ابعاد حقوقی جنایات قذافی و صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی

خبرگزاری فارس: به‎گفته یک حقوقدان چنانچه به‎موجب فصل هفتم منشور سازمان ملل شورای امنیت تشخیص دهد که وقوع جنایات سبب تهدید یا نقض صلح و امنیت بین‌المللی است و از نظر شکلی نیز به‎موجب یک قطعنامه این مسئله را تصویب کند که موضوع به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع داده شود، دیوان بدون در نظر گرفتن عضویت یا عدم عضویت کشور مربوطه می‌تواند صلاحیت خود را اعمال کند. دیوان کیفری بین‌المللی می‌تواند یک سازمان مهم بین‌المللی برای برخورد با جنایات بین‌المللی و یک پشتوانه‌ای برای تضمین رعایت حقوق انسانها قلمداد شود، اما اینکه این دیوان تحت چه شرایطی صلاحیت رسیدگی به جنایات قذافی دیکتاتور لیبی را دارد، موضوعی است که در گفت‌وگوی خبرنگار سیاست خارجی خبرگزاری فارس با «جواد طهماسبی» حقوقدان به آن پرداختیم. مشروح این گفت‌وگو در پی می‌آید. * * * * دیوانی با ۱۱۴ عضو که به مهمترین جنایات بین‌المللی می‌پردازد - اجازه بدهید ابتدای مصاحبه را در مورد نحوه تشکیل دیوان کیفری بین‌المللی آغاز کنیم. - دیوان کیفری بین‌المللی یک سازمان مستقل بین‌المللی است که به موجب یک اساسنامه و در قالب یک کنوانسیون چندجانبه، تشکیل شده است.

"* * * * دیوانی با ۱۱۴ عضو که به مهمترین جنایات بین‌المللی می‌پردازد - اجازه بدهید ابتدای مصاحبه را در مورد نحوه تشکیل دیوان کیفری بین‌المللی آغاز کنیم"اساسنامه این دیوان ابتدا در سال ۱۹۹۸ به تایید نمایندگان تام‌الاختیار کشورهای شرکت کننده در اجلاس رم رسید و مقرر شد که پس از این که ۶۰ کشور سند این دادگاه یعنی اساسنامه را به تصویب برسانند و اسناد تصویب را نزد دبیرکل سازمان ملل تودیع کنند، اساسنامه لازم‌الاجراء و دیوان عملاً تشکیل شود. در سال ۲۰۰۲ این اتفاق افتاد و دادگاه در شهر لاهه هلند تشکیل و شروع به کار کرد. تا امروز ۱۱۴ کشور اساسنامه این دیوان را تصویب کرده‌اند و ۱۳۹ کشور نیز تنها آن را به امضاء رسانیده‌اند. بنابراین، این دیوان ۱۱۴ عضو دارد و در واقع به نمایندگی از این کشورها صلاحیت رسیدگی به مهمترین جنایات بین‌المللی را دارد و در حال حاضر مشغول رسیدگی به وضعیت این جنایات در شش کشور دارفور، کنگو، آفریقای مرکزی، اوگاندا، کنیا و لیبی است. - آقای دکتر به مسأله صلاحیت اشاره کردید با توجه به این که مسأله رسیدگی به جرم یک مسأله داخلی است چه جرایمی و چگونه قابلیت رسیدگی در این دیوان را دارند؟ - مسأله صلاحیت دیوان از ابعاد مختلفی یعنی از بعد صلاحیت زمانی، مکانی، شخصی، موضوعی، صلاحیت تکمیلی و مسأله ارجاع شورای امنیت قابل بحث و بررسی است، اما مهمترین نکته مسأله امکان یا عدم امکان رسیدگی و تعقیب جرایمی است که در قلمرو سایر کشورها اتفاق افتاده است.

* رسیدگی به جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت و جنایات نسل‌زدایی فارس: به عبارت دیگر دیوان در چه مواردی و چگونه صلاحیت دارد که به جرایم واقع شده در قلمرو داخلی کشورها رسیدگی کند؟ نکته نخست اینکه، این دیوان از نظر موضوعی در حال حاضر تنها صلاحیت رسیدگی به سه جرم مهم بین‌المللی یعنی جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت و جنایات نسل‌زدایی را دارد. نکته دوم، جواب سوال شما است که دیوان تحت چه شرایطی صلاحیت رسیدگی به این جنایات را دارد. در این خصوص به موجب ماده ۱۲ اساسنامه، دیوان کیفری بین‌المللی در دو حالت صلاحیت رسیدگی به جنایات مزبور را پیدا می‌کند. نخست این که، این جنایات در قلمرو یک دولت عضو اساسنامه دیوان رخ دهد. دوم این که، یکی از اتباع دولت‌های عضو در هر کجای دنیا مرتکب این جنایات شود.

