'فیلم لاله': نبرد دولت دهم و اصولگرایان در سینما

"لاله صدیق" نخستین زن قهرمان ایرانی رالی است

اوایل تابستان جاری بود که زمزمه های ساخت فیلمی به زبان انگلیسی و برای مخاطبان بین المللی با حمایت دولت ایران بالا گرفت و اندکی بعد با تایید آن از طرف شفیع آقا محمدیان، رئیس مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی رسمیت یافت. وی در مصاحبه ای اعلام کرد فیلم سینمایی "لاله" حول داستان زندگی "لاله صدیق" نخستین زن قهرمان ایرانی رالی با سرمایه گذاری پنج میلیارد تومانی این مرکز و به کارگردانی "اسدالله نیک نژاد" به زودی کلید خواهد خورد.

میزان بودجه ذکر شده و نام نه چندان آشنای کارگردان از همان ابتدا مناقشات بسیاری را در میان طیف متنوعی از چهره ها برانگیخت، اما این تازه آغاز ماجرا بود. جمال شورجه در اواخر تیرماه وجه دیگری از حواشی فیلم لاله را فاش کرد؛ او ضمن دفاع از تصمیم دولت برای حمایت از این "پروژه ملی" ، عنوان کرد که "اسی نیک نژاد" کارگردان ایرانی ساکن آمریکا در جریان همایش ایرانیان خارج از کشور در نیویورک که به همت اسفندیار رحیم مشایی برگزار شده بود با محمود احمدی نژاد فرصت دیدار یافته و پس از مذاکراتی عملا تبدیل به مدیر هنری و از اعضای اصلی تیم همراه او در این سفر شده است و طی همین همراهی توانسته از شخص وی برای ساخت این فیلم قول همکاری بگیرد؛ قولی که به نظر می رسد احمدی نژاد مصر است به آن پایبند بماند زیرا علیرغم مخالفت های شدید چهره های مختلف اصولگرا و غیر اصولگرا و همینطور دست اندرکاران سینما، کماکان دولت تمام قد در دفاع از این فیلم ایستاده است.

لاله و الگوی زن مسلمان ایرانی

"بیژن نوباوه از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس ضمن اشاره به محتوای فمینیستی فیلم، اعلام کرد مجلس به هیج وجه زیربار ساخت چنین فیلمی نخواهد رفت و اگر دولت مصر به ساخت آن باشد ، مجلس از تمامی ختیارات قانونی خود از جمله استیضاح استفاده خواهد کرد."

فیلمنامه ای که اسد الله نیک نژاد در سفر نیویورک برای احمدی نژاد و حلقه همراهان او شرح داد، در واقع به قلم نویسنده ای آمریکایی نوشته شده که طی مصاحبه هایی با "لاله صدیق" بیوگرافی وی را به قالب یک سناریو در آورده است. ظاهرا محتوای این فیلمنامه تلاش صدیق به عنوان نخستین راننده زن حرفه ای ایرانی را به تصویر می کشد که با دشواری زیاد راه خود را در فضای مردسالار جامعه ایران و ورزش رالی باز می کند و در نهایت با کسب اجازه ی رقابت با اتومبیل رانان مرد موفق می شود پشت رقبایش را به خاک بمالد. هرچند هدف از ساخت این فیلم به گفته رئیس سازمان سینمایی کشور، جواد شمقدری و سایر موافقان فیلم مانند جمال شورجه؛ نمایش یک زن موفق ایرانی، دادن پاسخی دندان شکن به فیلم های "ضد ایرانی" غربی از جمله "بدون دخترم هرگز" و "٣٠٠" و زیر سوال بردن تصورات عمومی غرب در مورد عقب افتادگی، عدم وجود تمدن و شهرنشینی و محدودیت زنان در ایران است، اما این نوع الگوسازی به هیچ وجه به مذاق اصولگرایان خوش نیامده است.

