بررسی براهین عقلی عصمت امام از دیدگاه سید مرتضی و قاضی عبدالجبار

چکیده

 از براهین عقلی عصمت امامت می‌توان به برهان امتناع تسلسل ائمه، وجوب حفظ شریعت و وجوب پیروی امام اشاره کرد که علمای مذهب امامیه به آن استدلال کرده‌اند. از طرف دیگر، دیگر مذاهب اسلامی همچون معتزلیان، اعتبار چندانی برای عصمت قائل نیستند و سعی کرده‌اند به براهین عصمت امام از جمله سه برهان مذکور اشکال وارد کنند. این مقاله پس از بیان کلیات و معرفی مختصر دو کتاب المغنی و الشافی و تعریف عصمت، سه برهان عقلی مذکور را از نگاه دو دانشمند امامی و معتزلی (سید مرتضی و قاضی عبدالجبار) مورد تبیین و بررسی قرار می‌دهد که در طی این مسیر روشن خواهد شد که اشکالات قاضی نمی‌توانند نافی براهین مزبور باشند؛ چراکه در برهان امتناع تسلسل تکیۀ علمای امامیه بر خطاکار بودن امت است نه مسئلۀ اقامۀ حدود، در برهان حفظ شریعت نیز جایگزین‌های پیشنهادی قاضی عبدالجبار نمی‌تواند جانشین مناسبی برای حفظ شریعت باشد و در برهان پیروی از امام، عدم پیروی از امام در موارد خطای او، درواقع تقلیل جایگاه امامت به حساب می‌آید. با این وجود، برخی پاسخ‌های سید مرتضی نیز به تکمیل و توضیح بیشتری نیاز دارد.
 

تازه های تحقیق

 در این مقاله به سه برهان عقلی عصمت امام پرداخته شد و نتایج زیر حاصل آمد:

1. هر سه برهان امتناع تسلسل، حفظ شریعت و وجوب پیروی امام از براهین محکم به شمار می‌روند و اشکالات قاضی عبدالجبار به آن‌ها وارد نیست.

2. قاضی عبدالجبار در بحث امتناع تسلسل به مسئلۀ اقامۀ حدود اتکا کرد درحالی‌که امامیه (همان‌گونه که سید مرتضی پاسخ گفت) برای این برهان به مسئلۀ خطاکار بودن امت و نیاز ایشان به امام برای رسیدن به هدایت اتکا می‌کنند نه اقامۀ حدود.

3. قاضی عبدالجبار در بحث حفظ شریعت سعی کرد جایگزین‌هایی برای حفظ شریعت بیابد تا ضرورت عصمت امام را دفع کند، اما همان‌گونه که سید مرتضی پاسخ گفت، راه‌های مذکور نمی‌توانند جایگزین‌های مناسبی برای عصمت محسوب شوند.

4. از نظر قاضی عبدالجبار پیروی از امام در همۀ شریعت لازم نیست؛ پس مأمومین می‌توانند در موارد عصیان امام از وی پیروی نکنند، اما چنین سخنی مخالف حقیقت و مفهوم امامت است. ضمن اینکه پیروان، همیشه انحراف امام را نمی‌توانند تشخیص دهند.

5. براهین مذکور در کتب متأخرین به عناوین نام برده شده معروف شده و در کتب پیشینیان از جمله «المغنی» و «الشافی» چنین عنوان‌گذاری صورت نگرفته است؛ لذا در برهانی که به امتناع تسلسل معروف است، باید توجه داشت که (همانگونه که سید مرتضی نیز اشاره کرده است) نقطۀ اتکاء این برهان، وجوب لطف امام است.

کلیدواژه ها: عصمت امام؛ سید مرتضی؛ قاضی عبدالجبار؛ امتناع تسلسل؛ وجوب پیروی؛ حفظ شریعت

نویسندگان:

علی اصغر حدیدی: طلبه سطح چهار حوزۀ علمیه قم

 محمدرضا امامی نیا: استادیار دانشگاه معارف اسلامی

فصلنامه پژوهش های فلسفی – کلامی - دوره 19، شماره 72، تابستان 1396.

برای مشاهده کامل مقاله روی فایل مقابل کلیک کنید.