«از نظر حقوقی، ایران تعهداتش را نقض کرده است»

گفت و گو با دکتر سعید محمودی و دکتر بهروز بیات پیرامون نامه‌ی جدید ایران به آژانس انرژی اتمی «از نظر حقوقی، ایران تعهداتش را نقض کرده است» رضا جمالی reza@radiozamaneh.com آژانس بین‏المللی انرژی اتمی روز جمعه، سوم مهرماه تایید کرد که ایران وجود یک مرکز دیگر غنی‏سازی اورانیوم را به اطلاع این سازمان رسانده است. خبرگزاری فرانسه این خبر را به نقل از سخن‏گوی آژانس منتشر کرده است. مقام‏های ایران پیش‏‏تر اعلام کرده بودند که غنی‏سازی اورانیوم در این کشور تنها در تاسیسات هسته‏ای نطنز انجام می‏شود. اما خبرگزاری آشوسیتدپرس به نقل از دیپلمات‏هایی که نخواسته‏اند نام‌شان فاش شود گزارش کرده است که مقام‏های ایرانی، روز ۲۱ سپتامبر در نامه‏ای به محمد البرادعی، دبیر کل آژانس، اعلام کرد‏ه‏اند که علاوه بر مرکز غنی‏سازی اورانیوم در نطنز، مرکز دیگری نیز به این منظور در اختیار دارند. این گزارش از سوی بیشتر خبرگزاری‏های معتبر جهان منتشر شده، اما آژانس بین‏المللی انرژی اتمی پس از انتشار این خبر در بیانیه‏ای اعلام کرد که ایران روز بیست و یکم سپتامبر در نامه‏ای به این سازمان اطلاع داده است که دومین مرکز غنی‏سازی اورانیوم در این کشور در حال ساخت است و جزییات بیشتر در مورد آن، در زمان مقتضی به اطلاع خواهد رسید.

"مقام‏های ایران پیش‏‏تر اعلام کرده بودند که غنی‏سازی اورانیوم در این کشور تنها در تاسیسات هسته‏ای نطنز انجام می‏شود"از دکتر سعید محمودی، استاد حقوق بین‏الملل در سوئد می‏پرسم که آیا وجود مرکز دیگر غنی‏سازی اورانیوم در ایران، بر خلاف موازین و حقوق بین‏الملل است؟ اطلاعات راجع به این موضوع هنوز به طور کامل در دست‏رس نیست. مثلا این‌که آیا این مرکز غنی‏سازی ساخته شده و آماده است؟ یا این‌که در مرحله‏ی برنامه‏‏ریزی است؟ و یا در مرحله‏ی شروع ساختمان است؟ چون جنبه‏های حقوقی هر کدام از این مراحل متفاوت است. طبق «پیمان منع گسترش جنگ‏افزارهای اتمی» همه‏ی کشورهای عضو از جمله ایران وظیفه دارند که در صورتی که بخواهند یک مرکز غنی‏سازی بسازند، باید در مرحله‏ی نهایی برنامه‏ریزی و شروع ساخت آن مرکز، مطلب را به آژانس اطلاع بدهند. بنابراین اگر این خبر به آن صورتی که الان منتشر شده صحیح باشد، یعنی این مرکز ساخته و آماده شده باشد و ایران تازه‏ الان به فکر اطلاع رسانی افتاده باشد، طبیعی است که مخالف این پیمان عمل کرده و از نظر حقوقی تعهدات خود را نقض کرده است. عواقب این نقض تعهد از نظر حقوقی این است که آژانس مجددا این مساله را در سیستم کار خود گزارش خواهد کرد، ایران تحت سوال قرار خواهد گرفت و به صورت مشخص تنبیه داخلی خواهد شد.

البته بیشتر جنبه‏ی سیاسی این قضیه اهمیت دارد. به این مفهوم که باورپذیری صحبت‏های ایران در شرایطی که درجه‏ی این باورپذیری تا به حال نیز کم بوده، به مراتب کم‏تر خواهد شد. آن هم در موقعیت حساسی که برای اولین بار قرار بود ایران در مذاکراتی به صورت مساوی سر میز بنشیند و صحبت کند. یعنی طرف مقابل به جهات مختلف برای اولین بار پذیرفته بود که سر میز مذاکره به صورت مساوی با طرف دیگر بنشیند و مذاکره کند. طبعا خبری به این صورت اگر صحت داشته باشد تاثیری جدی در نحوه‏ی برداشت طرف مقابل، یعنی گروه ۵+۱ خواهد گذاشت.

