به سوی شبکه‌سازی در جامعه مدنی؛ ساختار درون شبکه

ساختار شبکه‌ها را از زاویه‌های مختلفی می‌توان مورد بحث قرار داد‌. در واقع پیش از آنکه شبکه‌ای را فعال یا ایجاد کنیم باید به این سوال پاسخ دهیم که شبکه خود را با چه ساختاری باید بنا کنیم‌. در این بخش مهمترین اشکال ساختار شبکه‌ها مورد بحث قرارداده می‌شود. اول - شبکه‌های واقعی و مجازی: تجربه چند ماهه جنبش سبز نشان داده که در فضای مجازی شبکه قدرتمندی از فعالان جنبش وجود دارند که کارکردهای موثری هم در ماه‌های اخیر داشته‌اند‌. از سوی دیگر در همین تجربه چند ماهه و در جریان برگزاری اعتراضات خیابانی شاهد نقش چشمگیر شبکه‌هایی بوده‌ایم که به طور خودجوش به ساماندهی تظاهرات‌، شعارها و نمادهای جنبش پرداخته‌اند‌. بنابراین در هر دو فضای واقعی و مجازی شبکه فعال جنبش حضور و نقش دارد‌. برای بناکردن شبکه‌های جدید باید قبلاً در این زمینه تصمیم بگیریم‌. اگرچه شبکه‌ها می‌توانند در هر دو حوزه نیز فعال شوند‌، اما از جهت متمرکز‌شدن روش‌ها و برخورداری از کارکرد موثر‌تر‌، بهتر آن است که برای شروع بر یکی از دو محیط متمرکز شد و در جریان فعال‌شدن شبکه دامنه فعالیت را گسترش داد‌‌. دوم - شبکه‌های پایدار و موقت: گاه شبکه‌ای با هدف کوتاه مدت و برای اجرای پروژه مشخص تشکیل و پس از تحقق هدف موضوعیت خود را از دست می‌دهد‌. به عنوان مثال از هم اکنون شبکه‌هایی برای کنش جمعی جنبش سبز در روزهای 13 آبان‌، 16 آذر‌، 22 بهمن تشکیل شده و در این زمینه اعضای شبکه با یکدیگر تعامل دارند‌. اما همیشه اینچنین نیست و شبکه‌ها با اهداف میان مدت و بلند مدت شکل می‌گیرند و فعال می‌شوند‌. مثلاً ممکن است صدها شبکه برای تحقق اهداف نه گانه مندرج در بیانیه‌های میرجسین موسوی تشکیل و فعال شوند‌، یا شبکه‌هایی برای حمایت از خانواده بازداشت‌شدگان و یا شهدای جنبش شکل گیرند‌. بنابراین تصمیم درباره پایدار یا موقت بودن شبکه از اهمیت بسیار برخوردار بوده و با اهداف مورد نظر برای تشکیل شبکه مرتبط است‌. معمولاً شبکه موقت‌، در فرآیند فعالیت‌، اصلاح یا تغییر اهداف متمایل به پایدار شدن دارد‌. سوم - شبکه‌های محلی‌، ملی و بین‌المللی: حوزه جغرافیایی هر شبکه از موضوعات دیگری است که موسسین باید درباره آن تصمیم‌گیری کنند‌. گاه یک شبکه محدود به اعضای درون خانواده‌، دوستان یا همکاران می‌شود و بنابراین به احتمال زیاد شبکه‌ای محلی خواهد بود‌. اگرچه ممکن است یکی از اعضای خانواده در شهری دیگر یا در کشوری دیگر حضور داشته باشد و این دوری فاصله مانع از عضویت او در شبکه نشود‌. بنابراین شبکه اعضای خانواده نیز می‌تواند محلی‌‌، منطقه‌ای‌، ملی یا حتی بین‌المللی باشد‌. تعیین انتخاب دامنه جغرافیایی هر شبکه موکول به اهداف و برنامه‌های آن است‌. مثلاً شبکه‌ای که با هدف اطلاع‌رسانی تشکیل می‌شود با انتخاب فضای مجازی می‌تواند همه مرزهای جغرافیایی را در نوردد‌. اما در صورتی که شبکه به منظور فعالیت در حوزه واقعی تشکیل شود‌، بهتر است حوزه جغرافیایی محلی را انتخاب کند‌، زیرا در این صورت دسترسی به اعضای شبکه و پیوند و ارتباط چهره به چهره آن‌ها اهمیت یسیار پیدا می‌کند‌. چهارم - سازمان افقی و عمودی شبکه: قبلاً درباره سازمان‌های افقی و عمودی بحث کردیم و اساساً شبکه‌ها را در گروه سازمان‌های افقی قرار دادیم‌. اما در عین حال پیوند اعضای هر شبکه می‌تواند اشکالی متمرکز یا نامتمرکز داشته باشد‌. در ادامه انواع پیوندهای شبکه را که در زمینه تصمیم‌سازی‌، تصمیم‌گیری و تبادل اطلاعات می‌تواند مورد نظر قرار گیرد‌، توضیح می‌دهیم: اول - مدل متمرکز‌: در این مدل از روابط یکی از اعضای شبکه مسئول و هماهنگ کننده همه اعضا شده و با مرکزیت او فعالیت ها سامان داده می‌شود‌. اعضای یک شبکه می‌توانند برای پرهیز از تمرکز و جلوگیری از روش‌های غیر دموکراتیک به صورت دوره‌ای یک نفر را به عنوان هماهنگ کننده جمع انتخاب کنند‌. دوم - مدل زنجیره‌ای‌: در این روش اعضای سازمان از طریق زنجیره روابط یک به یک با یکدیگر ارتباط دارند و در نهایتاً پس از تعامل با یکدیگر تصمیمات جمعی برای کنش شبکه اتخاذ می‌شود‌. سوم - مدل چرخشی‌: در این مدل در عین روابط یک به یک اعضا‌، یک نفر در درون شبکه ایجاد هماهنگی برای اتخاذ تصمیمات نهایی را عهده‌دار می‌شود‌. بنابراین در مقایسه با مدل اول در این مدل به دلیل تعاملات یک به یک اعضا سطح مشارکت و تبادل اطلاعات در شبکه تا حدود زیادی افزایش پیدا می‌کند‌. چهارم - مدل بافتی‌: همچنانکه در این مدل ملاحظه می‌شود‌، همه افراد با یکدیگر ارتباط و پیوند دارند و از فرآیند تعاملات بسیار گسترده و نامحدود تلاش می‌شود تا اعضا به اجماع یا توافق بسیار بالا در مورد مسایل و دستور کار برسند‌. به علاوه تبادل اطلاعات در این روش بسیار بالا می‌باشد‌. در مدل بافتی تقسیم کار و وظایف در هر نوبت و در هر موضوع بلافاصله اتخاذ می‌شود و به همین دلیل این مدل از دینامیسم بالایی برخوردار است و سطح مشارکت و تبادل اطلاعات اعضای شبکه را بسیار افزایش می‌دهد‌. انتخاب یکی از مدل‌های بالا تنها موکول به خواست و تمایل اعضای شبکه نیست‌، بلکه در این میان تجربه و مدت کار جمعی هم نقش بسیار تعیین کننده‌ای دارد‌. اغلب توصیه شده شبکه‌ها از سازمانی ساده به سوی سازمان پیچیده‌تر حرکت کنند و به تدریج سطوح مشارکت و تبادل اطلاعات را افزایش دهند‌.