خشت و خیال؛ نگاهی شاعرانه به معماری اسلامی در ایران

این کتاب را انتشارات سروش منتشر کرده است

دهم فوریه امسال کامبیز نوائی، استادیار گروه معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی (دانشگاه ملی سابق) درجلسه ای به دعوت بخش مطالعات خاورنزدیک دانشگاه لس آنجلس درباره کتاب تازه خود «خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران» سخن گفت.

کتاب «خشت و خیال» (چاپ انتشارات سروش ۱۳۹۰) که به گفته مؤلفش، نخستین بار در دهه ۱۳۵۰ به عنوان یک رساله کارشناسی شکل گرفت، نتیجه چند سال تحقیق و سفر کامبیز نوائی و همکار پژوهشگر او، کامبیز حاجی قاسمی، در زمینه بررسی معماری بناهایی از دوران ظهور اسلام تا اواخر حکومت سلسله قاجاریه است.

این کتاب که در بهمن ماه امسال جایزه کتاب برگزیده سال جمهوری اسلامی در بخش هنر را نیز به دست آورد، نگاهی عارفانه و شاعرانه به ظرایف و زیبایی های معماری اسلامی ایران است و می کوشد تا از طریق ۹ گفتار، مطالب حاشیه، یادداشت ها، تصاویر، نقشه ها و کروکی ها، روح و حس معماری ایرانی را به خواننده بشناساند.

کامبیز نوائی از همان ابتدا در مقدمه کتاب از پرداختن به معماری «وظیفه مند» و شکل و ساختمان های «منطبق با احتیاج» «خداحافظی» می کند و وارد بیان فضایی و خیالی معماری در رویارویی با واقعیت می شود: «در اینجا صحبت از تکنیک نیست. بلکه سخن از عالمی است که معماری به وجود می آورد.»

آقای نوائی که مبنای به وجود آمدن کتاب «خشت و خیال» را خود آثار و ابنیه می داند می گوید: «نگاه کتاب نگاهی معمارانه و بیان کتاب نه حکیمانه، نه تاریخی، نه صوفیانه است. چرا که بیان معمارانه همه این موارد را در دل خود دارد.»

با این همه کتاب «خشت و خیال» به ریشه های پدید آمدن آثار معماری توجه دارد.

به گفته او «در معماری و دیگر هنرها آنچه اصل است خیال است و بس. در معماری، طرح لطیفه ای نهانی است که از «خیال» هنرمند معمار سرچشمه می گیرد. این خیال در رویارویی با واقعیت به «خشت» می رسد.»

کامبیز نوایی: امروز ما چون حالمان خوش نیست معماری مان هم همین است که می بینید

بنا برگفته آقای نوایی، نوشتن کتاب ابتدا با مطالعه وسیع تاریخ معماری اسلامی ایران آغاز شد: «اما بعد از مدتی، ما کتاب ها را کنار گذاشتیم و وسیله ای شدیم تا هنر و زیبایی معماری بیان شود و خود ما حذف شویم.»

تا اواخر دهه ۶۰ شمسی بیش از ۷۰۰۰ عکس انحصاری از مهم ترین بناهای تاریخی ایران برای گنجاندن در کتاب برداشته شده بود ولی «هنوز کار تمام نشده بود که ما وارد دنیای عکاسی دیجیتالی شدیم و به این صورت مجبور شدیم همه تصاویر کتاب را دیجیتالی کنیم.»

گفتار اول کتاب با عنوان «حریم خلوت» درباره «درونگرایی» بناها و ارتباط میان بیرون و درون، ورودی ها و قلب بنا، نقطه آغاز و فضاهای باز و بسته ای است که آقای نوایی آن را «جان کلام معماری ایران» می خواند: «برای مثال حیات هتل عباسی در اصفهان و یا خانه کوچکی را در کاشان می بینیم که فضای داخل آن «عالم کامل» است و در آن به هیچ چیز دیگری نیاز نداریم.»

او با اشاره به معماری مدرن امروز ایران می گوید: «امروز ما چون حالمان خوش نیست معماری مان هم همین است که می بینید.

