سیاستمداران علامه شریف رضی را الگوی خود قرار دهند

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»،‌ «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)» و… در تازه‌ترین یادداشت ارسالی خود به مهر درباره علامه شریف رضی نوشته است. این یادداشت را در ادامه بخوانید:

ابوالحسن محمد بن ابی احمد بن موسی موسوی که به شریف رضی و سید رضی مشهور است، دانشمند و ادیبی برجسته در میان علویان و شیعیان بود. او از تباری نامور و جایگاهی سترگ و بی‌مانند در دولت عباسیان و آل بویه برخوردار بود و به همراه برادر بزرگترش ابوالقاسم شریف مرتضی (که چهار سال از وی بزرگ‌تر بود) از استوانه‌های علم و ادب در سده چهارم هجری محسوب می‌شد و آثار علمی ارزنده‌ای را به دنیای علم و ادب تقدیم کرد. وی در کنار شهرتش در ادبیات و شعر، در دیگر رشته‌های علمی زمان خود همانند قرآن پژوهی، فقه و حدیث نیز به مطالعاتی ژرف پرداخته و در سیاست نیز دستی داشته و از چهره‌های سیاسی قابل احترام زمان خود به شمار می‌رفت.

پدرش ابواحمد نیز در دولت بنی عباس و آل بویه از جایگاه برجسته‌ای برخوردار بود و به طاهر و ذی المناقب مشهور بوده است. ابواحمد پنج مرتبه مسئولیت نقابت علویان (سرپرستی علویان) را بر عهده گرفت و در سال ۴۰۰ هجری در حالی که ۹۷ سال از عمرش می‌گذشت، وفات کرد.

"این یادداشت را در ادامه بخوانید:ابوالحسن محمد بن ابی احمد بن موسی موسوی که به شریف رضی و سید رضی مشهور است، دانشمند و ادیبی برجسته در میان علویان و شیعیان بود"(۱)

مادر سیدرضی و سیدمرتضی، بانویی ارجمند به نام فاطمه دخت حسین بن حسن ناصر بوده و بانویی برخوردار از علم، فضل، تقوا و نجابت بوده و گفته می‌شود شیخ مفید (دانشمند نامدار جهان تشیع و استاد شریف رضی و مرتضی) کتاب «أحکام النساء» را برای او (مادر شریف رضی) نگاشته و در مقدمه کتاب از او با عنوان بانویی محترم و برخوردار از فضل یاد کرده است. (۲)

نسب پدر شریف رضی با پنج واسطه به امام هفتم حضرت موسی بن جعفر(ع) می‌رسد و مادرش نیز با ۶ واسطه به امام چهارم(ع) (و به نقلی دیگر به عمر بن علی بن أبی طالب) می‌رسد؛ از این رو شریف رضی هم از ناحیه پدر و هم مادر، علوی و هاشمی بوده است.

شریف رضی در کودکی و نوجوانی به فراگیری علم و دانش مشغول شد و در این راه جدیت قابل تقدیری از خود به نمایش ‌گذاشت و نزد تعدادی از ناموران علم، ادبیات و زبان شناسی در عراق آن روزگار، به آموختن پرداخت و دانش را فرا گرفت. (۳)

از جمله اساتید وی توان به چهره‎های ذیل اشارت جست:

ابواسحاق ابراهیم بن احمد، ابوعلی فارسی (ادیب و نحوی بزرگ و صاحب نظر در علم نحو)، ابوسعید سیرافی، قاضی عبدالجبار بغدادی، ابوالفتح عثمان بن جنی (نحوی برجسته و صاحب کتاب الخصائص)، ابوعبدالله مرزبانی، محمد بن موسی خوارزمی و... می‎توان گفت برجسته‎ترین استاد شریف رضی، دانشمند نامدار جهان تشیع مرحوم شیخ مفید است که شریف رضی به همراه برادرش شریف مرتضی از دوران کودکی نزد وی به فراگیری علم و دانش (بویژه دانش فقه) مشغول شدند.

در این باره حکایت مشهوری نیز نقل شده که تقدیم خوانندگان محترم می‌شود:

شبی شیخ مفید در عالم رویا دید گویی فاطمه دخت پیامبر اسلام(ص) بر او در مسجدش (در ناحیه کرخ بغداد) وارد شده و به همراه او دو فرزند خردسالش امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) نیز هستند. حضرت زهرا(س) دو فرزندش(ع) را به شیخ سپرد تا به آنان دانش فقه را بیاموزد.

شیخ با تعجب از خواب برخاست. صبح روز بعد، فاطمه دختر ناصر به همراه کنیزانش و دو فرزندش محمد رضی و علی مرتضی بر شیخ وارد شد. شیخ مفید از جای برخاست و بر آن بانوی بزرگوار سلام کرد. مادر شریف رضی و مرتضی، از شیخ مفید درخواست کرد تا به فرزندانش علم فقه را بیاموزد. شیخ مفید نیز رویای شب گذشته‌اش را به یاد آورد و گریست و آموزش فقه را به این دو برادر نابغه بر عهده گرفت.

