قلمرو باورهای کلامی در نقد گزارش‌های تاریخی

قلمرو باورهای کلامی در نقد گزارش‌های تاریخی

یکی از معیار‌هایی‌ که به‌تازگی، نظر برخی تاریخ‌نگاران معاصر را در حوزه تاریخ اسلام به خود جلب کرده، باور‌های کلامی است. از دیدگاه آنان، هر گزارشی که با باورهای کلامی ناسازگار باشد، ساختگی است.

چکیده

نقد و ارزیابی گزارش‌های تاریخی که یکی از مؤلفه‌های مهمِ پژوهش‌های تاریخی به شمار می‌آید، همواره نزد پژوهشگران تاریخ، اهمیت بسزایی داشته است. آنان همواره با استفاده از معیار‌هایی مانند عقل، مقایسه میان سال‌ها، مسلمات دانش‌ها، فنون بشری و...، گزارش‌های تاریخی را در بوته بررسی و نقد قرار داده‌اند. یکی از معیار‌هایی‌ که به‌تازگی، نظر برخی تاریخ‌نگاران معاصر را در حوزه تاریخ اسلام به خود جلب کرده، باور‌های کلامی است. از دیدگاه آنان، هر گزارشی که با باورهای کلامی ناسازگار باشد، ساختگی است.

ازآن‌جاکه رویکرد به باورهای کلامی در ابتدای راه است، پرسش‌هایی ‌را برانگیخته و گاه نوعی هرج‌ومرج و نابسامانی را در بهره‌مندی از این معیار فراهم کرده است.

"قلمرو باورهای کلامی در نقد گزارش‌های تاریخییکی از معیار‌هایی‌ که به‌تازگی، نظر برخی تاریخ‌نگاران معاصر را در حوزه تاریخ اسلام به خود جلب کرده، باور‌های کلامی است"درنتیجه، برخی پژوهش‌گران تاریخ، به بهر‌ه‌مندی از این معیار بدبین هستند. این نوشتار، تلاش می‌کند ضمن تبیین دیدگاه مخالفانِ بهره‌مندی از معیار یادشده، موانع و تنگناهای این معیار را روشن سازد؛ هم‌چنین طرح کند دلایل مخالفان را که عمدتاً بر تفاوتِ میان عقل تاریخی و کلامی مبتنی است. در ادامه، یکی بودن عقل تاریخی و کلامی را تبیین می‌کند و این‌که همه معیارهای نقد تاریخی و از جمله معیار یادشده، به معیار عقل باز می‌گردد؛ درنتیجه، بهره‌مندی از باورهای کلامی در نقد گزارش‌های تاریخی، دیگر با مانعی مواجه نمی‌شود.

کلیدواژه ها

باور کلامی؛ نقد؛ گزارش تاریخی؛ عقلانیت

درآمد

هر پژوهش تاریخی، بر سه ضلعِ داده‌ها، تحلیل و نقد استوار است. دراین‌میان، تحلیل رویدادها جایگاه مهمی دارد؛ زیرا جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها و نقد و سنجش آن‌ها، همگی به‌منظور فراهم‌شدن زمینه بررسی و تحلیل رویدادهاست. به‌بیان دیگر، همه تلاش‌ها به‌منظور دست‌یابی به تحلیل درست و واقعی از رویدادهاست.

ازسوی دیگر، دست‌یابی به اطلاعات درست، در گرو ارزیابی و نقد متن و سند گزارش‌های تاریخی است؛ لذا ضرورت نقد و ارزیابی گزارش‌ها به‌خوبی روشن است. ناگفته نماند از ابتدای تدوین و ثبت و ضبط رویداد‌های صدر اسلام، تاریخ‌نگاران مسلمان، به نقد سند و بررسی اسناد گزارش‌ها اهمیت می‌دادند؛ ولی به نقد متن و محتوای گزارش‌ها با صرف‌نظر از مورخانی هم‌چون مسعودی، ابن‌خلدون، ابن‌مسکویه و...، توجه چندانی نکردند.

به‌تازگی، برخی تاریخ‌نویسان و پژوهش‌گران تاریخ اسلام، با به‌کارگیری معیارهایی از قبیلِ قرآن، احادیث معتبر، عقل و...، به نقد محتوایی گزارش‌های تاریخ اسلام پرداخته‌اند. باور‌های کلامی معیار دیگری است که نظر برخی از آنان را دراین‌باره به خود جلب کرده و به استفاده از آن اذعان کرده‌اند. (شهیدی، ۱۳۶۶، ص۱۵۶ـ۱۵۷؛ مرتضی العاملی، ۱۳۶۹، ص‌۶۳ـ۶۴؛ جهانبخش، ۱۳۸۰، ص‌۱۶؛ یوسفی غروی، ۱۳۸۴، ص‌۱۶ـ۱۸) بر این پایه، طرف‌داران رویکرد مذکور، گزارش‌های تاریخی ناسازگار با باورهای کلامی را نقد محتوایی می‌کنند.