"مثلا این‌که آیا این مرکز غنی‏سازی ساخته شده و آماده است؟ یا این‌که در مرحله‏ی برنامه‏‏ریزی است؟ و یا در مرحله‏ی شروع ساختمان است؟ چون جنبه‏های حقوقی هر کدام از این مراحل متفاوت است"آیا این مساله برای تمام کشورهای دیگر عضو آژانس بین‏المللی انرژی اتمی ثابت است؟ یعنی قبل از این‌که بخواهند دست به ساخت و ساز تاسیسات هسته‏ای بزنند باید پیش‏تر به این آژانس اعلام کنند؟ بله، البته چون معمولا هر پروژه‏ای چند سال طول می‏کشد تا شروع شود، اگر در مرحله‏ی فکر، تحقیقات و آزمایشات اولیه است لزومی ندارد. ولی زمانی که برنامه‏ریزی نهایی شده و قرار است ساختمان شروع شود، در آن مرحله باید به آژانس اطلاع بدهند. مطابق قرارداد مجزای دو جانبه‏ای که هر کشوری با آژانس منعقد کرده باید این اطلاع‏رسانی انجام شود تا این‌که آژانس از مرحله‏ی شروع ساختمان در جریان نحوه‏ی کار، هم از نظر امنیتی و هم از نظر محل و… باشد. به همین دلیل اگر این خبر درست باشد که مرکز برای غنی‏سازی آماده است یا در مراحل پیشرفته است، طبعا ایران این قانون را نقض کرده است. دکتر سعید محمودی، استاد روابط بین‌‏الملل در سوئد به نظر شما از سوی ایران عمدی یا قصدی در افشای این مساله در این برهه‏ی زمانی وجود داشته است؟ مثلا این‌که بخواهد قدرت‏ چانه‏زنی‏اش را در گفت و گوهای رودرو با گروه ۵+۱ بالا ببرد؟ اگر این تصور از سوی ایران بوده باشد به نظر من تصور و حساب ناصحیحی است.

یعنی اگر ایران فکر می‏کند با نشان دادن این‌که ظرفیت‏هایی بیش از آن‏چه تا به حال اعلام کرده دارد و بنابراین از موضع قدرت بیشتر وارد گفت و گو می‏شود. از نظر تاکتیکی محاسبه‏ی نادرستی است. چون در طول هفت سال گذشته اساسا این‌گونه بوده که هم از طریق بازرسی‏های دائم و مفصل آژانس و هم از طریق سرویس‏های اطلاعاتی کشورهای غربی از تمام تاسیسات مربوط به برنامه‏ی اتمی ایران آگاهی دارند و تنها چیزی که الان نامشخص است و یا خواسته‏ی غرب است نحوه‏ی عمل‏کرد تاسیسات اتمی است و این‌که در آن‏جا چقدر و چه ‏کاری انجام می‏شود. نه این که اصولا وجود دارند یا نه. به همین دلیل اگر ایران الان واقعا اعلام کرده باشد که «ما مرکزی داشتیم و تا به حال هم اطلاع نداده بودیم» جز این‌که اعتماد طرف مقابل را به‏کلی از بین ببرد و این سو‌ءظن را ایجاد کند که شاید بازهم جای دیگری باشد که ایران نگفته و در آینده کشف شود اثر دیگری ندارد.

