نقش هیئت در حوادث مهم ۱۵۰ سال اخیر/ نمایش انسجام اجتماعی در تکایا

احمد مسجدجامعی درباره تکیه های شهر تهران به خبرنگار مهر گفت: شواهد زیادی در تاریخ می توان یافت که نشان می دهد تهرانی ها از زمان های قدیم از ارادتمندان اهل بیت(س) بوده اند، از جمله این شواهد می توان تکیه های تهران را نام برد.

تکیه سابقه ای دیرین در حوزه تمدن اسلامی دارد

وی ادامه داد: تکیه هرچند سابقه ای دیرین در حوزه تمدن اسلامی دارد اما در تهران به ویژه از زمانی که به عنوان پایتخت انتخاب شد، تکیه به عنوان محلی برای نگهداری ابزار و وسایل عزاداری مانند پرچم، تاق شال، تمثال و ظروف و وسایل لازم و محل برگزاری مراسم آیینی در طول سال مانند ماه رمضان، سوگواری پیشوایان دین و به ویژه سوگواری های ماه محرم و اجرای تعزیه بوده است.

۵۰ تکیه مهم تهران در زمان مشروطیت

وی با اشاره به تغییرات مراسم های عزاداری با گسترش و شهر و افزایش جمعیت گفت: همزمان با گسترش تهران و شکل گیری محلات، تکیه ها نیز شکلی محلی به خود می گیرند. در آستانه مشروطیت در تهران از بیش از ۵۰ تکیه نام برده اند که عمده ترین تکایا محلی بوده اند از قبیل تکایای نوروزخان، زنبورک خانه، سرپولک، اولادجان، هفت بند و...از سوی دیگر شکل گیری شیوه های جدید تجارت و مشاغل و گروه بندی آنها به تشکیل حسینیه ها و تکیه هایی با کارکرد صنفی می انجامد از قبیل تکیه زرگرها، حلبی سازها، حداد و آهن فروش، کفاش، خرازی فروش و...

مهاجرت به تهران دلیل شکل گیری تکایای شهری

او ادامه داد: روند مهاجرت پذیری تهران باعث پیدایش شکل دیگری از تکایا شد که اهالی یک شهر که در تهران سکونت داشتند آن را تشکیل دادند، از قبیل تکیه قمی ها، تکیه کرمانی ها و...

تکیه نیاوران قدیمی ترین تیکه تهران

مسجد جامعی اضافه کرد: بعدها تکیه های موقت نیز همزمان با ایام سوگواری در گوشه و کنار خیابانهای شهر برپا می شدند. با گسترش تهران و افزایش تکیه ها، هیئتهای دینی گسترده ای نیز در محلات به وجود آمدند. قدیمی ترین تکیه باقیمانده از تهران قدیم "تکیه نیاوران" است که در حقیقت تکیه تابستانی بوده است. در سالهای تلاقی تابستان و محرم این تکیه رونق بسیاری پیدا می کرد.

"قدیمی ترین تکیه باقیمانده از تهران قدیم "تکیه نیاوران" است که در حقیقت تکیه تابستانی بوده است"در این تکیه تصویرهایی از برخی چهره های نقاشی قهوه خانه ای ایران نیز دیده می شود.

نقش تکایا در حوادث مهم ۱۵۰ سال اخیر

این عضو کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای شهر تهران افزود: اهمیت تکیه ها و هیئتها در زندگی مردم شهرها به برگزاری این گونه مراسم خلاصه نمی شد و در بسیاری از حوادث مهم ۱۵۰ سال اخیر نقش داشته اند. در واقع این هیئت ها و دسته ها همزمان با نقش مذهبی، نقشی اجتماعی نیز داشتند و مانند یک نهاد اجتماعی عمل می کردند.

نمایش انسجام اجتماعی در تکایا

مسجد جامعی معتقد است: مراسم نوحه خوانی و سینه زنی این هیئت های محلی و صنفی و قومی در روزها و شبهای محرم و به خصوص دو روز عاشورا و تاسوعا همزمان که عزاداری برای سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) و عرض ارادت به اهل بیت پیامبر بود، نشان انسجام اجتماعی نیز بود. جالب اینجا است که این هیئتها محدود به مسلمانان نبود و پیروان ادیان دیگر نیز در تکایا و هیئتهای عزاداری حضور داشتند و در روزهای عزاداری به بقیه مردم می پیوستند.