بیژن نوباوه از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس ضمن اشاره به محتوای فمینیستی فیلم، اعلام کرد مجلس به هیج وجه زیربار ساخت چنین فیلمی نخواهد رفت و اگر دولت مصر به ساخت آن باشد، مجلس از تمامی ختیارات قانونی خود از جمله استیضاح استفاده خواهد کرد. وی افزود فیلمنامه این فیلم سعی دارد بگوید در جامعه ایران محدودیت های بسیاری برای زنان وجود دارد که قهرمان فیلم علیرغم آنها در نهایت پیروز شود، در حالی که محدودیت های موجود در ایران تنها "زاییده خلقت، ذات و فیزیک" زنان است؛ بعلاوه این مسئله که در ایران برخی زنان به کارهای مردانه می پردازند از سر ناچاری است و "مایه افتخار" محسوب نمی شود که در مورد آن فیلم ساخت. حتی شخص لاله صدیق نیز از این حمله ها ایمن نماند؛ احمد سالک یکی دیگر از اعضای کمیته فرهنگی به عکس هایی اشاره کرد که از وی به دست نمایندگان این کمیسیون رسیده و "ترویج بد حجابی و نقطه مقابل فرهنگ حجاب و عفاف" است و اعلام کرد سینمای ایران هنوز به آن حد از استیصال نرسیده است که از شخصیتی ساکن آمریکا که تعلق خاطری به فرهنگ اسلامی ندارد برای الگو سازی استفاده کند. برخی حتی به محرومیت یک ساله صدیق از مسابقات به اتهام تقلب اشاره کردند و به لحاظ اخلاق ورزشی او را الگویی نامناسب نامیدند و در مقابل اعلام کردند "مادران و همسران شهدا" الگوهای واقعی زنان ایرانی هستند.

اسی نیک نژاد کیست؟

اسی نیک نژاد "مرتضی آوینی" را جزو "رفقا"ی خود و ایران را "بهشتِ فیلمسازها" خواند

اما نگنجیدن شخصیت لاله صدیق در قالب تصورات اصولگرایان از زن مسلمان ایده آل تنها مانع پیش روی فیلم نیست. بخش بسیار وسیعی از هجمه رسانه های منتسب به این جریان مستقیما کارگردان این فیلم "اسدالله نیک نژاد" را هدف گرفته است. وی که در ایران ِاوایل انقلاب نیز سوابق سینمایی مختصری دارد، در دهه شصت به آمریکا مهاجرت کرده و در نهایت قدم به هالیوود گذاشت و در جریان ساخت فیلم های متعددی همکاری کرد. در میان این آثار که در سایت معتبر IMDB ثبت شده و در نتیجه غیر قابل انکار است، بخش هایی از سریال اروتیک "خاطرات کفش قرمز" نیز به چشم می خورد. این مجموعه که مملو از صحنه های آشکار جنسی و مخصوص بزرگسالان به شمار می آمد، بین سال های ١٩٩٢ تا ١٩٩٩ از کانال تلویزیونی "شو تایم" در ایالات متحده پخش می شد و نیک نژاد تهیه کنندگی اجرایی تعدادی از قسمت های آن را بر عهده داشت.

روزنامه کیهان با استناد به این پیشینه نیک نژاد را "پورنو سازی" معرفی کرد که " طی دو دهه اخیر در هالیوود به تهیه فیلم های مستهجن و سکسی مشغول بوده است"، اما رئیس سازمان سینمایی کشور در جوابیه ای شدیدالحن معیار را حال افراد خواند و در توجیه، همکاری نیک نژاد با چنین فیلم هایی را کاملا غیر مستقیم و تنها در بخش های فنی ِ پس از تولید و در نتیجه نه چندان مهم خواند و در مقابل تلاش کرد بخش "اسلامی-انقلابی" گذشته و حالِ وی را پررنگ و مهم جلوه بدهد.

جواد شمقدری در نامه اش خطاب به حسین شریعتمداری، ضمن اشاره به فعالیت های سینمایی نیک نژاد در داخل کشور، به طور مبهمی به ضدیت نیک نژاد با جریان "فتنه ٨٨" و همینطور مشارکت او در ساخت مسجد و قبرستان مسلمانان در لس آنجلس اشاره کرد و همه اینها را شایسته قدردانی دانست. اندکی بعد نیک نژاد در مصاحبه با خبرگزاری فارس رویکردی کاملا مشابه رئیس سازمان سینمایی کشور را در پیش گرفت.

"جواد شمقدری در نامه اش خطاب به حسین شریعتمداری، ضمن اشاره به فعالیت های سینمایی نیک نژاد در داخل کشور، به طور مبهمی به ضدیت نیک نژاد با جریان "فتنه ٨٨" و همینطور مشارکت او در ساخت مسجد و قبرستان مسلمانان در لس آنجلس اشاره کرد و همه اینها را شایسته قدردانی دانست."