"عواقب این نقض تعهد از نظر حقوقی این است که آژانس مجددا این مساله را در سیستم کار خود گزارش خواهد کرد، ایران تحت سوال قرار خواهد گرفت و به صورت مشخص تنبیه داخلی خواهد شد"از این جهت به نظر من یک اقدام تاکتیکی ناصحیح از جانب ایران بوده است. در صورتی که خبر وجود تاسیسات غنی‏سازی دیگری در ایران حقیقت داشته باشد معلوم نیست آیا مقامات جمهوری اسلامی بر اساس تعهدات خود در چهارچوب «پیمان منع گسترش جنگ‏افزارهای اتمی»، در زمان مقرر در صدد اطلاع‏رسانی به آژانس برآمده‏اند؟ یا این‌که این تاسیسات از قبل فعال بوده و انتخاب زمان حاضر برای خبررسانی انگیزه‏ی دیگری داشته است. از دکتر بهروز بیات، کارشناس مستقل انرژی اتمی در شهر وین در ارتباط با ارزیابی این موضوع می‌پرسم: مساله‏ای است که من را مقداری به تعجب وا می‏دارد. دولت ایران به این وسیله زمینه‏ی اعتماد بین‏المللی‏اش را کاهش می‏دهد. از طرفی هم به نوعی کشیده‏ای به صورت آژانس بین‏المللی انرژی اتمی است که اعلام کرده: «ایران تا کنون اقداماتی که خارج از کنترل آژانس باشد انجام نداده است.» دو گمانه‏زنی می‏توان کرد؛ یکی این‌که شاید دولت ایران خبردار شده که آژانس‏های اطلاعاتی غرب یا امریکا از موضوع خبر پیدا کرده‏اند و به همین دلیل موضوع را اعلام کرده است.

این یکی از احتمالاتی است که خود غربی‏ها هم مطرح می‏کنند. موضوع دیگر این‌که ممکن است در این لحظه یا بخواهند قدرت چانه‏زنی‏شان را بالا ببرند و یا این‌که واقعا اقدامی تحریک‏آمیز است. آیا این احتمال وجود ندارد که خواست شفاف‏سازی بیشتری از سوی ایران در زمینه‏ی تاسیسات هسته‏ایش وجود داشته باشد؟ شاید دیرهنگام باشد. اما آنچه تا کنون شنیده‏ایم هنوز هیچ‏کدام کاملا دقیق نیست. یکی اعلامی است که دولت ایران کرده مبنی بر این‌که تاسیسات دیگر غنی‏سازی در نزدیکی‏های قم در ۱۶۰ کیلومتری جنوب غربی تهران دارد.

"به این مفهوم که باورپذیری صحبت‏های ایران در شرایطی که درجه‏ی این باورپذیری تا به حال نیز کم بوده، به مراتب کم‏تر خواهد شد"اعلام این موضوع از جهتی می‏تواند بی‏هنگام باشد. دو نوع تفسیر می‏توان کرد؛ یکی این‌که هرگونه فعالیتی که در جهت غنی‏سازی و اصولا در جهت فعالیت‏های هسته‏ای باشد باید از قبل خبر داده شود. دولت ایران به طور واضح نگفته، ولی از یکی از منابع آژانس بین‏المللی انرژی اتمی نقل شده که گویا ۳۰۰۰ سانتریفیوژ در این تاسیسات جدید نصب شده‏اند. از همین منبع نقل شده که در آن‏جا هنوز مواد رادیواکتیو برای غنی کردن وارد نکرده‏اند. این موضوع می‏تواند اختلاف تفسیر باشد که آیا از زمانی که مواد رادیواکتیو وارد دستگاه‏ها می‏کنند دولت ایران موظف به خبردهی است؟ یا به محض این‌که شروع به ساختن تاسیسات می‏کند؟ خُب، این بحث‏های ظریف حقوقی قضیه است.

ولی در شرایط موجود جهانی که اعتمادی بین جامعه‏ی غرب و ایران وجود ندارد یا خیلی خفیف است چنین اقدامی در جهت اعتماد سازی نیست. مکان تأسیسات هسته‌ای ایران دو روز پیش آقای علی‏اکبر صالحی، رییس جدید سازمان انرژی اتمی ایران نیز اعلام کرد که ایران به نسل جدیدی از سانتریفیوژهایی دست پیدا کرده که قدرت جداسازی در این دستگاه دو برابر دستگاه‏های قبلی است. اظهار چنین مطلبی در باره‏ی توان هسته‏ای ایران در آستانه‏ی نشست ایران با گروه ۵+۱ را چگونه تحلیل می‏کنید؟ آقای صالحی گفته است که ایران یک خط نمونه مرکب از ده سانت درست کرده است که بازدهی‏اش بالاتر است. من شخصا این را به بالا بردن قدرت چانه‏زنی تعبیر می‏کنم. چون این ادعا از یک جهت برای کسی که بیرون از جریان است قابل راست‏آزمایی نیست.

