نگاهی به شاخص‌های اجتماعی و سیاسی در اوکراین

تظاهرا مخالفان دولت در اوکراین به برکناری رئیس جمهور این کشور انجامید

۱- اوکراین در ۲۴ سال گذشته ـ پس از سقوط شوروی سابق ـ یک دموکراسی انتخاباتی (Electoral Democracy) داشته است، یعنی در این کشور قواعد انتخابات دموکراتیک (سالم، آزاد، عادلانه و موثر بودن) کمابیش برقرار بوده است (بر مبنای شاخصهای مختلف اندازه گیری انتخابات دموکراتیک در جهان). این البته به معنای وجود یک دموکراسی تمام عیار و کارآمد در این کشور نیست.

۲- رژیم سیاسی اوکراین دارای سیستم نیمه ـ ریاستی است. در این سیستم رییس جمهور در یک انتخابات (دو مرحله ای در صورتی که هیچ نامزدی بیش از ۵۰ درصد را کسب نکند) انتخاب می شود اما کشور دارای نخست وزیر هم هست و نخست وزیر به مجلس پاسخگوست. نمایندگان مجلس کشور ـ که دارای ۴۵۰ کرسی است ـ در انتخابات جداگانه ای انتخاب می شوند.

قابل توجه است که در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین ـ حتی در دور دوم ـ امکان دادن "رای اعتراضی" یا گزینه "هیچ کدام" هم بر روی برگه رای وجود دارد و به همین دلیل گاه دیده می شود که رییس جمهور در دور دوم انتخابات با میزان آرای کمتر از ۵۰ درصد برنده می شود. بطور نمونه در دور دوم انتخابات سال ۲۰۱۰ که بین یانوکوویچ و تیموشنکو برگزار شد، این دو به ترتیب ۴۹ و ۴۵.۵ درصد آرا را بدست آوردند و ۵.۵ درصد آرا به گزینه «هیچکدام» اختصاص داشت.

"میزان آزادی بیان در اوکراین در سطح نسبتا قابل قبولی است.

"این البته به معنای وجود یک دموکراسی تمام عیار و کارآمد در این کشور نیست.۲- رژیم سیاسی اوکراین دارای سیستم نیمه ـ ریاستی است"طبق گزارش سال ۲۰۱۲ موسسه اکونومیست حکومت اوکراین دارای امتیاز ۶.۹ از ۱۰ در این شاخص است. در مقام مقایسه، در همین سال امتیاز حکومت ایران در این شاخص ۱.۸ است"

۳ـ سیستم انتخاباتی مجلس اوکراین از سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۸ به شکل سیستم اکثریتی (FPTP: First Past The Post) بوده است؛ یعنی در حوزه های مختلف انتخاباتی، نامزدی که اکثریت آرا را بدست می آورد به مجلس راه پیدا میکرد (شبیه سیستم انتخابات مجلس ایران). اما از سال ۱۹۹۸ تا سال ۲۰۰۴ سیستم انتخابات مجلس به سیستم ترکیبی تغییر پیدا کرد. در این سیستم نصفی از کرسی های مجلس توسط سیستم اکثریتی انتخاب شده و نیمه دیگر نمایندگان مجلس از طریق سیستم تناسبی (Proportional Representation) انتخاب میشوند. در این سیستم هر یک از احزاب متناسب با میزان درصد رایی که در کل کشور کسب میکنند صاحب کرسی در پارلمان میشوند (اگر حداقل ۳ درصد رای در کل کشور داشته باشند).

بدین ترتیب ۲۲۵ کرسی مجلس از طریق سیستم اکثریتی و ۲۲۵ کرسی از طریق سیستم تناسبی انتخاب می شد. انتخابات مجلس در سال ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ تنها بر مبنای سیستم تناسبی برگزار گردید یعنی تمام ۴۵۰ کرسی با سیستم تناسبی انتخاب شد. در انتخابات مجلس سال ۲۰۱۲ سیستم انتخاباتی دوباره به سیستم ترکیبی تغییر داده شد.

