باستانی پاریزی و نگاه مردمدوستانه به تاریخ
محمدابراهیم باستانی پاریزی ادیبی دانشور و نویسندهای پرکار بود که در زمینههای فرهنگی گستردهای قلم زد، اما رشته اصلی او تاریخ بود؛ اما در کاوش و نقل تاریخ نیز با همان زبان شیرین و دلنشینی سخن میگفت که خاص جستارهای ادبی است.
پاریزی بیانی شیوا، زبانی نرم و دمی به راستی گرم داشت و این ویژگی کمیاب را هم در کتابهای او میشد دید و هم در محضر او، چه در مجالس خصوصی و چه در کلاس درس دانشگاه و اتاق کار او در دانشکده ادبیات که همیشه به روی دانشجویان باز بود و او با مهربانی نشسته چشم به راه.
وجه برجسته و نمایان در کارهای فراوان باستانی پاریزی، هم در مقالات ادبی و هم در جستارهای تاریخی، گرایش آشکار او به مردمدوستی و نوعی عامهپسندی بود که البته با عوامگرایی و ابتذال تفاوت دارد. او عامه مردم، به ویژه افراد بافضل و کمال، را دوست داشت و به زبان آنها سخن میگفت. او خود سادگی و صفای اصیلی داشت، رفتار و حالات و سکنات او به فضایل حمیده عامه مردم نزدیک بود.
بسیاری از گفتارها و نوشتارهای او، مانند همولایتی دانشمند و سخنورش، علی اکبر سعیدی سیرجانی، شفاهی یا افواهی بود؛ نقل نکاتی بود که چه بسا از بستگان دور و نزدیک یا همولایتیهای ساده اما باتجربه و فرهیخته شنیده بود و با ظرافت و نکتهسنجی نقل میکرد یا روی کاغذ میآورد.
میراث گرانبار گذشتهیکی از مزایای برجسته در زندگی ادبی او سنتی مألوف بود که از قدما یا دانشوران گذشته به ارث برده بود و آن کنجکاوی در زوایای پنهان فرهنگ و تاریخ ملت بود. کاوش در گنجینههای گمشده قدیمی و ذخایر فرهنگی فراموششده. داستانها، روایتها، قولها، نادرهها و نکاتی که در اوراق متنی مهجور و مندرس مدفون مانده بود، و حال این وارث خلف، با سختی و زحمت آن را مییافت، با دقت و موشکافی در مقاله یا رسالهای درج میکرد تا بعد به صورت جزوه یا کتابی منتشر شود.
این عادت، یعنی سرک کشیدن به کتابخانههای مهجور و کشف نسخهها و متون فراموششده، گویا از کودکی با استاد بوده است.
کتاب شیرین و پرفروش او، یعنی "پیغمبر دزدان"، خود نمونهای آشکار از این ذوق و استعداد است. شاید پیش از نشر این کتاب کمتر کسی نام شیخ محمدحسن زیدآبادی، روحانی روشنبین و حقگوی عهد قاجار، را شنیده بود.
او شاعری شوخطبع و باذوق بود که از جور و ستم فراوانی که بر مردم میرفت، در رنج بود. از سویی توده ستمدیده و گرسنه را میدید و در برابر آنها حکام و شاهزادگان بیشمار قاجار، دست در دست ملایان ریاکار و دینفروشی که غارت و چپاول رعیت را توجیه میکردند تا خود از "الطاف همایونی" قسمتی ببرند.