"آن هم در موقعیت حساسی که برای اولین بار قرار بود ایران در مذاکراتی به صورت مساوی سر میز بنشیند و صحبت کند"اما حتی اگر فرض کنیم درست باشد مهم این است که مبنای مقایسه چیست. به لحاظ این‌که اهمیت تولید صنعتی و اهمیت جهانی پیدا کند خیلی مهم است که مبنای سنجش ما چه بوده و بر کدام مبنا می‏‏گوییم پنج برابر شده است. به این دلیل، من این را بیشتر به عنوان بالا بردن قدرت چانه‏زنی دولت جمهوری اسلامی ایران تلقی کرده‏ام. با توجه به این‌که آقای صالحی در همین مصاحبه‏ی مطبوعاتی چند جا به این نکته اشاره دارد که عملا مساله‏ی تعلیق غنی‏سازی در دستور کار هست ولی نه به عنوان پیش‏شرط. یعنی بر خلاف صحبت‏هایی که از آقای احمدی‏نژاد می‏شنویم یا صحبت‏های آقای جلیلی که گفته است: «مساله‏ی‏ غنی‏سازی به هیچ وجه مورد مذاکره قرار نمی‏گیرد، بلکه حق مسلم ماست»، صحبت‏های آقای صالحی دلالت بر این دارد که می‏شود راجع به تعلیق غنی‏سازی هم گفت‏گو کرد ولی نه به عنوان پیش‏شرط.

در آغاز نشست کشورهای گروه ۲۰ هم هستیم که در آن به موضوع «جهان عاری از جنگ‏افزار هسته‏ای» پرداخته می‏شود. ضمن این‌که دیروز در شورای امنیت سازمان ملل نیز قطع‏نامه‏ای در همین ارتباط یعنی حرکت جهان به سوی حذف سلاح‏های هسته‏ای صادر شد. این گونه نشست‏ها و بیانیه‏ها چقدر می‏توانند به تعدیل یا حذف کامل سلاح‏های هسته‏ای در جهان کمک کنند؟ چقدر اراده‏ی بین‏المللی در این زمینه وجود دارد؟ یا این‌که این قطعنامه‏ها فقط جنبه‏ی تشریفاتی و شعاری دارند؟ این‌که اصلا این موضوع از سوی کشور بزرگی مانند امریکا مطرح شده است، قدم بسیار مهمی است و جای خوشحالی دارد. اما نباید به خودمان توهم راه بدهیم که حتی در دوران زندگی بسیاری از ما به چنین هدفی برسیم. چون باید توجه داشته باشیم که برای نمونه آن‌چه باعث می‏شود کشوری مثل روسیه با قدرت اقتصادی ضعیف بتواند هنوز در سطح بین‏المللی اظهار وجود کند این موضوع است که دارای جنگ‏افزارهای هسته‏ای است.

"یعنی طرف مقابل به جهات مختلف برای اولین بار پذیرفته بود که سر میز مذاکره به صورت مساوی با طرف دیگر بنشیند و مذاکره کند"یعنی روسیه که کشوری به لحاظ اقتصادی ضعیف است با قدرت نظامی‏اش می‏تواند دنیا را چندین بار نابود کند. حتی اگر کشور بزرگی مثل امریکا هم که قدرت نظامی‏اش در سطوح دیگری است و خیلی بالا است در مورد چنین موضوعی توافق داشته باشد. دولت‏های با قدرت متوسط به این راحتی حاضر نخواهند بود چیزی که عدم تقارن نظامی را در دنیا تا حدودی از بین می‏برد به راحتی از دست بدهند. برای نمونه، این مهم نیست که کشوری ۲۰۰ بمب هسته‏ای داشته باشد و دیگری ۱۰۰۰ بمب هسته‏ای، هر دو می‏توانند هم‏دیگر را نابود کنند. از این لحاظ با وجود عدم تقارن در سطوح اقتصادی در سطوح قدرت مالی و در سطوح نظامی، داشتن جنگ‏افزار هسته‏ای به نوعی این تقارن را دست کم برای کشورهای متوسطی مانند روسیه، فرانسه و انگلیس به وجود می‏آورد.

به همین دلیل، این کشورها حاضر نیستند به راحتی چنین امکانی را از دست بدهند. البته باید امیدوار بود که در سال‏های آینده وضعیت دنیا تغییر کند و شرایط دیگری به‏وجود بیاید