از نظر آنان، هر گزارشی که با یکی از باور‌های کلامی ناسازگار باشد، ساختگی و مردود تلقی می‌شود؛ برای مثال، گزارش «افسانه غرانیق و تلاوت آیات شیطانی توسط پیامبر (ص)»، به‌دلیل تعارض آن با عصمت پیامبر (ص) کنار گذاشته می‌شود (مرتضی العاملی، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص ۶۸؛ صفایی حائری، ۱۳۸۱، ج۱، ص۳۰۴) یا گزارش بی‌وضو نماز خواندن امام ‌علی (ع) و متوجه ‌شدن او پس از امامت نماز جماعت، به‌دلیل ناسازگاری آن با عصمت امام (ع) مطرود شده است. (طوسی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۳۳)

باید گفت که رویکرد به باورهای کلامی، به‌دلیل این‌که در ابتدای راه است، پرسش‌هایی را برانگیخته و گاه نوعی هرج‌ومرج و نابه‌سامانی در بهره‌مندی از این معیار را فراهم کرده است؛ لذا این رویکرد، با مخالفت و بدبینی برخی پژوهش‌گران روبه‌رو شده است.

"آنان همواره با استفاده از معیار‌هایی مانند عقل، مقایسه میان سال‌ها، مسلمات دانش‌ها، فنون بشری و...، گزارش‌های تاریخی را در بوته بررسی و نقد قرار داده‌اند"اکنون به‌نظر می‌رسد برخی مسائل، به این بدبینی دامن زده است؛ ازجمله تجربه تلخ تاریخ‌نویسی مارکسیست‌ها در ایران، روشن ‌نبودن قلمرو استفاده از معیار مذکور و درنتیجه، استفاده بی‌ضابطه از آن در نقد گزارش‌های تاریخی و اختلاف میان متکلمان در زمینه باورهای کلامی. حال، با صرف‌نظر از موافقت‌ها و مخالفت‌ها، استفاده از معیار باورهای کلامی، دو پرسش مهم را برانگیخته است:

۱. چرا هنگام تعارض میان باور‌های کلامی و گزارش‌های تاریخی، جانب باورها گرفته می‌شود؟

۲. آیا برای حل مسائل تاریخی، به استفاده از مبانی اعتقادی و کلامی مجاز هستیم؟

نگارنده تصور می‌کند دقت در ماهیت و ویژگی گزارش‌های تاریخی (گمان‌آوری) و باورهای مسلّم کلامی (یقین‌آوری)، زمینه پاسخ به پرسش اول را فراهم می‌کند؛ هم‌چنین، تأمل در معیار عقل و بازگشت بقیه معیارهای نقد گزارش‌های تاریخی به آن، پاسخ به پرسش دوم را رقم می‌زند. منظور از معیارهای نقد گزارش‌های تاریخی، نقل معتبر و مقایسه سال‌ها و مسلمات دانش‌ها و فنون بشری است.

عقل؛ یگانه معیار نقد گزارش‌های تاریخی

به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین معیار‌هایی که پژوهش‌گران تاریخ اسلام در نقد گزارش‌های تاریخی از آن‌ها بهره می‌برند، عبارتند از:

۱.

نقل معتبر

مقصود از نقل معتبر که معیار نقد گزارش‌های تاریخ اسلام قرار می‌گیرد، قرآن و احادیث معتبر است. در پژوهش‌های تاریخ اسلام، اگر گزارشی با نقل معتبر ناسازگار بود،کنار گذاشته می‌شود (مرتضی العاملی، ۱۳۶۹، ص۶۳)؛ زیرا ـ بعد خواهیم گفت که ـ گزارش تاریخی به‌دلیل داشتن ویژگی‌هایی، نمی‌تواند در برابر نقل معتبر ایستادگی کند.
در این‌جا، به نمونه‌ای اشاره می‌کنیم که با استفاده از معیار یادشده نقد گردیده است:
در برخی گزارش‌های تاریخی، از غارت و شبیخون زدن سپاهیان اسلام به قبایل
مشرک عرب آن هم به فرمان پیامبر (ص) یاد شده است. (ابن‌سعد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۰۱ـ۴۳۵؛ واقدی، بی‌تا، ج۲،ص‌۵۷۳ـ۵۷۵؛ صالحی شامی، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص ۲۱۸) این گزارش، در بسیاری از منابع تاریخ اسلام منعکس شده است؛ ولی به‌دلیل مخالفت با نقل معتبر طرد می‌شود؛ زیرا در قرآن و احادیث معتبر، پیامبر (ص)، این‌گونه ترسیم شده‌اند: رحمت بودن برای جهانیان، آغاز ‌نکردن به جنگ، شبیخون نزدن و غارت‌گری‌ نکردن. (انبیا، ۱۰۷؛ ترمذی، بی‌تا، ج۴، ص‌۲۸۵؛ کلینی، ۱۳۸۸ق، ج‌۵، ص۲۸؛ برای دیدن نقد نمونه‌های دیگر، نک: مرتضی العاملی، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۳۷ـ138‌، ۱۴۱ـ143‌، ج۳، ص‌۱۵۹ـ۱۶۰)

۲. مسلمات دانش‌ها و فنون بشری

معیار دیگری که در نقد گزارش‌ها از آن بهره برده شده، مسلمات فنون و دانش‌های بشری است؛ برای مثال، نقل کرده‌اند که خلیفه اموی، عبدالملک مروان، در بستر مرگ به فرزند و جانشینش گفت: «من در مدینه دو دوست دارم: یکی عبدالله‌بن‌جعفر و دیگری، ابوبکربن‌عبدالرحمان.

"یکی از معیار‌هایی‌ که به‌تازگی، نظر برخی تاریخ‌نگاران معاصر را در حوزه تاریخ اسلام به خود جلب کرده، باور‌های کلامی است"از تو می‌خواهم پس از من، احوال آن دو را مراعات کنی».

(ابن‌عساکر، ۱۴۱۵ق، ج۶۶، ص‌۳۶؛ ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا، ج۱۸، ص۳۰۲) این گزارش به دو ‌دلیل پذیرفتنی نیست: اول این‌که عبدالله‌بن‌جعفر در سال ۸۰ هجری از دنیا رفته و دوم این‌که مرگ عبدالملک مروان در سال ۸۶ هجری رخ داده است. (برای دیدن نمونه‌های دیگر طرد گزارش‌های تاریخی ناسازگار با معیار یادشده، نک: معرفت، ۱۳۷۴، ص۱۶۴ـ۱۶۵؛ صالحی نجف‌آبادی، ۱۳۷۹، ص‌۳۶۱ـ۳۶۷؛ زریاب خویی، بی‌تا، ص‌۶۰ـ۶۲؛ باستانی پاریزی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۸ـ۱۱۹)

۳. باورهای کلامی

باورهای کلامی، از معیارهای دیگر نقد تاریخ اسلام به شمار می‌آید و محور رویداد‌های آن، شخصیت‌های مقدس است. برخی پژوهش‌گران تاریخ اسلام، هر گزارشی را که با باورهای کلامی ناسازگار است، طرد می‌کنند. (مرتضی العاملی، ۱۴۰۰، ج۲، ص‌170‌، ج۴، ص118‌؛ صفایی حائری، ۱۳۸۱، ج۱، ص‌304‌، ج۳، ص۸۳) از آنجاکه درباره معیار یادشده، مفصل بحث خواهد شد، نیازی به توضیح بیش‌تر نیست.

۴.

عقل

عقل معیار دیگری است که از آن برای نقد گزارش‌های تاریخی، بسیار استفاده می‌شود. برای مثال، برخی گزارش کرده‌اند: عمربن‌خطاب، به عمروعاص، فاتح مصر، دستور داد تا کتاب‌های کتابخانه مصر سوزانده شود. عمروعاص هم به‌دنبال دستور خلیفه، کتاب‌ها را بین چهارهزار حمام تقسیم کرد. حجم کتاب‌ها آن‌قدر بود که به‌مدت شش ماه، برای گرم‌کردن حمام‌های اسکندریه از آن‌ها استفاده کردند. (ابن‌العبری ملطی، ۱۳۶۴، ص۱۶۳؛ جرجی‌زیدان، ۱۳۷۲، ج۳، ص۴۳۶ـ۴۴۵) این گزارش، به‌دلیل ناسازگاری با عقل پذیرفته نیست؛ زیرا باید آن‌قدر کتاب وجود داشته باشد که بتوان چهارهزار حمام را در مدت شش ماه با آن گرم کرد.