شیخ ستمگران و چپاولگران را شناسایی میکرد و از زبان "پیغمبر دزدان" بر آنها نهیب میزد که به رعیت بینوا رحم کنند و چنین سنگدلانه دسترنج او را به غارت نبرند و هستی او را چپاول نکنند. آنها که "تاج و عمامه" بر سر نهاده و خود را از بازخواست خلق در امان میبینند، بدانند که از نیش زبان "نبی السارقین" در امان نیستند که با طعن و هزل آنها را رسوا میکند:
به دزدی بود هر کسی را فنی / کزان فن چو شیطان کند رهزنی
یکی ره زند در صف اولین / ز مخرج به مدّ ِ "وَالَضّآلّین"
یکی راست دزدی به وقت نماز / ز"تحتالحنک"های پهن و دراز
یکی دام او نان جو خوردن است / ولی مطلبش سیم و زر بردن است
یکی دام دزدیش در منبر است/ که این گفتِ من، گفت ِ پیغمبر است
یکی دزدد از دل، حضور ِصلات / یکی خمس و آن دیگری از زکات
ولی با همه این صفت خوش دلند / که از امّت ِ احمد ِ مُرسلاند!
بگردند و گویند هی دِه به دِه / علی را زما شیعهای نیست به!
توجه به فرهنگ مردم در افق تاریخی"در کارهای او آثاری با ارزش بسیار متفاوت میتوان یافت. از کارهایی مانند "سیاست و اقتصاد عصر صفوی" که شاید هیچ پژوهشگری به آن بینیاز نباشد، تا مقالاتی که با هدف تعلیم و پندآموزی و عبرتگیری نوشته شدهاند"
زمانی که باستانی پاریزی به نشر نامههای "نبی السارقین" به نظم و نثر، همت گماشت، بیست سال بیشتر نداشت. میتوان گفت که رگههای اصلی کار فرهنگی پربار او در همان اولین اثر، که پرخوانندهترین اثر او نیز هست، شکل گرفته است:
حقدوستی به ویژه مراعات حق و حقوق ضعیفان و محرومان جامعه که از روز ازل، تا به قول خودش "الی یومنا هذا" اسیر دزدان و چپاولگران و ستمگران بودهاند. توده بی نام و نشانی که در روزگار صلح سفره حاکمان را رنگین میکنند و در دوران جنگ از سر آنها تپه و مناره به پا میشود.
دید عامیانه و توجه دقیق به فرهنگ توده مردم در افق تاریخی؛ تکیه بر نقلها، حکایتها، واگویهها و گزارشهای مردم به عنوان منبع، درحالی که چه بسا به دریافتها و برداشتهای شخصی نزدیک است.
سادهگویی و رواننویسی به مثابه یک اصل، به گونهای که نقل و پرداخت تاریخ با حوصله و ذوق مخاطبان همخوان باشد. در این راستا گاه به سادگی از کنار حوادثی بزرگ میگذرد و گاه جزئیات را با تفصیلی غیرضروری بیان میکند که چه بسا موضوع اصلی در میان مباحث پراکنده، گم میشود.
گفتهاند: "آفت طاووس آمد پر او". خوشبیانی و شیرینسخنی پاریزی نیز شاید ضعف کارهای پاریزی باشد. با نگاهی سختگیرانه میتوان گفت که پژوهشهای او گاه از دقت و انسجامی که شایسته کار علمی است دور میشود؛ لذا در کارهای او آثاری با ارزش بسیار متفاوت میتوان یافت. از کارهایی مانند "سیاست و اقتصاد عصر صفوی" که شاید هیچ پژوهشگری به آن بینیاز نباشد، تا مقالاتی که با هدف تعلیم و پندآموزی و عبرتگیری نوشته شدهاند.
خوانندگان فارسیزبان، حتی اگر پژوهشها و تکنگاریهای تاریخی او را در خورد اهمیت نبینند، مجموعه آثار او را گنجینه فرهنگی ارزندهای خواهند دید که ارزشهای ستوده و فضایل انسانی، حق و عدالت و مهربانی و نوعدوستی در هر صفحه و برگ آنها آشکار است. دیدگاه وجدانی بیدار است که از رنج و بیداد زمانه به جان آمده اما از پای در نیامده است.
منبع خبر: بی بی سی فارسی
اخبار مرتبط: معاون اول رییس جمهوری درگذشت استاد باستانی پاریزی را تسلیت گفت
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران