فرصت‌ها و چالش‌های روسیه از گسترده شدن تنش‌ها در خاورمیانه در پی حمله ایران به اسرائیل

اولین واکنش رسمی روسیه به تحولات این بود که وزارت خارجه این کشور مراتب «نگرانی شدید» خود را درباره «تنش‌زایی اخیر و خطرناک در منطقه» اعلام کرد. 

کرملین نیز روز سه‌شنبه و با گذشت چند روز از این تحولات اعلام کرد که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه از همه طرف‌ها در درگیری‌های خاورمیانه خواسته از هر اقدامی که ممکن است منجر به یک رویارویی جدید شود، پرهیز کنند.

ممکن است واکنش‌ روسیه چندان هم دور از واقعیت هم نباشد، اما نگاه تحلیل‌گران در مورد انتظارات کرملین از شروع یک جنگ تمام‌عیار در خاورمیانه به دو دسته تقسیم می‌شود؛ دسته‌ اول همچون «میشل گِریزه» محقق ارشد اندیشکده آمریکایی «رَند» که معتقد هستند روسیه خواهان جنگ بین اسرائیل و ایران نیست، و گروهی دیگر همچون «هانا نوته» که معتقد است کرملین درنهایت از افزایش تنش بین ایران و اسرائیل سود خواهد برد.

به هر روی، به نظر می‌رسد چیزی که کرملین می‌خواهد این است که بتواند از این شرایط به نفع خود و جنگ علیه اوکراین استفاده کند.

نقش مبهم روسیه در تقویت سامانه‌های دفاعی ایران

روزنامه آمریکایی واشنگتن‌پست روز سه‌شنبه به نقل از برخی مقامات اطلاعاتی نوشت مشارکت مسکو و تهران برای تقویت توانایی‌های هر دو کشور رو به افزایش است. به نوشته این روزنامه، در مارس گذشته یک شرکت اسلحه‌سازی روسی به نام ان‌پی‌پی استارت یک هیات ایرانی را برای خرید از کارخانه‌اش دعوت کرده بود. 

از جمله محصولات این شرکت، پرتابگرهای سیار و سایر اجزای آتش‌بار‌های ضدهوایی از جمله اس-۴۰۰ روسیه است که بنابر ارزیابی تحلیلگران نظامی، قادر به شناسایی و انهدام جت‌های جنگنده رادارگریز اسرائیل و ایالات متحده هستند. 

اینکه آیا بازدید ایرانیان از این کارخانه مستقیماً به خرید منتهی شده است یا نه، معلوم نیست. اما از زمان حمله روسیه به اوکراین، روابط میان تهران و مسکو نزدیک‌تر شده و ارسال پهپادهای ایرانی برای ارتش مسکو موجب شده تا دو طرف مناسبات گرم‌تری با یکدیگر داشته باشند. 

• ایران: محدودیت قانونی نداریم اما برای دامن نزدن به جنگ اوکراین به روسیه موشک بالستیک نمی‌دهیم

دوستی فزاینده مسکو با تهران ممکن است نشان دهنده این باشد که نفوذ روسیه در خاورمیانه همچنان قوی است. با این حال، این می‌تواند برای کرملین نتیجه‌ای عکس داشته باشد. 

میشل گریزه معتقد است که یک درگیری منطقه‌ای وسیع‌تر، به‌ویژه شامل درگیری مستقیم بین اسرائیل و ایران، می‌تواند کاری کند تا توانایی ایران در تامین تجهیزات نظامی برای روسیه محدود شود. 

او می‌گوید: «تهران نیز ممکن است تقاضای حمایت بیشتری از روسیه داشته باشد که با توجه به جنگ اوکراین، مسکو احتمالا می‌گوید که خودش هم ظرفیت محدودی برای ارائه دارد.»

با این حال، حشمت الله فلاحت‌پیشه، نماینده سابق مجلس روز دوشنبه به روزنامه ایرانی انتخاب گفت: «ایران در منطقه تنها است. قدرت‌های روز دنیا به کمک اسرائیل آمدند تا فشار حجمه هوایی به آن را کم کنند، اما دیگر قدرت‌ها حتی در شرایط جنگی هم به کمک ایران نیامدند. روسیه حاضر نشد تجهیزات مورد نیاز ایران را در چند وقت اخیر تأمین کند.»

دو روی سکه برای اوکراین

هانا نوته، از تحلیلگران ارشد «مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی» مستقر در واشنگتن در شبکه ایکس نوشت: «ورود خاورمیانه به موقعیتی ناشناخته (قبل از رسیدن به یک جنگ تمام‌عیار)، بهترین اتفاقی است که می‌تواند در حال حاضر برای پوتین روی دهد.» 

او معتقد است که تحولات حول تنش‌زایی بین ایران و اسرائیل باعث می‌شود تا توجهات جهانی از وقایع جنگ در اوکراین منحرف شود، کما اینکه کی‌یف در برهه حساس کنونی با چالش‌های بزرگی در خط مقدم مواجه است و روسیه با شدتی مضاعف به زیرساخت‌های انرژی اوکراین ضربه می‌زند. 

شروع جنگ اسرائیل علیه حماس در ماه اکتبر، برداشت‌های جهانی از جنگ در اوکراین را پیچیده‌تر و تلاش‌های غرب برای حمایت از کی‌یف در برابر تهاجم روسیه را مختل کرده است. شعله‌ور شدن یک تنش جدید در خاورمیانه ممکن است این مشکل را برای کی‌یف دو چندان کند.

حملات پهپادی و موشکی ایران به اسرائیل باعث شده تا نمایندگان کنگره آمریکا اقدامات فراجناحی جدیدی را علیه تهران در دستور کار قرار دهند. مضافا اینکه رئیس مجلس نمایندگان در ایالات متحده گفت که اعضای این مجلس در همین هفته در مورد بسته حمایتی از اسرائیل تصمیم خواهد گرفت. 

البته این امیدواری وجود دارد که بودجه پیشنهادی برای کمک به اوکراین نیز احتمالا در قالب همین لایحه به رای گذاشته شود. آقای جانسون چند ماه بود که از برگزاری جلسه رأی گیری درباره لایحه کمک ۹۵ میلیارد دلاری مجلس سنا به اوکراین، اسرائیل و تایوان امتناع می‌ورزید. 

این بسته کمکی، ماه‌ها به دلیل مخالفت جمهوری‌خواهان با ادامه کمک‌های مالی به اوکراین در زمان جنگ با روسیه متوقف شده بود. 

حالا حمله ایران به اسرائیل باعث شده تا احتمالا روند تصویب و ارسال این کمک‌های مالی به اوکراین سرعت بیشتری پیدا کند. 

فرصتی برای به چالش کشیدن بیشتر غرب

ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهوری اوکراین در واکنش به حمله تلافی‌جویانه ایران به اسرائیل، تبعات اقدامات تهران را به کل جهان تعمیم داد و گفت که این اقدامات همچون اقدامات روسیه «کل منطقه و جهان را تهدید می‌کند». 

رئیس‌ جمهوری اوکراین افزود که «همکاری آشکار دو رژیم [روسیه و ایران] در گسترش ترور، باید با واکنش قاطع و متحد جهان روبرو شود».

برای کرملین، منافع بالقوه‌ای که از حمله ایران به اسرائیل به دست می‌آید، گسترده و مشخص است. در بیش از دو سالی که از تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین می‌گذرد، کرملین سعی کرده است از آن به عنوان بخشی از یک رویارویی گسترده‌تر استفاده کند که در آن روسیه، از خود و بقیه جهان در برابر غرب و در راس آن ایالات متحده دفاع می‌کند.

استیو گاترمن در مقاله‌ای در وب‌سایت «رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی» در این رابطه توضیح می‌دهد که «در این بازی برد و باخت، حمله ایران به اسرائیل می‌تواند در راستای تبلیغات کرملین باشد و خوراک [تبلیغاتی] جدیدی را به روسیه بدهد که از آن برای تشدید روایت‌های عمومی خود درباره جنگ در اوکراین و رویارویی آن با غرب استفاده کند».

• تهدید آخرالزمانی روسیه در جنگ احتمالی با ناتو: پچ‌پچ کردن‌های غرب بی‌نهایت خطرناک است

ایهور سِمی‌وُلوس، مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه در کی‌یف، در گفتگو با «کارنت تایم»، شبکه روسی‌زبان که توسط رادیو اروپای آزاد با همکاری صدای آمریکا اداره می‌شود، معتقد است که حمله ایران به اسرائیل «به روسیه و کشورهای همفکرش این فرصت را می‌دهد تا این جهان تک‌قطبی را که پوتین، شی جین‌پینگ و علی خامنه‌ای زیاد از آن صحبت کرده‌اند، به چالش بکشند».

افول ظرفیت روسیه به نفع چین

اگرچه گفته شده است که مسکو از هرج و مرج در خاورمیانه درنهایت سود می‌برد و توجه و منابع غرب را از اوکراین منحرف می‌کند، اما اگر درگیری اسرائیل و حماس به یک جنگ گسترده‌تر تبدیل شود، ضرر زیادی خواهد داشت.

به اعتقاد میشل گریزه، روسیه سال‌هاست که خود را به عنوان یک بازیگر نظامی و دیپلماتیک در نزاع‌های محلی در خاورمیانه معرفی کرده است. کما اینکه روسیه از فرصت جنگ داخلی در سوریه و لیبی برای ایجاد جای پای خود در آن کشورها استفاده کرد؛ تا حدی که روسیه در پایگاه طرطوس و حمیمیم حضور نظامی خود را دائمی کرد. 

گریزه معتقد است که هرچند روسیه از بی‌ثباتی در سوریه و لیبی برای جا زدن خود به عنوان یک ضامن امنیتی در منطقه استفاده کرده، اما در صورت تشدید جنگ اسرائیل و حماس، مسکو در موقعیتی نیست که از مزایای مشابهی بهره‌مند شود. 

از نظر این تحلیلگر آمریکایی، عدم تمایل مسکو به تشدید تنش در خاورمیانه تا حدی به دلیل مشغولیت مسکو به جنگ با اوکراین است. چه بسا روسیه اکتبر گذشته هم نتوانست وقتی که نیروهای ارتش آذربایجان به منطقه قره‌باغ کوهستانی وارد شدند، در مقام حمایت از متحد سابق خود یعنی ارمنستان بر بیاید. 

خانم گریزه در ادامه اشاره می‌کند که این نشان می‌دهد روسیه همین حالا هم فاقد ظرفیت عمل به عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده در حوزه نفوذ شوروی پیشین است، چه رسد به اینکه بخواهد در خاورمیانه کاری را به انجام برساند.

خانم نوته در مصاحبه با رادیو اروپای آزاد می‌گوید: «با توجه به نزدیکی فزاینده روابط روسیه و ایران، کرملین ممکن است به این نتیجه برسد که تشنج‌زایی‌های بیشتر جمهوری اسلامی، باعث ارزش بیشتر روسیه نزد کشورهای خلیج فارس و نفوذ بیشتر مسکو بر آنها شود، چراکه کشورهای منطقه ممکن است مسکو (و پکن) را به عنوان تنها بازیگران دارای نفوذ در تهران ببینند و از آنها به عنوان میانجی برای مهار ایران کمک بخواهند.»

اما نکته نگران‌کننده برای روسیه از نظر میشل گریزه این است که یک درگیری گسترده‌تر در خاورمیانه می‌تواند به چین فرصتی بدهد تا همچون گذشته و ماجرای تنش بین عربستان سعودی و ایران در مارس ۲۰۲۳، این بار هم به عنوان یک میانجی وارد عمل شود. 

• آمریکا و بریتانیا تحریم‌های جدیدی را علیه برنامه پهپادی جمهوری اسلامی ایران وضع کردند

آنچه از نظر هانا نوته واضح‌تر به نظر می‌رسد این است که با این‌که مسکو از زمان آغاز تهاجم گسترده به اوکراین، بیش از پیش به ایران و نیروهای نیابتی آن نزدیک شده، اما مطمئنا نمی‌خواهد در یک درگیری به طور کامل در کنار ایران قرار بگیرد و احتمالا سطح تنش‌ها را تنها در محدوده‌ای کنترل شده و در راستای منافع خود می‌خواهد ببیند.