آغار حرکتهای مردمی در هیئتهای مذهبی

او درباره تاثیر این هیئتها در حوادث مهم سیاسی گفت: این هیئت ها هم در حوادث قبل و بعد مشروطه نقش مهمی داشتند و هم حوادث انقلاب اسلامی و بسیاری از حرکتهای مردمی از همین هیئت ها آغاز شده است. در کنار این هیئت ها، تعزیه نیز به عنوان یکی از آیین های ایرانی - اسلامی ضمن اینکه نشانه ارادت مردم به اهل بیت است، جنبه هایی از هنر ایرانی نیز در آن دیده می شود و به اعتباری برخی از پژوهشگران شیوه اجرایی آن را دارای ریشه ای ایرانی می دانند. آشنایی ایرانیان با تئاتر جدید به این منتهی شد که ناصرالدین شاه با تاسیس "تکیه" ای بزرگ در تهران موافقت کرده و به این صورت تکیه دولت تاسیس شد.

ممنوعیت تعزیه در دوره پهلوی اول

وی ادامه داد: در این تکیه در روزهای محرم عزاداری برپا می شد و اجرای تعزیه صورت جدی تری به خود می گرفت.

در نهضت مشروطه نیز هیئت های مذهبی و تعزیه نقشی مهم ایفا می کردند اما در دوره پهلوی، اول برگزاری تعزیه ممنوع شد.

عضو کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای شهر تهران در رابطه با ریشه های این ممنوعیت توضیح داد: الگوی رفتاری رضاشاه در این زمینه آتاتورک رئیس جمهور ترکیه بود. آتاتورک پیش از رضاشاه برای استفاده از تکایا در آن کشور که به صوفیه اختصاص داشت محدودیتهایی درنظر گرفته بود. اما مردم به خاطر علاقه ای که به اهل بیت داشتند، دور از چشم حکومت آن را برگزار می کردند در این دوره تعزیه به شکل مردمی و محلی و عمدتا در محرم و صفر تعزیه های زیادی اجرا می شد اما به شکل محلی بود و از تعزیه قاعده مند و سراسری به شکلی که در دوره قاجار اجرا می شد خبری نبود تا این که در دوره معاصر که بار دیگر تعزیه ها رونق یافتند.

احیای تعزیه به عنوان هنری بومی

وی اشاره به تلاش هایی که برای احیایی تعزیه در پیش انقلاب انجام شد گفت: پیش از انقلاب اسلامی همزمان با جشن های ۲۵۰۰ ساله تلاش هایی صورت گرفت تا تعزیه به عنوان هنری بومی احیا شود اما به خاطر اینکه در این حرکت روح تعزیه که همانا عزاداری و ابراز ارادت به امام حسین(ع) و اهل بیت است، نادیده گرفته شده بود به حرکتی جدی و پیوسته منجر نشد.

مسجد جامعی اضافه کرد: پس از انقلاب اسلامی با توجهی که به تعزیه می شد، توجه هنرمندان نیز به این موضوع جلب و به شکلی جدی تر پی گرفته شد. برگزاری آیین ها و در کنار آن مطالعات و تحقیقات پژوهشگران جنبه هایی تازه و هنرمندانه از تعزیه را پیش چشم ما قرار داد.

نزدیکی تئاترمدرن با تعزیه

این عضو شورای شهر تهران با بیان این که در نمایش مدرن امروز فاصله صحنه نمایش از مخاطب کم شده است و در برخی از تئاترها صحنه به شکلی مدور در میان مخاطبان قرار می گیرد گفت: چنانکه در تعزیه نیز تعزیه گردانان و تعزیه خوانان در میان تماشاگران قرار می گیرند و رابطه ای بی واسطه با مخاطب برقرار می کنند و حتی در بسیاری از موارد مخاطبان خود به بخشی از بازیگران در تعزیه تبدیل می شوند و فاصله بین بازیگر و مخاطب از بین می رود.

