برجام،‌ امنیت و حقوق بشر

چکیده :یک سال پس از انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) فی مابین جمهوری اسلامی ایران و شش قدرت بزرگ جهانی، بحث‌ها و مجادلات در خصوص آثار و تبعات متن برآمده از یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین مذاکرات تاریخ دیپلماسی همچنان ادامه دارد....

حسن اسدی زیدآبادی

یک سال پس از انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) فی مابین جمهوری اسلامی ایران و شش قدرت بزرگ جهانی، بحث‌ها و مجادلات در خصوص آثار و تبعات متن برآمده از یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین مذاکرات تاریخ دیپلماسی همچنان ادامه دارد. هرچند از یک سو، برجام برنامه‌ای بلندمدت برای پایان دادن به اختلاف نظرهای جهانی در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران و از سوی دیگر، برچیدن نظام تحریم‌های بین‌المللی علیه کشورمان است اما بدون شک تأثیرات این پیمان بین‌الدولی محدود به موضوع اصلی آن نیست. در این نوشتار به برخی از ابعاد حقوق بشری و آثار برجام بر جامعه ایران می‌پردازیم:

۱- یکی از مهم‌ترین موضوعات برجام رفع تحریم‌های اقتصادی بود که اعمال پیگیرانه آنها در سطح بین‌المللی و خصوصاً از سوی سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا  ساختار اقتصاد ملی ایران را به طور جدی ناکارآمد کرده بود. تحریم‌هایی که کیفیت زندگی ایرانیان را کاهش داد،‌ از ارزش دارایی‌های شخصی و جمعی آنان به نحو قابل ملاحظه‌ای کاست،‌ دسترسی به برخی از کالاهای ضروری همچون دارو را ضعیف کرد و حتی در بسیاری از حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی موجب انزوا و قطع روابط غیردولتی میان جامعه مدنی ایران و سایر کشورهای جهان شد.

پژوهش در باب تأثیرات منفی تحریم‌های اقتصادی بر حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اتباع دولت‌های تحریم شده و ساکنان تحت حاکمیت آنها در پی وضع رژیم‌های تحریم علیه یوگسلاوی، عراق، آفریقای جنوبی، سودان و غیره از سوی شورای امنیت ملل متحد در همان دهه ۹۰ انجام شد. در سال ۱۹۹۷ کمیته ناظر بر اجرای میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که زیر نظر اکوسوک فعالیت می‌کند، در هشتمین نظریه تفسیری خود به بررسی نسبت تحریم‌های اقتصادی و احترام به این حقوق پرداخته است. مطابق این سند تفسیری حقوق بشری « هرچند تحریم‌ها در هر مورد متفاوتند، کمیته بر آن است که آنها تقریباً همیشه تأثیر فاجعه‌باری بر حقوق به رسمیت شناخته شده وفق میثاق دارند. بنابراین، برای مثال، آنها اغلب منجر به اختلال قابل توجهی در توزیع مواد غذایی، دارو و لوازم بهداشتی، تهدید کیفیت مواد غذایی و در دسترس بودن آب آشامیدنی، اختلال شدید در عملکرد نظام‌های پایه‌ای بهداشت و آموزش شده و بهره‌مندی از حق به اشتغال را تضعیف می‌کنند». به اعتقاد این کمیته «عواقب ناخواسته تحریم‌ها می‌تواند شامل این موارد باشد: تقویت قدرت سرکوبگر، ظهور تقریباً همیشگی بازار سیاه و سودهای بادآورده هنگفت برای خواصی که مدیریت این بازارها را در دست دارند، گسترش کنترل حاکمان بر جامعه و محدودسازی فرصت درخواست پناهندگی یا ابراز مخالفت سیاسی…» برجام با لغو بسیاری از تحریم‌های بین المللی وضع شده علیه ملت ایران (تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای) از این منظر کمک شایانی به جلوگیری از تداوم نقض حقوق بشر ایرانیان بر اثر نظام تحریم‌های بین المللی کرده است.

۲- به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، اختلافات و منازعات بین‌المللی ناشی از برنامه هسته‌ای ایران به ویژه پس از آن‌که تحت فصل هفتم منشور ملل متحد به عنوان پدیده تهدیدکننده صلح و امنیت بین‌المللی در دستور کار شورای امنیت قرار گرفت، طی سال‌ها همچون انبار باروتی همواره می‌توانست جنگی خانمان سوز را به جامعه بین‌المللی تحمیل کند. مخاصمه‌ای که ابعاد آن می‌توانست فراتر از تصورات و پیش‌بینی‌ها برود و حیات میلیون‌ها انسان بی‌گناه را به مخاطره بیاندازد. بر اساس برخی موازین حقوق بین‌الملل بشر (قابلیت تعلیق حقوق) در زمان جنگ این امکان برای دولت‌ها فراهم می‌شود که بسیاری از حقوق غیربنیادین بشر را به حالت تعلیق درآورد و حقوق و آزادی‌های مدنی،‌ سیاسی،‌ اقتصادی و غیره شهروندان را تعطیل کند. هر چند تجربه تاریخی نشان داده است که جنگ بهانه‌ای بسیار فراتر را برای نقض حقوق فراهم می‌کند و از قضا، این ابتدایی‌ترین و بنیادی‌ترین حقوق از جمله حق حیات و امنیت هستند که در حین مخاصمات بین‌المللی زیر پا گذاشته می‌شوند. در این حوزه نیز برجام به عنوان راه حلی مسالمت‌آمیز برای اختلاف بین‌المللی مخاطره‎آمیزی برای صلح و امنیت بین‌المللی با دور کردن سایه شوم جنگ و خشونت هم مانع از ایجاد زمینه‌های نقض گسترده و نظام‌مند حقوق بشر شد و هم طبعاً به عنوان تجربه‌ای موفق می‌تواند در سایر اختلافات بین‌المللی تخاصم‌آمیز به کار گرفته شود. به هر روی برجام فراتر از تعمیق امنیت بین‌المللی با تقویت امنیت ملی نه تنها به طور مستقیم حق شهروندان ایرانی به زندگی امن و برخورداری از امنیت را محقق و تضمین می‌کند بلکه با ایجاد فضایی امن شانس بیشتری برای بهبود وضعیت حقوق بشر به ویژه در عرصه‌های اقتصادی، ‌اجتماعی و فرهنگی و نیز حقوقی جمعی همچون حق بر توسعه و حق بر صلح خلق کرده است.

۳- با این همه برجام به عنوان پدیده‌ای حقوقی و سیاسی در نظام بین‌المللی تأثیراتی مطابق آن‌چه انتظار می‌رفت در حوزه حقوق مدنی و سیاسی ایرانیان نداشت. برجام که همچون نقطه عطفی برنامه هسته‌ای ایران را دچار دگرگونی اساسی کرد و با آثار ثانویه خویش تأثیر قابل توجهی در سرنوشت و آینده ملت ایران دارد با مشارکت بسیار اندک جامعه مدنی شکل گرفت و هر چند میل و اشتیاق فراوانی از سوی اقشار و گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی در مراحل مختلف به انجام رسیدن برجام بروز کرد، متأسفانه امکان بیان آزادانه نظرات و آرای مختلف به ویژه حول موضوع هزینه‌ها و تبعات برنامه هسته‌ای و یا حتی کارزارهای مردمی و مدنی علیه تحریم‌های ظالمانه پدید نیامد. هرچند که کارگزاران برجام آن را برآمده از مشارکت تحول‌خواهانه ملت ایران در انتخابات ۹۲ می‌دانند.

منبع: هفته نامه دولت و ملت