"دراین‌میان، تحلیل رویدادها جایگاه مهمی دارد؛ زیرا جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها و نقد و سنجش آن‌ها، همگی به‌منظور فراهم‌شدن زمینه بررسی و تحلیل رویدادهاست"ازآن‌جایی‌که هنوز صنعت چاپ اختراع نشده بود، آیا این همه کتاب می‌توانست در اسکندریه وجود داشته باشد که کفاف سوخت چهارهزار حمام را بدهد؟ (ابراهیم‌حسن، ۱۳۷۶، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹؛ مطهری، ۱۳۵۹، ص‌۳۴۰ـ۳۴۱)

نکته مهمی که باید بدان توجه کرد، این است که گرچه گزارش‌های تاریخی با معیارهای مختلف بررسی و نقد می‌شوند، بنیان تمام این معیارها عقل است؛ زیرا عقل بر اساس داده‌ها و اطلاعاتی که در اختیار دارد، ابتدا به سنجش روی می‌آورد و سرانجام، حکم خود را صادر می‌کند. بنابراین، عقل را به‌عنوان یگانه‌معیار در نقد گزارش‌های تاریخی می‌توان مطرح کرد.

به‌سخن دیگر، اطلاعات و داده‌های قرآنی، حدیثی، کلامی، فقهی، تجربی و...، همگی در اختیار عقل قرار می‌گیرند؛ سپس، عقل براساس داده‌ها، به سنجش و داوری رو می‌آورد و هنگام مشاهده سازگاری و یا ناسازگاری میان داده‌ها حکم خود را صادر می‌کند و احتمالاً موسوم شدن هریک از معیارها به نامی خاص، به‌دلیل همان داده‌ها و اطلاعاتی است که در اختیار عقل قرار می‌گیرد. به‌بیان سوم، عقل در حوزه تاریخ، به‌خودی‌خود، هیچ حکم و داوری نمی‌کند و تنها بر اساس داده‌ها و اطلاعاتی که در اختیارش قرار می‌گیرد، به سنجش و داوری می‌پردازد.

تعریف باور‌های کلامی

از تعبیر باورهای کلامی در فرهنگ‌نامه‌ها خبری نیست؛ ولی با تأمل و دقت در کاربردهای آن، باورهای کلامی را چنین می‌توان تعریف کرد:

«باورهای کلامی به آن دسته از باورهایی اطلاق می‌شود که باورمند به آن یقین داشته باشد و خاستگاه آن، عقل و نقل معتبر یا خوش‌گمانی است». ضمناً باور‌های کلامی، به ساحت فکر و اندیشه تعلق دارند؛ نه به ساحت اعمال و مناسک. باورهایی هم‌چون عصمت پیامبر، علم امام، تحریف‌ناپذیری قرآن، عدالت صحابه و...، از این قبیل هستند.

منابع باورهای کلامی

از آن‌جا که باورهای کلامی به ‌لحاظ منبع، در یک سطح نیستند، برخی از آن‌ها بسیار مستحکم هستند و برخی این ویژگی را ندارند.

حال، به‌نظر می‌رسد منبع و سرچشمه باورهای کلامی از این قرار باشد:

۱. عقل:دانشمندان علم لغت، عقل را به‌معنای منع و جلوگیری‌کردن دانسته‌اند (ابن‌منظور، ۱۴۰۵ق، ج۱۱، ص۴۵۸)؛ ولی مقصود از عقل در تاریخ که چندان از معنای فوق بیگانه نیست، همان نیروی خدادادی است که انسان‌ها به‌واسطه آن، درست را از نادرست تشخیص می‌دهند. حال گاهی عقل، منشأ برخی از باورهای کلامی است؛ مثل یگانگی خداوند متعال، عصمت نبی و... . (علامه‌حلی، ۱۴۰۷ق، ص‌۲۸۰ و ۳۴۹؛ فاضل مقداد، ۱۳۸۰، ص‌۱۵۱ـ۱۵۴ و ۲۴۵) به‌ بیان دیگر، برای هر یک از باور‌های مذکور، دلیل عقلی اقامه شده است.

۲.