"آتاتورک پیش از رضاشاه برای استفاده از تکایا در آن کشور که به صوفیه اختصاص داشت محدودیتهایی درنظر گرفته بود"از سوی دیگر نوعی فاصله گذاری هم در تعزیه وجود دارد که در تئاتر های مدرن نیز دیده می شود. مثلا کسی که نقش شمر را ایفا می کند، خود نیز گاهی از نقش شمر بیرون آمده و با مردم برای امام حسین(ع) عزاداری می کند. نکته جالب اینجا است که تعزیه نخست توجه پژوهشگران خارجی را برانگیخت اما امروز برخی از هنرمندان تئاتر در ایران مانند بهرام بیضایی و محمد رحمانیان به امکانات هنری تعزیه پی برده اند و از خصوصیات آن در نمایش های خود استفاده می کنند. همچنین هنرمندانی تلاش کرده اند اجراهایی جذاب و همراه با نوآوری از تعزیه ارائه دهند که می توان به حسین مسافرآستانه و مهدی متوسلیان اشاره کرد.

وی ادامه داد: در نیمه اول دهه هشتاد همایش آیین هایی عاشورایی پایه گذاری شد که خوشبختانه تاکنون همه ساله تداوم یافته است. در همان ایام کوشش هایی برای ثبت تعزیه به عنوان یک شیوه بدیع هنری ایرانی در یونسکو صورت گرفت و در همان ایام برای معرفی تعزیه از ناصر تقوایی خواسته شد تا فیلمی مستند درباره آن بسازد که این مستند زمینه ساز ساختن اثری دیگر با نام "تمرین آخر" از همین کارگردان شد و در همان همایش به نمایش درآمد.

او پس از ساختن فیلمی کوتاه که بسیار تاثیرگذار است، به نکته ای درباره تعزیه اشاره کرد، او گفته بود: "تعزیه برای من مکاشفه ای جدید بود چون به هنری ناب و اصیل وارد می شدم که مستقل از تئاتر و سینما است." او همچنین گفته بود: "ما در تعزیه بازیگران فوق العاده ای داریم، یکی از ویژگی های آنان این است که می توانند نقش های متفاوت تعزیه را بازی کنند." مرحوم هاشم فیاض در فیلم تقوایی نقش معین البکا را برعهده داشت. برای تجلیل از ده ها سال تلاش مرحوم فیاض جایزه ویژه ای به وی تعلق گرفت.

لزوم مکان ثابت و مناسب برای رونق تعزیه

مسجد جامعی با اشاره به سخنان فیاض در مراسم تقدیر از تلاش هایش در عرصه تعزیه گفت:مرحوم فیاض در همان جلسه اصرار داشت که عدم رونق این شیوه نمایش ناشی از نبودن جای مناسب و ثابت برای فعالیت های آن است. به نظر او، ساخت یک سالن با امکانات لازم برای این قبیل آثار می توانست راهگشای حل بسیاری از مشکلات موجود برای استفاده از ظرفیت های این هنر با توجه به شرایط امروز باشد. اینک هاشم فیاض از میان ما رفته است و گنجینه گرانبهای او شامل صدها نوع شمشیر و کلاه خود، زره و نقاب، تمثال و صورتک و پرچم و کتاب و متن تعزیه باقی مانده است. این مجموعه می تواند پایه اصلی موزه تعزیه و نمایش های آیین ایران باشد.

"از سوی دیگر نوعی فاصله گذاری هم در تعزیه وجود دارد که در تئاتر های مدرن نیز دیده می شود"اکنون که بحث درباره بنای ضلع جنوبی شهر در میان است و بنا بر تغییر نقشه و تناسب آن با بنای تئاترشهر است.

پیشنهاد شورا برای ساخت تکیه شهر

وی اظهار امیدواری کرد:می توان این آرزو را به واقعیت نزدیک کرد و این فضا را به ساختن بنایی باشکوه و درخور برای اجرای تعزیه اختصاص داد. این بنا را می توان به اعتبار همسایگی اش با تئاتر شهر تکیه شهر نام گذاشت. این بحث در شورای شهر هم مطرح شده و فضاهایی نیز پیشنهاد شده که یکی از آنها محل سابق حزب جمهوری اسلامی است. پیشنهاد دیگری هم از سوی فرهنگستان هنر مطرح شده است که این بنا می تواند در کنار موسسه فرهنگی و هنری صبا باشد. در گفتگویی که درباره این موضوع چندی پیش با یکی از اعضای برجسته فرهنگستان هنر داشتیم از ساختن چنین بنایی استقبال و برای طراحی آن اعلام آمادگی شد.

تاسیس این بنا در کنار اقداماتی همچون گسترش پژوهش های مربوطه و ادامه تلاش ها در دهه گذشته برای ثبت بین المللی تعزیه و پرده خوانی می تواند به ایجاد یک رویداد دائمی می تواند در حفظ و تقویت این هنر بومی کمک کند.