وی که از سال های پیش از انقلاب تنها چند سکانس از فیلم "برنج خونین" را کارگردانی کرده و یک سریال به نام "پاییز صحرا" را در کارنامه دارد ، در این مصاحبه "مرتضی آوینی" را جزو "رفقا"ی خود و ایران را "بهشتِ فیلمسازها" خواند و با بیان اینکه از همان ابتدا "با انقلاب بوده است" خاطرات حضورش در جریان انقلاب و جبهه ها را روایت و اعلام کرد در تمام طول سال‌های زندگی‌اش هرگز «مملکت، انقلاب و هنرش» را نفروخته است. هرچند او ضمن ارائه توضیحاتی در مورد رویه معمول کار در هالیوود، قسم خورد که خودش هیچ یک از فیلم های کارگردان معروف پورنو، "زلمان کینگ" را که "تنها برای امور فنی" به استودیوی وی سپرده شده بود ندیده است- اما توجیحات وی و شمقدری ظاهرا برای معترضان اصولگرای این پروژه چندان قانع کننده نبود و به ختم قائله نیانجامید.

بحران مالی سینما و بودجه پنج میلیاردی لاله

از سوی دیگر در حالی که اصولگرایان ظاهرا بیشتر دلمشغول محتوای فمینیستی فیلمنامه و سوابق غیرقابل انکار نیک نژاد هستند؛ بودجه بی سابقه این پروژه سینمایی نیز دست اندرکاران سینمای فقیر ایران را بر آشفته کرده است. بنابر اعلام اولیه رئیس مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی بنا بود این فیلم ٥ میلیارد تومان هزینه داشته باشد؛ اما مبلغ اعلام شده با قصد تهیه کنندگان در بکارگیری بازیگران خارجی مانند "رابرت دنیرو" یا "شان پن" یا "جورج کلونی" سازگار نیست، زیرا به گفته یکی از تهیه کنندگان سینمای ایران چنانچه این قصد عملی شود هزینه فیلم را تا مرز ٢٠ تا ٢٥ میلیون دلار افزایش خواهد داد.

از ابتدای مطرح شدن نام نیک نژاد به عنوان کارگردان فیلم، سخن از این بود که او به واسطه سالها کار در هالیوود و روابط حرفه ای قدرتمندی که دارد، خواهد توانست سرمایه گذاران خارجی را راضی به حضور در این پروژه کند اما علی رغم آغاز مرحله پیش تولید و مطرح شدن نام کمپانی هایی از آلمان، کانادا، فرانسه و ترکیه توسط تهیه کننده ایرانی و کارگردان فیلم، هنوز مشخص نیست کدام شخص یا شرکت برون مرزی بناست هزینه های فیلم را تقبل کند. به گفته "رابرت تیت" نویسنده تلگراف که اخیرا در مقاله ای به ماجرای این فیلم پرداخته بود، مشکل از آنجا آغاز می شود که تهیه کنندگان خارجی در صورت تامین هزینه ها، حق اعمال نظر در فیلم را خواهند یافت و ظاهرا اغلب آنها مایلند نقش اول فیلم را به یک بازیگر زن خارجی بسپارند، در حالی که طرف ایرانی ( که حضور بازیگران مرد هالیوودی در این فیلم را نیز منوط به "اخلاق گرایی" آنها کرده است ) زیر بار این موضوع نمی رود - نیک نژاد حتی مدعی شد کمپانی پارامونت پیشتر پیشنهاد کرده بود این فیلم با حضور آنجلینا جولی در نقش لاله صدیق ساخته شود، اما او به دلیل اینکه نمی توانست کسی مانند جولی را در نقش یک بانوی ایرانی ببیند این پروژه گران قیمت را رد کرد.

"مسعود اطیابی اعلام کرد فیلمنامه ای به نام "فرمول" در دست دارد که بر مبنای یکی از آیات قرآن و در مورد اتوموبیل رانی بانوان نگاشته شده و به دلیل عاری بودن از اشارات فمینیستی فیلمنامه "لاله" در بهره مند شدن از "بیت المال" محق تر است."