"- دیوان کیفری بین‌المللی یک سازمان مستقل بین‌المللی است که به موجب یک اساسنامه و در قالب یک کنوانسیون چندجانبه، تشکیل شده است"اصطلاحاً مقوله نخست را صلاحیت سرزمینی و مقوله دوم را صلاحیت شخصی می‌نامند. پس دو معیار برای ایجاد صلاحیت دیوان وجود دارد یکی معیار سرزمینی که قلمرو تمام ۱۱۴ دولت عضو را شامل می‌شود و دیگر صلاحیت شخصی، یعنی تمام اتباع این دولت‌ها چنانچه در هرکجا مرتکب جنایت مزبور شوند قابل تعقیب در دیوان کیفری بین‌المللی هستند. فارس: آقای دکتر مسأله ارتباط دولت‌های عضو با دیوان و موضوع دخالت در امور داخلی آن‌ها چگونه قابـل توجیـه است؟ زیـرا با این وصف دیوان توان دخالت در امور داخلی سایر کشورها را پیدا می‌کند؟ پاسخ این سوال شما در یکی دیگر از ابعاد صلاحیت دیوان یعنی "صلاحیت تکمیلی " و مسأله "قابلیت پذیرش دعوی " در دیوان، نهفته است. صلاحیت تکمیلی، به موجب ماده ۱۷ اساسنامه دیوان به این معنی است که اولویت رسیدگی با دادگاههای ملی است و دیوان تنها در دو صورت اقدام به رسیدگی می‌کند نخست اینکه، دولت صلاحیت‌دار ملی توان رسیدگی نداشته باشد و آن زمانی است که به خاطر اضمحلال و نابودی دستگاه قضایی یک کشور امکان رسیدگی در آن کشور وجود نداشته باشد. دوم این که دولت صلاحیت‌دار ملی، تمایل برای رسیدگی نداشته باشد یعنی نخواهد که به جنایات واقع شده رسیدگی کند، مثل دستگاه قضایی لیبی که در حال حاضر این اراده برای تعقیب جنایتکاران جنایات بین‌المللی واقع شده در آن دولت وجود ندارد، چنانچه هیچ یکی از دولت‌های ملی که به موجب قوانین خود صلاحیت رسیدگی به جنایات بین‌المللی را دارند، نخواهند یا نتوانند به جنایات واقع شده رسیدگی کنند سپس نوبت اعمال صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی می‌رسد که به عنوان تکمیل کننده صلاحیت دولت‌های ملی اقدام می‌کند.

این دیوان ابتدا بررسی می‌کند که امکان رسیدگی توسط دولت‌ها وجود دارد یا خیر؟ و چنانچه این امکان وجود نداشته باشد و هیچ دولت صلاحیتداری رسیدگی را شروع نکرده باشد و جنایت هم از اهمیت قابل توجه برخوردار باشد، سپس آن را "قابل پذیرش " می‌داند و رسیدگی را آغاز می‌کند. * لیبی عضو دیوان کیفری بین‌المللی نیست فارس: آیا دولت لیبی در حال حاضر عضو این دیوان است؟ خیر، دولت لیبی عضویت اساسنامه دیوان را تصویب نکرده و نپذیرفته است. * دیوان کیفری بین‌المللی صلاحیت رسیدگی به جنایات قذافی را دارد فارس: پس چگونه دیوان صلاحیت رسیدگی به جنایات انتسابی به سرهنگ قذافی را دارد؟ زیرا طبیعتاً سرهنگ قذافی تبعه لیبی است و جنایات نیز در سرزمین این کشور واقع شده است و شما بیان کردید که با این دو معیار صلاحیت دیوان تعیین می‌شود. - بله، نکته مهم و قابل توجه در مورد صلاحیت دیوان مساله ارجاع شورای امنیت سازمان ملل است. به موجب ماده ۱۳ اساسنامه دیوان، چنانچه شورای امنیت تشخیص دهد که جنایات مزبور در هر کجای دنیا اتفاق افتاده، صلح و امنیت بین‌المللی را به مخاطره بیاندازد، می‌تواند وضعیت حاوی ارتکاب این جنایات را به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع دهد.