"به‌بیان دیگر، همه تلاش‌ها به‌منظور دست‌یابی به تحلیل درست و واقعی از رویدادهاست"نقل معتبر:مقصود از نقل معتبر، قرآن و احادیث صحیح است که همه مسلمانان بر اعتبار آن دو، اتفاق نظر دارند. گاه منبع و منشأ برخی باورهای کلامی، نقل معتبر است؛ مثل عصمت پیامبر (ص)، خلافت بلافصل امیرمؤمنان‌علی (ع)، دانایی امام (ع) و... . (صدوق، ۱۳۷۱، ص‌۸۳؛ طباطبایی، ۱۳۶۳، ج۲، ص‌۱۳۸ـ۱۴۴؛ امینی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۱ و ۱۶۵؛ حلی، ۱۴۰۷ق، ص‌۳۶۷ـ۳۷۲؛ فاضل مقداد، ۱۳۸۰، ص ۳۳۵ـ۳۴۲؛ مظفر، ۱۳۸۵، ص‌۶۳ـ۷۶)

۳. خوش‌بینی به برخی افراد:گاه منشأ باور کلامی، خوش‌بین‌ بودن بیش از حد به برخی اشخاص است که این نگرش گاه در اثر حوادثی ایجاد می‌شود که در جامعه رخ داده است.

پیروزی‌ها و اقدام‌های حاکمان دراین‌باره نقش مهمی ایفا کرده و به بازتولید باور کلامی هم‌چون «عدالت صحابه» انجامیده است. (نک: حسن‌بگی، ۱۳۸۲)

گاه منشأ خوش‌بینی به افراد، متأثر ‌شدن از نحله‌ها و ادیان دیگر است؛ همان‌طورکهدر اعتقاد برخی از اشخاص درباره ‌جاودانگی امام ‌علی (ع)، محمد حنیفه، امام‌حسین (ع) و...، چنین تأثیری ازسوی یهودیان و مسیحیان ملاحظه می‌شود. (ذهبی، ۱۳۸۲ق،ج۴، ص‌۹۸ـ۹۹؛ طوسی، ۱۳۴۸، ص۳۱۶؛ کتاب مقدس، ۱۹۲۰م، سفر خروج، ص۱۳ و
۲۱؛ صدوق، بی‌تا، ج ۲، ص‌203‌) در هر صورت، باورهای کلامی آن هم با منشأ مذکور ازسوی طرف‌داران بهره‌مندی از باورهای کلامی، در نقد گزارش‌های تاریخی هم پذیرفته نشده است. (مرتضی العاملی، ۱۳۶۹، ص‌۶۴)

ناگفته نماند توجه به این بحث، از آن نظر ضروری است که در نقد گزارش‌های تاریخی، آن دسته از باورهای کلامی معیار قرار می‌گیرند که پشتوانه محکمی داشته باشند؛ به‌سخن دیگر، باوری معیار قرار می‌گیرد که به لحاظ منبع، نصاب بالایی داشته باشد تا بتواند بر گزارش تاریخی که گمان‌آور است، ترجیح یابد.

اقسام باورهای کلامی

به دلیل تنوع باور‌های کلامی، لازم است پژوهش‌گر در نقد گزارش‌ها، به انواع آن توجه کند؛ زیرا همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم، هر باور کلامی توان برابری با گزارش تاریخی را ندارد. حال با بررسی در کتاب‌های تاریخی، کلامی و حدیثی، باور‌های کلامی را به دو قسم می‌توان تقسیم کرد:

۱.

"ازسوی دیگر، دست‌یابی به اطلاعات درست، در گرو ارزیابی و نقد متن و سند گزارش‌های تاریخی است؛ لذا ضرورت نقد و ارزیابی گزارش‌ها به‌خوبی روشن است"باورهای کلامی مسلّم، هم‌چون وجود خداوند، عصمت پیامبر (ص)، علم امام (ع) و... (علامه‌حلی، ۱۴۰۷ق، ص‌۲۸۰ و ۳۴۹؛ فاضل مقداد، ۱۳۸۰، ص۱۵۱ـ۱۵۴ و ۲۴۵؛ مظفر، ۱۳۸۵، ص‌۶۳ـ۷۶)؛

۲. باورهای کلامی غیرمسلّم یا خاص، هم‌چون عصمت حضرت علی‌اکبر و عصمت نواب اربعه و... . (استادی، ۱۳۷۹، ص‌۳۷؛ سنقری حائری، ۱۳۸۱، ص۵۹ و ۶۸؛ سیستانی، بی‌تا، ص‌۶۴۷)

به‌بیان دیگر، باورهای کلامی به دو دسته تقسیم می‌شوند: برخی از این باورها به‌گونه‌ای است که همه یا بیش‌ترِ کارشناسان و متکلمان دینی بر درستی آن توافق دارند و برخی از آن‌ها را غیرمتخصصان مسائل دینی یا برخی متکلمان مطرح کرده‌اند.

حال در نقد گزارش‌های تاریخی، آن باور کلامی معیار قرار می‌گیرد که همه یا بیشترِ متکلمان بر درستی آن توافق داشته باشند یا اگر برخی از متکلمان مطرح کرده‌اند، باید به‌گونه‌ای، از اتقان کافی برخوردار باشد.

