باشد.
۱۰. از رشوه و منافع شخصی دور باشد.
۱۱. از وطن‌فروشی و وطن‌فروشان دور باشد.
١٢. باید دید کدام در صفات از کفر دورتر است.
۱۳. پرهیزکار و متقی بوده و امر خدا را ترجیح دهد.
۱۴. زود تصمیم نگیرد و با احتیاط و توقف و مشورت عمل کند.
۱۵. در روشنایی توقف و در تاریکی حرکت نکند.
١۶. بداند نه‌تن‌ها در مستقل بودن کشور اسلامی نقصی نیست، بلکه نقص در وابستگی است.
۱۷. اهل تدبیر و برنامه‌ریزی باشد.
۱۸. آینده‌نگر باشد، نه مرتجع.
١٩. رأی دادن فقط بر واجدین تمام شرایط جایز است.
٢٠. فاقد بعضی از این شروط امین نیست.
٢١. رأی به فاقدین بعضی شرایط جایز هم نیست.
٢٢. شخص مشکوک متروک است.
٢٣. نگاه کند کدام در امور دین تغییر نداده و نمی‌دهد.
٢۴. در کدام نفاق راه ندارد.
٢۵. کدام در عقیده و عمل با امیرالمؤمنین و حضرت مهدی علیهما السلام نزدیک‌تر است.
٢۶. ببیند انتظار حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف در کدام یک بارزتر است.

وظایف رأی دهندگان

همچنین حضرت آیت‌الله بهجت در مورد وظایف رأی دهندگان فرمودند:
۱. هرکس خود باید در جست‌وجوی اصلح باشد.
۲. جست‌وجو باید از عقلای متدین آگاه باشد.
۳. تفحص هم باید کامل باشد.
۴. دوستی و دشمنی نفسانی اثر نکند.
۵. در حال رأی، خدا را ناظر بداند و رضای او را مقدم بدارد.
۶. اگر بداند یا احتمال دهد غیر واجد شرایط رأی می‌آورد، رأی به واجد شرایط واجب می‌شود با امکان.
٧. اهل شر را باید شناخت تا اهل خیر را بیابد.
٨. انتخابات دول کفر و بیگانه را نگاه و از آن دوری کند.
٩. از شیوه رأی دادن دولت‌های کفر پرهیز کند.
١٠. با چگونگی کار آن‌ها مخالفت کند.
١١. ببیند دول کفر چگونه وطن‌فروشی می‌کنند با چه مقاصدی؟.
١٢. ببیند رشوه چگونه تغییرشان می‌دهد؟
(بیانیه انتخاباتی حضرت آیت‌الله بهجت/خرداد ماه ۱۳۷۶)

از حرف تا عمل

یکی از معیار‌های شناخت فرد اصلح در انتخابات این است که اهل عمل باشد نه حرف! برخی قوه مجریه را با قوه ناطقه و حرفیه‌اشتباه گرفته‌اند. قوه مجریه یعنی اجرا و عمل، نه حرف زدن و گفتار درمانی!

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «اى اهل ایمان! چرا سخنى را مى گویید که عمل نمى‌کنید؟! این کار، سخت خدا را به غضب مى‌آورد که سخنى بگویید و عمل نکنید». (صف/۲ و ۳)

تفاوت تبلیغات انتخاباتی در غرب و اسلام

برخی نامزد‌های انتخاباتی گمان می‌کنند از هر راهی و با هر شیوه‌ای می‌توان تبلیغ کرد، اگرچه با فریب مردم و افکار عمومی همراه باشد.

خداوند متعال در قرآن مکر و حیله را به شدت مذمت کرده و کار شیطان و گروه کافران می‌داند و می‌فرماید: «و آنان مکر و حیله به کار بردند و ما هم مکر و تدبیر خودمان را به کار بردیم در حالى که آنان خبر نداشتند». (نمل/۵۰)

شیوه‌های تبلیغاتی غربی با مکر و حیله و فریب افکار عمومی همراه است، اما اهل ایمان از هر نوع فریب و نیرنگی دور هستند.