"تا امروز ۱۱۴ کشور اساسنامه این دیوان را تصویب کرده‌اند و ۱۳۹ کشور نیز تنها آن را به امضاء رسانیده‌اند"در این حالت دیگر نیاز به عضویت کشور محل وقوع جرم یا ارتکاب جنایات توسط اتباع دولت عضو، به عنوان پیش‌شرط‌های اعمال صلاحیت دیوان نیست. در واقع این یک معیار دیگر برای اعمال صلاحیت دیوان یا به عبارتی یک سازوکار دیگر برای ارجاع موضوع به دیوان است. * ارجاع پرونده لیبی به موجب قطعنامه ۱۹۷۰ شورای امنیت فارس: آقای دکتر با این وصف می‌توان گفت جنایات موردنظر در هر کجای دنیا که اتفاق بیفتد قابل رسیدگی در دیوان است؟ بله، چنانچه به موجب فصل هفتم منشور سازمان ملل، شورای امنیت تشخیص دهد که وقوع این جنایات سبب تهدید یا نقض صلح و امنیت بین‌المللی است و از نظر شکلی نیز به موجب یک قطعنامه این مساله را تصویب کند که موضوع به دیوان ارجاع داده شود، دیوان بدون در نظر گرفتن عضویت یا عدم عضویت کشور مربوطه می‌تواند صلاحیت خود را اعمال کند. در مورد کشور لیبی، شورای امنیت سازمان ملل به موجب قطعنامه شماره ۱۹۷۰ فوریه سال ۲۰۱۱ وضعیت این کشور را به دیوان ارجاع داد. * قذافی به جنایت علیه بشریت محکوم است فارس: در حال حاضر ارتکاب چه جنایاتی توسط سرهنگ قذافی و همدستان او مطرح است؟ جنایاتی که در رسانه‌ها اعلام شده جنایات علیه بشریت است، به موجب ماده هفت اساسنامه دیوان، منظور از جنایات علیه بشریت، قتل، ریشه کن کردن، کوچ اجباری، حبس کردن، ایجاد محرومیت شدید یا از آزادی جسمانی، شکنجه و....

است، در صورتی که ۱- در چارچوب "حمله گسترده " یا "سازمان یافته " باشد. ۲- بر ضد یک جمعیت غیرنظامی باشد. ۳- برای پیشبرد سیاست یک دولت یا یک گروه سیاسی واقع شده باشد، لذا صرف وقوع جرائم مزبور کافی نیست بلکه باید این سه شرط نیز وجود داشته باشد تا جرمی جنایت علیه بشریت تلقی شود. فارس: آقای دکتر آیا این دیوان زیرنظر سازمان ملل است؟ - خیر، همانطور که در ابتدا عرض کردم دیوان یک سازمان مستقل بین‌المللی است که به موجب یک کنوانسیون همه جانبه تشکیل شده و ۱۱۴ کشور هم عضو دارد. در اساسنامه دیوان ارتباطات خاصی بین آن و سازمان ملل پیش‌بینی شده است، از جمله حق ارجاع یک وضعیت حاوی جنایات بین‌المللی به شرحی که گفته شد و حق دیگر شورای امنیت به موجب ماده ۱۶ اساسنامه است که شورای امنیت می‌تواند قطعنامه‌ای صادر کند که رسیدگی به پرونده‌‌‌‌ها در دیوان به مدت یک سال متوقف شود و این مدت به صورت نامحدود قابل تمدید است.

"نکته دوم، جواب سوال شما است که دیوان تحت چه شرایطی صلاحیت رسیدگی به این جنایات را دارد"شرط اعمال ایـن حـق نیز احراز تهدید صلـح و امنیت بین‌المللی است. این حق راه را برای دخالت شورای امنیت در فرایند قضایی دیوان باز کرده است. فارس: آیا کشور ما عضو دیوان است؟ خیر کشور ما در همان ابتدا اساسنامه دیوان را امضاء کرده است اما عضویت کشور ما در دیوان منوط به تصویب قانون در مجلس شورای اسلامی است که تاکنون این قانون تصویب نشده و مساله تصویب آن نیز در مجامع قانونگذاری مطرح نیست. فارس: با توجه به مطالبی که پیرامون مساله صلاحیت دیوان بیان شد آیا این دیوان صلاحیت رسیدگی به جنایات سرهنگ قذافی را دارد یا خیر؟ با توجه به اینکه شورای امنیت سازمان ملل وضعیت لیبی را به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع داده است پس این دیوان به استناد ماده ۱۳ اساسنامه، حق تعقیب و رسیدگی در این خصوص را دارد. در مورد اینکه آیا جنایات واقعه شده در لیبی جنایت علیه بشریت محسوب می‌شوند یا خیر؟ باید با بررسی دقیق اتفاقات واقع شده و نقش سرهنگ قذافی و دیگر متهمین در این اتفاقات، همچنین تطبیق عملکرد آنها با تعریف ماده ۷ اساسنامه اظهارنظر شود.

به نظر می‌رسد با توجه به اینکه دادستان دیوان از شعبه مقدماتی رسیدگی کننده، تقاضای صدور قرار جلب سرهنگ قذافی و همدستانش را کرده است، برای وی وقوع این جنایات احراز شده است بنابراین از نظر حقوقی مانعی برای اعمال صلاحیت دیوان وجود ندارد. بدیهی است جهت تحقق یک دادرسی صحیح، تمایلات سیاسی، همکاری دولت‌ها، خواست قدرت‌های بزرگ و امکانات و توان اجرایی دیوان بسیار تعیین کننده است. * عدالت کیفری گزینشی، مقبول ملت‌ها نیست فارس: در پایان این دیوان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ در یک نگاه کلی و از بعد حقوقی، این دیوان می‌تواند یک سازمان مهم بین‌المللی برای برخورد با جنایات بین‌المللی و یک پشتوانه‌ای برای تضمین رعایت حقوق انسانها قلمداد شود. به خصوص اینکه استقبال کشورها در عضویت آن قابل توجه است اما در صورتی این امید در عمل تحقق پیدا می‌کند که عملکردها به خصوص در مورد ارجاع شورای امنیت سازمان ملل گزینشی نباشد. مثلاً چرا جنایات واقع شده در بحرین، یمن و فلسطین از سوی سازمان ملل به این دیوان ارجاع نمی‌شود؟ همواره هر گاه تصمیم‌گیری در روند یک رسیدگی قضایی مبتنی بر تمایلات سیاسی باشد، نتیجه اجرای عدالت نیست.

"در این خصوص به موجب ماده ۱۲ اساسنامه، دیوان کیفری بین‌المللی در دو حالت صلاحیت رسیدگی به جنایات مزبور را پیدا می‌کند"سالها است که قاضی معروف بین‌المللی بنام گلدستون، به عنوان رییس گروه حقیقت‌یاب وقوع جنایات بین‌المللی در غزه را به شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرده است اما هیچ اقدام موثری در این خصوص واقع نشده. عدالت کیفری گزینشی مقبول ملت‌ها نیست. شما گفتید به موجب اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی، عدم عضویت یک دولت مانع اعمال صلاحیت این دیوان نیست، زیرا شورای امنیت سازمان ملل می‌تواند موضوع را به دیوان ارجاع دهد، از نظر حقوقی کشورهای غیرعضو چه باید بکنند که مانع اعمال صلاحیت احتمالی دیوان شوند؟ گفته شد که صلاحیت دیوان، صلاحیت تکمیلی است یعنی اگر یک دولت با رعایت معیارهای صحیح حقوقی توان و تمایل برای رسیدگی به جنایات واقع شده در قلمرو خود را داشته باشد اساسنامه دیوان اجازه اعمال صلاحیت به این دیوان را نمی‌دهد لذا بهترین سازوکار برای جلوگیری از اعمال صلاحیت احتمالی دیوان در هر کشور اعم از عضو یا غیرعضو، داشتن قوانین لازم و تعیین دادگاههای صالح برای رسیدگی به جنایات احتمالی است‌، لذا وجود یک قانون که جنایات بین‌المللی را تعریف و نحوه و مرجع رسیدگی به آن را مشخص کند می‌تواند بهترین مانع حقوقی برای اعمال صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی باشد. انتهای پیام/خ