«بازخوانی روشنگرانه منظومه فکری آدام اسمیت» منتشر شد

به گزارش خبرنگار مهر، انتشارات دانشگاه مفید کتاب «بازخوانی روشنگرانه منظومه فکری آدام اسمیت: با تاکید بر سویه‌های مغفول ایده‌های نهادگرایانه او» نوشته محمود متوسلی و علی رستمیان را با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۲۶۸ صفحه و بهای ۱۱۵ هزار تومان منتشر کرده است.

این کتاب شامل هفت فصل و یک موخره است. «اسمیت، زندگی در زمینه روشنگری اسکاتلندی»، «سرشت انسانی نزد آدام اسمیت»، «فلسفه اخلاق آدام اسمیت»، «آدام اسمیت و ثروت ملل»، «اسمیت و نظم خودانگیخته»، «اسمیت و علم اقتصاد» و «آدام اسمیت، بازار و اخلاقیات». موخره کتاب هم عنوان «میراث اسمیت» را با خود به همراه دارد.

اسمیت، از منظری تاریخی و حرفه‌ای، پیش و بیش از آنکه اقتصاددان باشد، فیلسوف اخلاق بوده است. اهتمام او بر تصحیح و ویرایش چندباره نظریه احساسات اخلاقی به مراتب بیش از آن کاری بوده که در مورد ثروت ملل انجام داده است. «نظریه احساسات اخلاقی» کتابی است که دغدغه توصیف اصول طبیعی ناظر بر رفتار اخلاقی انسان‌ها را دارد، اصولی از اساس دیگرخواهانه که در نگاه نخست با انسان شناسی فردگرایانه اسمیت در «ثروت ملل» نمی‌خوانند و در ضدیت با آن قرار می‌گیرند.

مناقشات تاریخی و نظری بسیاری در این باره وجود دارد که مداقه در آنها می‌تواند در فهم برهان‌های اسمیت درباره کنش انسانی و سرشت بازار راه گشا باشد. بر خلاف پژوهشگران گذشته، اغلب تفسیرهای کنونی در میان اسمیت پژوهان، با تعمیق در فهم تاریخی و هرمنوتیکی آثار او، به درکی پخته‌تر و پرمایه‌تر از چنین تناقض‌هایی رسیده و دیدگاه‌های اقتصادی و فنی او را در بستر انسان شناسی اخلاقی او قرار می‌دهند و فهم می‌کنند.

نظام اقتصادی – اجتماعی‌ای را که ما امروز آن را به عنوان سرمایه داری می‌شناسیم، در قاموس اسمیت «جامعه تجاری» نامیده می‌شود. برای او اگرچه عرصه اقتصاد در تعیین ساختارهای سیاسی و فرهنگی جامعه مؤثر است، اما اصول اخلاقی و منش شناختی‌ای هم وجود دارند که در ارتباط متقابل با حیات اقتصادی، حیات بشری را متأثر می‌سازند. در این رابطه اسمیت را باید در زمره اندیشمندانی قرار داد که همواره می‌کوشد در واکاوی‌های فنی و توصیفی خود از حیات اقتصادی، ملاحظات هنجاری را نیز وارد کند، اگر چه وفق سنت فکری‌ای که او در بستر آن می‌زیست و می‌اندیشید (یعنی روشنگری اسکاتلندی) این ملاحظات اغلب به نحوی تجربه گرایانه و غایت اندیشانه صورت بندی می‌شوند.

او بر خلاف رسم مألوف در میان اقتصاددانان پوزیتیویست، همیشه به نقش اخلاقیات و رفتارهای اخلاقی انسان در شکل گیری حیات اجتماعی و ارتباط آن با اقتصاد توجه داشت، توجهی که دامنه آن از ایده‌های درون نگرانه‌ای همچون همدلی گرفته تا سیاست‌های عمومی ناظر بر تحقق عدالت گستره دارد. به این معنا، مواضع او در رابطه با پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی به نحو شگرفی با تصویر کاریکاتورگونه‌ای که خوانش‌های نئولیبرالیستی کنونی از او به دست داده‌اند، فاصله دارد.

به بیان دیگر از یک سو سرشت انسانی در نگاه اسمیت به هیچ ترتیبی با مختصات انسان شناختی انسان اقتصادی homoeconomicus هم پیوند نیست و از سوی دیگر صورت مطلوب جامعه مدرن نزد او چندان نسبتی با جامعه سوداگر و پول مداری که امروز الگوی عالی جوامع معرفی می‌شود، ندارد.

کتاب «بازخوانی روشنگرانه منظومه فکری آدام اسمیت: با تاکید بر سویه‌های مغفول ایده‌های نهادگرایانه او» قصد قراردادن ایده‌های اسمیت در متن آثارش را دارد. قصدی که صادقانه معطوف است برتنویر منظومه فکری اسمیت و روشنی بخشیدن به جایگاه او در تاریخ اندیشه بر اساس ارجاع مستقیم به نوشته‌هایش.