حضرت علی (ع) فرمودند: «لَوْ لَا أَنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ فِی النَّارِ لَکُنْتُ‏ أَمْکَرَ النَّاسِ؛ اگر جایگاه مکر و نیرنگ، آتش دوزخ نبود، هر آینه من مکراندیش ترینِ مردم بودم». (الکافی؛ ج‏۲؛ ص ۳۳۶)

رهبر معظم انقلاب فرمودند: «داوطلبان و نمایندگان و طرفداران آنان به‌هیچ‌وجه مجاز به تخریب دیگر کاندیدا‌ها نمی‌باشند و تنها می‌توانند شایستگی‌های کاندیدای خویش را مطرح کنند». (استفتائات مقام معظم رهبری)

برگزاری انتخابات در نظام جمهوری اسلامی، هم در ماهیت، هم در نوع برگزاری و هم در کیفیت و نوع تبلیغات با کشور‌های غربی تفاوت اساسی دارد و مبتنی بر اصول اسلامی و شرعی باید باشد و از انجام هر گونه کار حرام نیز باید خودداری شود.

از نظر اسلام هر چیزی حد و مرزی دارد و باید خط قرمز‌های آن کار مشخص و رعایت شود و انتخابات هم یکی از آن امور است و انسان با ایمان نمی‌تواند از آن حدود تجاوز کند.

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «و هر که از حدود الهى تجاوز کند، از جمله ستمکاران است». (بقره/۲۲۹) و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «هر کسى از حدود الهى تجاوز کند، بر خود ستم کرده است». (طلاق/۱)

امام صادق (ع) فرمودند: «مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ حَلَالًا وَ لَا حَرَاماً إِلَّا وَ لَهُ حُدُودٌ کَحُدُودِ دَارِی هَذِهِ مَا کَانَ مِنَ الطَّرِیقِ فَهُوَ مِنَ الطَّرِیقِ وَ مَا کَانَ مِنَ الدَّارِ فَهُوَ مِنَ الدَّارِ حَتَّى أَرْشُ الْخَدْشِ فَمَا سِوَاهُ وَ الْجَلْدَةِ وَ نِصْفِ الْجَلْدَة؛ خداوند حلال و حرامى نیافریده مگر اینکه داراى حدّ و حدودى است مانند حدود منازل که حدّ خیابان و کوچه را از منزل جدا می‌کند حتّى جریمه خدشه و غیر آن از یک تازیانه و نصف تازیانه». (الکافی؛ ج‏۷؛ ص ۱۷۵)

اصول انتخابات در اسلام مبتنی بر حلال و حرام الهی است که برخی از آن موارد در بیان رهبر معظم انقلاب بازگو می‌شود:

١. داوطلبان انتخابات حق ندارند از بیت‌المال بدون مجوز شرعی و قانونی استفاده کنند و استفاده از بیت‌المال برای تبلیغات انتخابات موجب ضمانت شرعی است.
۲. خرید و فروش رأی در نظام اسلامی جایز نیست.
۳. تخریب، هتک حرمت، تهمت و توهین به نامزد‌های انتخاباتی جایز نیست.
۴. کسب درآمد از راه پخش دروغ و شایعه در فضای مجازی در ایام انتخابات حرام است.
۵. هرگونه نظرسنجی دروغی و نظر سازی کاذب، دروغ و فریب و تقلب در انتخابات است و جایز نیست.
۶. مخالفت با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی در مسائل مربوط به انتخابات برای هیچ کس و در هیچ کجا جایز نیست.
۷. شرکت در انتخابات وظیفه شرعی است و ضعف و سستی و کوتاهی برخی از مسئولین دلیل شرکت نکردن در انتخابات و عمل به وظیفه شرعی نیست. (استفتائات مقام معظم رهبری در زمینه انتخابات)