اینکه مزایا و معایب هر یک از این سیستمهای انتخاباتی چیست بحثی مفصل است و یکی از موضوعات مورد توجه در حوزه علوم سیاسی است. در اینجا فقط به این نکته بسنده می کنم که وجود سیستم انتخابات اکثریتی باعث شده بود که در انتخابات سال ۱۹۹۴ از ۴۵۰ کرسی مجلس، ۱۶۸ کرسی آن در اختیار نمایندگان مستقل باشد و دو حزب اول تنها به ترتیب ۸۶ و ۲۰ کرسی را بدست آورند. از طرف دیگر سیستم انتخابات تناسبی موجب میشود که احزاب علاقه ای به ائتلاف در دوران انتخابات نداشته باشند و دهها حزب جدید با امید بدست آوردن چند کرسی ایجاد شود.

"در این سیستم رییس جمهور در یک انتخابات (دو مرحله ای در صورتی که هیچ نامزدی بیش از ۵۰ درصد را کسب نکند) انتخاب می شود اما کشور دارای نخست وزیر هم هست و نخست وزیر به مجلس پاسخگوست"سیستم ترکیبی با این هدف ایجاد میشود که این دو مشکل را رفع کند. یعنی در عین حالیکه انتخابات محل رقابت احزاب ـ و نه افراد ـ شود، ولی سیستم انتخاباتی به شکلی نباشد که هر گروه کوچکی برای خودش یک حزب بزند. بدین طریق بنوعی احزاب کوچکتر مجبور می شوند که پیش از انتخابات با همدیگر ائتلاف کنند.

۴ـ مدل دموکراسی در اوکراین در دو دهه گذشته مدلی (شبه) توافقی (Consensual) بوده است به این معنا که مجلس توسط چند حزب (بیش از ۳ حزب) اداره می شود و هیچ حزبی دارای اکثریت نیست. در این مدل، وزیران نیز معمولا از میان دو (یا چند) حزب انتخاب می شوند. این مدل در مقابل مدل اکثریتی (Majoritarian) است که معمولا دولت در دست یک حزب است و در مجلس هم معمولا دو حزب بیشترین کرسی ها را دارند و گاه یکی از آنها اکثریت را داراست (مثل آمریکا).

در کشورهایی که دارای شکافهای مختلف زبانی، قومی و دینی هستند، معمولا شکلی از مدل توافقی در عمل دیده می شود چرا که هیچ حزبی نمیتواند اکثریت را بدست آورد. اوکراین هم کمابیش دارای همین ویژگی است.

"اوکراین در ۲۴ سال گذشته ـ پس از سقوط شوروی سابق ـ یک دموکراسی انتخاباتی (Electoral Democracy) داشته است، یعنی در این کشور قواعد انتخابات دموکراتیک (سالم، آزاد، عادلانه و موثر بودن) کمابیش برقرار بوده است (بر مبنای شاخصهای مختلف اندازه گیری انتخابات دموکراتیک در جهان). این البته به معنای وجود یک دموکراسی تمام عیار و کارآمد در این کشور نیست"

۵ـ میزان مشارکت در انتخابات در اوکراین نسبتا بالاست و بطور میانگین حدود ۷۰ درصد از مردم در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری شرکت می کنند. بر مبنای نتایج نظرسنجی پیمایش جهانی ارزشها در سال ۲۰۰۶ بیش از ۵۰ درصد مردم اوکراین گفته اند که به سیاست علاقمند هستند. همچنین نکته قابل توجه دیگر این است که درباره مشارکت اعتراضی پاسخ دهندگان اوکراینی ابراز داشته اند که بیش از اینکه اهل "امضای نامه اعتراضی" یا «پیوستن به اعتصاب» باشند، اهل «اعتراضات خیابانی» هستند.

"طبق گزارش سال ۲۰۱۲ موسسه اکونومیست حکومت اوکراین دارای امتیاز ۶.۹ از ۱۰ در این شاخص است"این مساله البته در عمل هم به وضوح دیده می شود.

۶ ـ جمعیت اوکراین در سال ۱۹۹۰ حدود ۵۲ میلیون نفر بوده است که در سال ۲۰۱۳ به ۴۴.۵ میلیون رسیده است. سرانه درآمد ملی اوکراین در سال ۱۹۹۰ حدود ۵۸۰۰ دلار بوده است و با رشد اقتصادی منفی در دهه ۹۰ این عدد در سال ۱۹۹۹ به ۳۰۰۰ دلار می رسد. از سال ۲۰۰۰ اوکراین دوباره شاهد رشد اقتصادی بوده و در سال ۲۰۰۸ سرانه درآمد ملی به میزان ۷۳۰۰ دلار میرسد. میزان جمعیت باسواد در اوکراین ۹۹.۸ درصد است که میزان بسیار بالایی است. ضریب جینی (شاخص نابرابری توزیع درآمد) در اوکراین از سال ۱۹۹۹ تقریبا ثابت و حدود ۲۸ (از صد) بوده است.