قلمرو باورهای کلامی در نقد گزارش‌های تاریخی

با این توضیحات، روشن شد که هر باور کلامی، زمانی معیار نقد قرار می‌گیرد که از اتقان کافی و هم‌چنین توافق متکلمان بر درستی آن برخوردار باشد. حال آیا در نقد هر گزارش تاریخی، از این معیار استفاده می‌شود؟ یا قلمرو بهره‌مندی از باور کلامی محدودیت خاصی دارد؟ به‌نظر می‌رسد برای تبیین قلمرو باور‌های کلامی در نقد گزارش‌های تاریخی، لازم است به تنوع و گونه‌های گزارش تاریخی توجه کنیم که در ادامه بدان می‌پردازیم:

۱. برخی از گزارش‌های تاریخی، به گونه‌ای است که عقل از پذیرش آن‌ها خودداری می‌کند؛ مثل این‌که نوشته‌اند در کربلا، دو تن از اطفال جعفربن‌ابی‌طالب به‌شهادت رسیدند. (خوارزمی، بی‌تا، ج۲، ص‌48‌) این گزارش، به دلیل مخالفت آن با عقل پذیرفتنی نیست؛ زیرا از سویی، جعفر‌بن‌ابی‌طالب در سال هشتم هجری به شهادت رسیده؛ (ابن‌هشام، بی‌تا، ج۴، ص‌۱۵) از سوی دیگر، حادثه کربلا در سال ۶۱ هجری رخ داده است. (طبری، بی‌تا، ج۴، ص‌۱۵) با این ‌اوصاف، معقول نیست که ایشان در حادثه کربلا، فرزندانی آن هم در سن طفولیت داشته باشند.

۲.

"باور‌های کلامی معیار دیگری است که نظر برخی از آنان را دراین‌باره به خود جلب کرده و به استفاده از آن اذعان کرده‌اند"گزارش‌هایی که عقل از پذیرش آن‌ها خودداری نمی‌کند؛ هم‌چون بسیاری از گزارش‌های تاریخی.

۳. گزارش‌هایی که عقل آدمی از جنبه بشری می‌پذیرد؛ ولی شخص باورمند با ملاحظه ویژگی‌هایی هم‌چون عصمت و عدالت صحابه و علم غیب شخص مقدس، از پذیرش آن‌ها سرباز می‌زند. افسانه غرانیق (طبری، بی‌تا، ج۲، ص۳۳۷ـ۳۳۹) و خواستگاری امام علی (ع) از دختر ابوجهل و مخالفت پیامبر (ص) با این اقدام (مسلم، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص‌71‌) و سخن معاویه در جواب نامه محمدبن‌ابی‌بکر درباره ستاندن حق حضرت علی (ع) از سوی ابوبکر و عمر (بلاذری، ۱۴۱۶ق، ص‌۳۰۱؛ مسعودی، ۱۳۵۸ق، ج۳، ص۱۲) را نمونه‌هایی برای قِسم اخیر می‌توان برشمرد؛ زیرا گزارش اول با عصمت پیامبر (ص) در تبلیغ وحی متعارض است. دومی نیز با عصمت پیامبر (ص) سازگار نیست؛ زیرا پیامبر (ص) با جواز تعدد زوجات که ازسوی خداوند روا داشته شده است، مخالفت نمی‌کردند. سومی هم به‌دلیل مخالفت با عدالت صحابه کنار گذاشته می‌شود.

نکته درخور توجه این‌که بحث تعارض میان باورهای کلامی و گزارش‌های تاریخی، مربوط به قِسم اخیر است و پژوهش‌گر، گزارش‌های قِسم اخیر را با باورهای کلامی نقد می‌کند.

تاکنون مشخص شد که باورهایی معیار نقد قرار می‌گیرند که از اتقان کافی و توافق متکلمان بر درستی آن‌ها برخوردارند. هم‌چنین پژوهش‌گر، از معیار مذکور در نقد گزارش تاریخی قِسم اخیر بهره می‌بَرد؛ لذا این‌گونه نیست که در نقد انواع گزارش‌های تاریخی، از باورهای کلامی استفاده شده و نقد تاریخ، کلام محور تلقی شود.

حال پرسش این است که چرا در هنگام تعارض میان باور‌های کلامی و قسم اخیرِ گزارش‌های تاریخی، جانب باورهای کلامی گرفته می‌شود؟ به نظر می‌رسد پاسخ به این پرسش، در دقت و تأمل در ویژگی‌ گزارش‌های تاریخی نهفته است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.