به هر روی، حتی در صورت موفقیت مدیران این پروژه برای به توافق رسیدن با سرمایه گذاری خارجی باز هم بخش گزافی از هزینه های آن را دولت ایران برعهده خواهد داشت که در وانفسای آشفتگی وضعیت سینمای ایران به شدت بحث برانگیز است. مهم ترین حامی فیلم در میان سینماگران احتمالا جمال شورجه، فیلمساز همسو با دولت است که در مصاحبه ای فیلم را پروژه ای ملی خواند که صرف چنین بودجه ای برای آن نه نامتعارف است و نه بی سابقه و آثاری مانند "دوئل" و "ملک سلیمان" و همینطور فیلم در حال ساخت "چ" در مورد زندگی مصطفی چمران را به عنوان آثاری که هزینه های مشابهی صرف ساخت آنها شده مثال زد؛ اما غالب فیلمسازان - و خصوصا سینماگران وابسته به جریان اصولگرایی- در برابر این فیلم گران قیمت از در مخالفت و حتی سهم خواهی تلویحی در آمدند، از جمله مسعود اطیابی اعلام کرد فیلمنامه ای به نام "فرمول" در دست دارد که بر مبنای یکی از آیات قرآن و در مورد اتوموبیل رانی بانوان نگاشته شده و به دلیل عاری بودن از اشارات فمینیستی فیلمنامه "لاله" در بهره مند شدن از "بیت المال" محق تر است. در عکس العملی دیگر، سایت رویداد اعلام کرد که جمعی از فیلمنامه نویسان متعهد فیلمنامه ای به نام "تقدیم به تلاویو" با موضوع جنگ ایران و اسرائیل و جانفشانی های سربازان سپاه قدس نوشته اند که قصد دارند آن را به عنوان جایگزین این فیلم به وزارت ارشاد ارائه کنند.

بسیاری از دست اندرکاران سینما، گذشته از غیر منصفانه بودن بودجه ای که بناست در اختیار نیک نژاد قرار بگیرد، تصدی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی -که نام آن گویای وظیفه اصلی آن است- در مقام تهیه کنندگی پروژه حرفه ای و گران قیمتی مانند لاله را نیز ناموجه می دانند. فیلم هنگامی به این مرکز سپرده شد که مسئولان فارابی زیر بار ساخت آن نرفتند و حتی معاون فرهنگی این سازمان به نشانه اعتراض استعفا داد و دولت ناچار شد این پروژه سینمایی را از دستور کار این مرکز خارج کند.

"آقامحمدیان با باز تعریف "سینمای تجربی" فیلم لاله را نیز در ذیل این عنوان گنجاند و اعلام کرد این فیلم چند میلیارد تومانی نیز "تجربی" محسوب می شود زیرا بناست پاره ای از تکنیک ها و ابزارهای جدید به واسطه آن وارد سینمای کشور شود."

مرتضی رزاق کریمی، یکی از تهیه کنندگان سینمای ایران با بیان اینکه تهیه چنین فیلمی به هیچ وجه جزو وظایف این مرکز به شمار نمی آید، اعلام کرد بودجه سالیانه این مرکز که به طور معمول میان پروژه های کوچک مستند و تجربی سینمایی تقسیم می شود بسیار کمتر از مبلغ یاد شده است و در نتیجه مشخص نیست که این مبلغ از کجا تامین شده است. در پاسخ آقامحمدیان با باز تعریف "سینمای تجربی" فیلم لاله را نیز در ذیل این عنوان گنجاند و اعلام کرد این فیلم چند میلیارد تومانی نیز "تجربی" محسوب می شود زیرا بناست پاره ای از تکنیک ها و ابزارهای جدید به واسطه آن وارد سینمای کشور شود.

جنس توجیهات و توضیحاتی که مدیران دولتی در حمایت همه جانبه خود از این فیلم بکار می گیرند نشان می دهد عزمی جدی در سطوح بالای مدیریتی کشور برای ساخت این فیلم وجود دارد که علیرغم تمام سخت گیری های معمول در مورد سینما و سینماگران ایرانی، حاضر است بر پیشینه پر دردسر کارگردانی مانند نیک نژاد چشم ببندد، تهدید مجلس به استیضاح را نادیده بگیرد و علیرغم تمام اعتراضاتی که پیش از کلید خوردن این فیلم بر علیه آن بالا گرفته و آن را به "مسئله ای ملی" تبدیل کرده تولید این اثر سینمایی را پی بگیرد.