این عدد نشان دهنده سطح مناسبی از برابری اقتصادی در اوکراین است و همانند سطح این شاخص در کشورهای اسکاندیناوی است. این شاخص در کشورهای روسیه و آمریکا که از نابرابری اقتصادی نسبتا بالایی برخوردار هستند حدود ۴۰ است. شاخص توسعه انسانی (Human Development Index) در اوکراین حدود ۰.۷۴ است (شبیه به رده ایران) که اگر چه مقدار قابل قبولی است اما در میان کشورهای اروپایی پایین ترین میزان را دارد. از لحاظ شاخص فساد، اوکراین وضعیت بسیار نامطلوبی دارد و هم رده با ایران در رتبه ۱۴۴ در جهان است.

۷ ـ یکی از نکات قابل توجه که شاید انقلاب های پیاپی در اوکراین را هم بتواند تا حدودی توضیح دهد این است که اوکراین یکی از کشورهاییست که مردم آن پایین ترین میزان "رضایت از شیوه پیاده سازی دموکراسی" در کشورشان را داشته اند. این روند از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ تقریبا نوسان زیادی نداشته و بطور میانگین در این دو دهه تنها حدود ۲۰ درصد از پاسخ دهندگان در نظرسنجی درباره "میزان رضایت از شیوه عملکرد دموکراسی در کشور" اعلام رضایت کرده اند.

"در این سیستم نصفی از کرسی های مجلس توسط سیستم اکثریتی انتخاب شده و نیمه دیگر نمایندگان مجلس از طریق سیستم تناسبی (Proportional Representation) انتخاب میشوند"البته میزان این شاخص در کشورهای شرق اروپا بطور کلی پایین است (زیر ۵۰ درصد) درحالیکه این میزان در اکثر کشورهای دموکراتیک غربی و دموکراسی های جاافتاده (Established Democracy) بیش از ۶۵ درصد است. باید توجه داشت که این شاخص نشاندهنده رضایت مردم از "عملکرد" یا "پیاده سازی" دموکراسی در کشور است و نه نشانگر مقبولیت شیوه "دموکراسی" در برابر شیوه های دیگر حکومتداری. نظرسنجی سال ۲۰۰۶ نشان میدهد که ۸۱ درصد مردم اوکراین دموکراسی را بهترین شیوه اداره کشور می دانند.

"مدل دموکراسی در اوکراین در دو دهه گذشته مدلی (شبه) توافقی (Consensual) بوده است به این معنا که مجلس توسط چند حزب (بیش از ۳ حزب) اداره می شود و هیچ حزبی دارای اکثریت نیست. در این مدل، وزیران نیز معمولا از میان دو (یا چند) حزب انتخاب می شوند"

۸ ـ میزان آزادی بیان در اوکراین در سطح نسبتا قابل قبولی است. موسسه اکونومیست بطور سالانه شاخص میزان آزادی های مدنی (شامل حق آزادی تشکل، تجمع، بیان، اعتراض، رسانه، مذهب …) در کشورها را تعیین می کند.

بر طبق گزارش سال ۲۰۱۲ حکومت اوکراین دارای امتیاز ۶.۹ از ۱۰ در این شاخص است. در همین سال امتیاز حکومت ایران در این شاخص ۱.۸ است. این شاخص نشان میدهد که امکان آزادی بیان و برگزاری تظاهرات اعتراضی در اوکراین بطور نسبی وجود دارد و وضعیت این کشور در شاخص آزادی بیان قابل قیاس با کشورهایی مثل ایران نیست. نهایتا اینکه شاخص میزان اعتماد اجتماعی در اوکراین، بر طبق گزارش سال ۲۰۱۳ موسسه لگاتوم، حدود ۴ از ۱۰ است درحالیکه همین شاخص در ایران حدود ۱ از ۱۰ بوده است.

این اطلاعات می‌تواند برای تحلیل اعتراضات اوکراین، مقایسه آن با اعتراضات مشابه در دیگر کشورها و پیش بینی آینده دموکراسی در اوکراین مورد توجه قرار گیرد.