"چرا که بیان معمارانه همه این موارد را در دل خود دارد.»با این همه کتاب «خشت و خیال» به ریشه های پدید آمدن آثار معماری توجه دارد.به گفته او «در معماری و دیگر هنرها آنچه اصل است خیال است و بس"در حالی که در فضای آزاد حیات بناهای قدیمی می بینیم این حیات به ما می گوید: من برای تو سفره آب پهن کرده ام، برای تو مهتابی شدم، حوض و فواره شدم و قل قل می کنم. شبی از آن دنیا به دنیای من بیا تا فراموش کنیم. بیا تا من آن «سکینه» را در وجود تو خلق کنم.»

«خشت و خیال» برداشتی است از پیام هایی از جزئیات معماری بناهایی در مناطق گوناگون یک محدوده جغرافیایی که از شمال به ماوراء النهر، دریای مازندران و کوه های دربند، از غرب به میان رودان، از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان و از شرق به رود سهند محدود می شود و بازگویی آن با زبانی شاعرانه و عرفانی:

گفتار «نظم بلورین» در کتاب، بحث هندسه و انتخاب شکل ها، حجم ها و فضاها و ترکیب و انتظام آن هاست: «در معماری اسلامی ایران همه چیز سرجایش نکوست و چون جهان هستی همه چیز در آن به هم مربوطند و با هم معاشقه می کنند. در آن زمان مهندس به کسی می گفتند که هندسه را می شناخت، افرادی چون علی اکبر اصفهانی.»

یکی از نمونه های بارز این دوران که آقای نوایی آن را دوران «معمار در دام نظم انتظام» می خواند، مسجد چهار ایوانی حکیم اصفهان با آجرکاری ها و محراب های متنوع است که هرکدام نسبت به شبستان خود با ایوان های مرتفع و و شبستان های تابستانی و زمستانی و طاقنمای تزئین شده ساخته شده است.

حمام تاریخی گنجعلی خان کرمان، اثر سلطان محمد معمار و همه جا در معماری اسلامی ایران، حمام «حمام روح است» و «می خواهد روح را شستشو و پاکیزه کند.»

گفتار سوم یا «گوهری در درون» بررسی معماری در داخل و فضای بسته در آثار سنتی است: «دراینجا کار معمار، کیمیاگری نور و هندسه است. همه چیز در سقف خلاصه می شود و نور از سقف داخل می شود تا در تاریکی «نور» را بشناسیم.»

بخش «تار و پود پنهان» سفری است از هندسه ظاهر به هندسه باطنی و نهانی این بناها در دوره های مختلف معماری اسلامی ایران: «لایه های دیگر این هندسه باطنی و نتیجه اخلاقی این خطوط و نقشه ها را می توان درگنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان در کریستالی که وسط تمام خطوط اصلی نشسته است مشاهده کرد.»

بخش «خاک و کیمیا» به تاثیر مصالح بر روی طرح و ارتباط روحی میان گچ و آجر با معمار که باید به هرچیزی ارتقاء ببخشد می پردازد: «گذشته از هندسه و شکل، ساختمان شکل واقعیت ندارد و این اشکال به واسطه مصالح است که شکل واقعی پیدا می کند.»

در «نقش عجب» نقوش هندسی و گیاهی به کار رفته در معماری اسلامی از چشم اندازهای گوناگون بررسی می شود: «هنر اسلامی برای اینکه تصویر نسازد، با شکستن آینه حضور را حذف می کند و به این صورت برای آینه باطنی بوجود آورده و به آن ارتقاء می بخشد.»

گفتار هفتم«صدای سخن عشق» به اهمیت و تاثیرات سه رنگ اصلی معماری اسلامی ایران، رنگ آجر و گچ و رنگ های اصلی از جمله کاشی کاری فیروزه ای می پردازد.

گفتار هشتم «کلک خیال انگیز» ضمن بررسی گوشه ای از آثار خطاطان بزرگ دوران صفویه، به تزئین معماری اسلامی ایران، حضور خط در آن و ترکیب خط و معماری می پردازد:«این معماران راجع به سخن خداوند یا وهی پیامبر چگونه فکر می کردند و چرا این کلام های همه جا پر بود؟ »

گفتار نهم با عنوان «گلستان خیال» سخنی است درباره اصول طراحی فضاهای باز و باغ ها، که نوعی «بهشت سازی» محسوب می شده و این فصل پیوند ساختمان ها با اجزای فضای آزاد این باغ ها را به نمایش می گذارد.

گرافیک های این مبحث نقش گیاهی، زندگی و زایندگی و اصول دیگر ترکیب در نقش گیاهی را به نمایش می گذارد.