طبیعی است که از پیامدهای طبیعی چنین نگاهی، افشای تفسیرهای مغرضانه‌ای است که امروز عده‌ای از سر فرصت طلبی از او به دست داده‌اند. با این حال ساختار نوشتاری / موضوعی در این کتاب هرگز به سیاقی جدلی صورت بندی نشده‌اند، به این معنا که کوشش شده تا مواضع فکری / ایدئولوژیک نویسندگان تا حد ممکن واکاوی‌های مستندی را که ارکان استدلالی این کتاب را شامل می‌شوند جهت‌مند نسازد. به بیان دیگر، مؤلفان این کتاب به هیچ وجه در سودای ابراز نظرات خود نبوده اند و کوشیده‌اند تا مراتب انصاف و جامعیت را در بازگویی نقادانه ایده‌های اسمیت روا دارند. به این ترتیب یکی از ویژگی‌های ممیز این کتاب این است که ملاحظات تفسیری در آن با ارجاع مستقیم به متون اسمیت مورد بحث قرار گرفته‌اند و سویه‌های مغفول ایده‌های اسمیت برجسته شده‌اند.

نویسندگان در فصل نخست به اجمال به پیشینه زندگی‌نگاشتی آدام اسمیت پرداخته و سپس ریشه‌های اصلی اندیشه او را در زمینه و زمانه روشنگری اسکاتلندی بررسی می‌کنند و مقدمات تاریخی لازم را برای واکاوی دقیق‌تر اندیشه‌های او در فصل‌های بعد فراهم می‌آورند.

نویسندگان در فصل دوم چیستی سرشت انسانی در نگاه اسمیت را بررسی کرده‌اند. مطالب این بخش را می‌توان مقدماتی به شمار آورد برای مباحث جزیی‌تر و تفصیلی‌تری که در فصل‌های سوم و چهارم در رابطه با دو اثر مهم اسمیت یعنی ایده‌های اخلاقی او در «نظریه احساسات اخلاقی» و اندیشه‌های اقتصادی‌اش در «ثروت ملل» مطرح می‌شوند. در فصل سوم فلسفه اخلاق آدام اسمیت شرح شده و نویسندگان ذیل آنچه در فصل دوم در مورد دیدگاه او درباره سرشت انسانی مطرح کرده‌اند، به نگاه او به فضائل اخلاقی و فضائل فکری نظر افکنده و به تقابل انگیزه‌های خودخواهانه در برابر انگیزه‌های دیگر خواهانه و محوریت اصل همدلی می‌پردازند و درباره اجتماعی‌ترین عنصر در فلسفه اخلاق او، یعنی اصل عدالت سخن می‌گویند.

نویسندگان در فصل چهارم به تفصیل به ایده‌های اقتصادی - اجتماعی اسمیت در «ثروت ملل» پرداخته‌اند. طرح این ایده‌ها در این فصل به تفکیک مضامین اصلی مطرح شده در پنج کتاب اصلی ثروت ملل بوده است و همه ارجاعات نیز به طور مستقیم به متن «ثروت ملل» بوده است. در این فصل است که موضوعات مهم اقتصاد سیاسی آدام اسمیت (از تقسیم کار و نظریه ارزش گرفته تا انحصار و فرصت طلبی‌های سیاسی) در متن ثروت ملل قرار گرفته و شرح و بررسی خواهند شد.

در فصل پنجم، دیدگاه‌های اسمیت درباره نظم خودانگیخته و سایر مسائل نهادی مورد بحث قرار می‌گیرند؛ مطالب این فصل برای خوانندگانی که به مسائل اجتماعی و نهادی علاقه‌مندند و درگیر فهم اسمیت در مقام واضع استعاره دست نامرئی هستند، جذاب و تأمل برانگیز خواهد بود. فصل ششم با طرحی ساده‌تر و شسته و رفته‌تر، مضامین اقتصادی عمده دستگاه فکری اسمیت را، در چارچوبی که برای دانشجویان و دانش آموختگان امروز قابل فهم است، ارائه می‌کند. در این فصل موضوعاتی همچون کار و سرمایه، ارزش و قیمت، سود و دستمزد، پول و بانکداری و سیاستگذاری اقتصادی مورد بحث قرار خواهند گرفت.

در فصل آخر کتاب نویسندگان کوشیده‌اند تا سنتزی را از دیدگاه اسمیت در رابطه با جامعه بازار و نقش اخلاقیات در کنش انسانی ترسیم کنند و به ارتباط و نسبتی که این دو می‌توانند با هم داشته باشند، می‌پردازند.