مراجع

۱. قرآن.
۲. کتاب مقدس، بی‌تا.
۳. ابراهیم‌حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان، ۱۳۷۶.
۴.

"حال، با صرف‌نظر از موافقت‌ها و مخالفت‌ها، استفاده از معیار باورهای کلامی، دو پرسش مهم را برانگیخته است:1"ابن‌ابی‌الحدید، محمدبن‌عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تهران: جهان، بی‌تا.
۵. ابن‌العبری ملطی، ابوالفرج، تاریخ مختصر الدول، ترجمه محمدعلی تاج‌پور و حشمت‌‌الله ریاضی، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۴.
۶. ابن‌بکار، زبیر، الموفقیات، قم: شریف الرضی، ۱۳۷۴.
۷. ابن‌خلدون، عبدالرحمان، مقدمه، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵.
۸. ـــــــــــــــــــــ ، تاریخ، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۱ق.
۹.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۰. ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۱. ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج۱۱، ۱۴۰۵ق.
۱۲. ابن‌هشام، عبدالملک، السیره‌النبویه، بیروت: دار احیاء التراث، بی‌تا.
۱۳. امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق.
۱۴.

"چرا هنگام تعارض میان باور‌های کلامی و گزارش‌های تاریخی، جانب باورها گرفته می‌شود؟2"آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایهالاصول، قم: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
۱۵. باستانی پاریزی، محمدابراهیم، خود مشت‌مالی، تهران: علم، ۱۳۸۵.
۱۶. بلاذری، احمدبن‌یحیی، انساب‌الاشراف، ترجمه ریحانتی رسول الله، قم: احیاء الثقافه، ۱۴۱۶ق.
۱۷. ـــــــــــــــــــــ ، انساب‌الاشراف، ترجمه ریحانتی رسول الله، قم: احیاء الثقافه، ۱۴۱۹ق.
۱۸. تبریزی، جواد، صراط‌النجاه، قم: برگزیده، ۱۴۲۵ق.
۱۹.

ترمذی، محمدبن‌عیسی، السنن، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
۲۰. تستری، محمدتقی، قاموس‌الرجال، قم: موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۲۵ق.
۲۱. حضرتی، حسن، تأملاتی در علم تاریخ و تاریخ‌نگاری اسلامی، تهران: نقش جهان، ۱۳۸۰.
۲۲. حلبی، برهان‌الدین، السیره الحلبیه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
۲۳. حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
۲۴.

"نقل معتبرمقصود از نقل معتبر که معیار نقد گزارش‌های تاریخ اسلام قرار می‌گیرد، قرآن و احادیث معتبر است"خوارزمی، موفق‌بن‌احمد، مقتل‌الحسین، قم: مفید، بی‌تا.
۲۵. ذهبی، احمدبن‌عثمان، میزان‌الاعتدال، بیروت: دارالمعرفه، ۱۳۸۲ق.
۲۶. راوندی، مرتضی، تاریخ تحولات اجتماعی، تهران: کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۸.
۲۷. زریاب خویی، عباس، بزم‌آورد، تهران: محمدعلی علمی، بی‌تا.
۲۸. زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۲.
۲۹.

سبحانی، جعفر ، الحدیث النبوی بین الروایه و الدرایه، قم: مؤسسه الامام الصادق (ع)، ۱۴۱۹ق.
۳۰. سیدمرتضی، تنزیه‌الانبیاء، ترجمه امیرسلمان رحیمی، مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷.
۳۱. شکوری، ابوالفضل، جریان‌شناسی تاریخ‌نگاری‌ها در ایران معاصر، قم: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۷۱.
۳۲. صالحی شامی، محمدبن‌یوسف، سبل الهدی و الرشاد، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۳۳. صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، تهران: کویر، ۱۳۷۹.
۳۴.

"(انبیا، ۱۰۷؛ ترمذی، بی‌تا، ج۴، ص‌۲۸۵؛ کلینی، ۱۳۸۸ق، ج‌۵، ص۲۸؛ برای دیدن نقد نمونه‌های دیگر، نک: مرتضی العاملی، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۳۷ـ138‌، ۱۴۱ـ143‌، ج۳، ص‌۱۵۹ـ۱۶۰)2"ـــــــــــــــــــــ ، شهید جاوید، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، بی‌تا.
۳۵. صدر، حسن، تأسیس الشیعه، تهران: اعلمی، بی‌تا.
۳۶. صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۳۷۱.
۳۷. ــــــــــــــــــــ ، عیون اخبار الرضا (ع)، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
۳۸. ــــــــــــــــــــ ، من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
۳۹.

صفایی حائری، عباس، تاریخ پیامبر اسلام (ص)، قم: مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۱.
۴۰. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳.
۴۱. طبری، محمد‌بن‌جریر، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت: دارالتراث، بی‌تا.
۴۲. طوسی، محمدبن‌حسن، اختیار معرفه الرجال، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸.
۴۳. ـــــــــــــــــــــ ، الاستبصار، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.
۴۴.

"(برای دیدن نمونه‌های دیگر طرد گزارش‌های تاریخی ناسازگار با معیار یادشده، نک: معرفت، ۱۳۷۴، ص۱۶۴ـ۱۶۵؛ صالحی نجف‌آبادی، ۱۳۷۹، ص‌۳۶۱ـ۳۶۷؛ زریاب خویی، بی‌تا، ص‌۶۰ـ۶۲؛ باستانی پاریزی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۸ـ۱۱۹)3"عاملی، جعفر مرتضی، تحلیلی بر زندگانی سیاسی امام ‌حسن (ع)، ترجمه محمد سپهری، تهران: سازمان تبلیغات، ۱۳۶۹.
۴۵. فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، اللوامع الالهیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۰.
۴۶. فصیحی، سیمین، جریان‌های اصلی تاریخ‌نگاری در دوره پهلوی، مشهد: نوند، ۱۳۷۲.
۴۷. فهری، احمد، سالار شهیدان، قم، بی‌تا.
۴۸. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
۴۹.

لاری، عبدالحسین، المعارف السلمانیه، تهران: نمایشگاه و نشر کتاب، ۱۳۶۴.
۵۰. مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرایند تکامل، تهران: کویر، ۱۳۸۶.
۵۱. مرتضی العاملی، جعفر، الصحیح من سیره النبی، قم: بی‌نا، ۱۴۰۰ق.
۵۲. مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین، مروج الذهب، بیروت: دارالاندلس، ۱۳۸۵ق.
۵۳. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم: صدرا، ۱۳۵۹.
۵۴.

"باورهای کلامیباورهای کلامی، از معیارهای دیگر نقد تاریخ اسلام به شمار می‌آید و محور رویداد‌های آن، شخصیت‌های مقدس است"ـــــــــــــــــــــ ، فلسفه تاریخ، ج۱، تهران: صدرا، ۱۳۶۹.
۵۵. ـــــــــــــــــــــ ، علل گرایش به مادی‌گری، تهران: صدرا، ۱۳۷۲.
۵۶. مظفر، محمدحسین، پژوهشی در باب علم امام (ع)، ترجمه دکتر علی شیروانی، قم: دارالفکر، ۱۳۸۵.
۵۷. مظفر، محمدرضا، عقائد‌الامامیه، تهران: بی‌نا، بی‌تا.
۵۸. معرفت، محمدهادی، تنزیه انبیا، قم: نبوغ، ۱۳۷۴.
۵۹.

مفید، محمدبن‌محمد‌بن‌نعمان، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
۶۰. نجمی، محمدصادق، سخنان حسین‌بن‌علی (ع) از مدینه تا کربلا، قم: اسلامی، ۱۳۶۴.
۶۱. نیشابوری، مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم بشرح الامام النووی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
۶۲. واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، تهران: اسماعیلیان، بی‌تا.
۶۳. والش، اچ، دبلیو، مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ، ترجمه ضیاء‌الدین علایی طباطبایی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳.

مجلات
۱.

"برخی پژوهش‌گران تاریخ اسلام، هر گزارشی را که با باورهای کلامی ناسازگار است، طرد می‌کنند"جهانبخش، جویا، «کتاب ماه دین»، ش۸، سال چهارم، تهران: خانه کتاب ایران،۱۳۸۰.
۲. حسن‌بگی، علی، «عدالت صحابه»، پژوهش‌های فلسفی‌کلامی، قم: دانشگاه قم، ۱۳۸۲.
۳. شهیدی، جعفر، «دیدار با صاحب‌نظران»، حوزه، ش۲۴، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶.
۴. مرتضی العاملی، جعفر، «مصاحبه»، آیینه پژوهش، سال اول و پنجم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۹.
۵. یوسفی غروی، محمدهادی، «تاریخ در آیینه پژوهش»، ش۲، سال دوم، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۸۴.

نویسنده:

علی حسن بگی: عضو هیئت علمی گروه الهیات دانشگاه اراک

فصلنامه شیعه شناسی شماره ۵۴

ادامه دارد...

.