"ابواحمد پنج مرتبه مسئولیت نقابت علویان (سرپرستی علویان) را بر عهده گرفت و در سال ۴۰۰ هجری در حالی که ۹۷ سال از عمرش می‌گذشت، وفات کرد"(۴)

درباره کودکی شریف رضی و نبوغ وی در کودکی چنین نقل شده است: هنگامی که شریف رضی (زمانی که کمتر از ۱۰ سال داشت) نزد استادش ابن سیرافی به فراگیری دانش نحو مشغول بود، روزی در حلقه درس نشسته بود و استادش از او پرسید: در جمله ضَرَبَ زَیدٌ عمروً، علامت نصب در عمرو چیست؟ او نیز پاسخ داد: دشمنی علی(ع). [اشاره به عمرو بن عاص که در قلبش دشمنی امام علی را در سینه داشت؛ نصب یکی از معانی‍اش به معنای دشمنی و ستیز است.] استاد و همه حاضران در آن جلسه از نبوغ، هوش، توان بالا و قدرت بر پاسخ گویی وی شگفت زده شدند. (۵)

شریف رضی در دوران جوانی‌اش مردی بزرگوار، بااخلاق و فضیلت و از همتی بلند برخوردار بود. او از کسی هدیه‌ای نمی‌پذیرفت و حتی زمانی که استادش ابواسحاق ابراهیم بن احمد خانه‌ای از خود را در منطقه ی کرخ بغداد به شاگردش شریف رضی بخشید، آن را نپذیرفت و پیشنهاد استادش را محترمانه رد کرد و گفت: من تاکنون از کسی حتی پدرم هدیه‌ای را نپذیرفتم. استادش نیز به او گفت: حقی که من (به عنوان استاد قرآن و علوم دینی) بر شما دارم، از پدرت بیشتر و بزرگتر است.

شریف رضی که این پاسخ را شنید، هدیه استادش را پذیرفت. (۶)

دوران حیات شریف رضی، رویدادهای سیاسی فراوانی به انجام رسید و خلفای عباسی در آن دوران، از قدرت کمتری در مقایسه با دوران نخست خلافت این خاندان برخوردار بودند و خاندان آل بویه از نفوذ و سلطه بیشتری برخوردار گشتند.

شریف رضی در دوران زندگانی‌اش از سیاست نیز دور نبود. او نزد خلفای عباسی و زمامداران آل بویه از جایگاهی رفیع برخوردار بوده است. نقل است روزی شریف رضی نزد خلیفه عباسی طائع بالله نشسته بود و محاسن خویش را بدست گرفته بود. خلیفه از او پرسید: آیا از آن بوی خلافت را استشمام می‌کنی؟ شریف نیز با شجاعت پاسخ داد: بلکه بوی نبوت را استشمام می‌کنم.

"صبح روز بعد، فاطمه دختر ناصر به همراه کنیزانش و دو فرزندش محمد رضی و علی مرتضی بر شیخ وارد شد"(۷)

شریف رضی و برادر بزگترش شریف مرتضی هر دو از نوابغ جهان اسلام و دانشمندان سترگ زمان خود بودند. شریف رضی که از استعداد بی نظیری در سرودن شعر برخوردار و از او دیوان شعری برجای مانده، به دلیل اخلاق والا و صفات پسندیده‌اش همانند حلم، گذشت، مهربانی و عطوفت هرگز کسی را در اشعارش هجو نگفته و از دشمنان و حسودانش در شعر نام نبرده و از آنان به بدی یاد نکرده و متعرض آنان نشده است. شریف رضی هیچ زمان برای دریافت صله و پاداش، شعری نگفت. (۸)

او سیدی بزرگوار و دارای هیبتی بی مانند بود و به القابی همچون طاهر، أوحد (به معنای یگانه) و ذی المناقب نیز شهرت داشت. او و برادرش علی مرتضی هر دو از دانشمندان بزرگ جهان اسلام و تشیع بوده (۹) و آثار فراوانی را به دنیای علم و فرهنگ تقدیم کرده‌اند.

از برجسته‌ترین آثار مرحوم شریف رضی، گردآوری کتاب گرانسنگ نهج البلاغه سخنان امام المتقین حضرت علی بن أبی طالب(ع) در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار است. این کتاب همواره مورد توجه دانشمندان شیعه و اهل سنت بوده و شروح بسیاری بر آن نگاشته شده است.

از دیگر نوشته‌های قلمی شریف رضی می‌توان به خصائص الأئمة، مجازات الآثار النبویة، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، حقائق التأویل و دقائق التنزیل، رسائل، دیوان شعر و... اشاره کرد. اما نامدارترین و ماندگارترین اثری که از شریف رضی برجای مانده، همان نهج البلاغه است که آن را حدود ۶ سال پیش از وفاتش به پایان رسانده است.

سرانجام شریف رضی در محرم سال ۴۰۴ در حالی که تنها ۴۵ سال از عمرش می‌گذشت، چشم از جهان فروبست و در مراسمی باشکوه به خاک سپرده شد. فخر الملک و بسیاری از بزرگان، چهره‌های برجسته، قاضیان و درباریان عباسی و آل بویه بر پیکر او نماز گذاردند و او را ابتدا در خانه‌اش (منطقه کرخ بغداد) به خاک سپردند.

"شیخ مفید نیز رویای شب گذشته‌اش را به یاد آورد و گریست و آموزش فقه را به این دو برادر نابغه بر عهده گرفت"برادرش شریف مرتضی که بسیار اندوهگین بود، نتوانست به پیکر برادرش شریف رضی بنگرد و نماز بخواند؛ از این رو فخر الملک ابوغالب بر پیکر شریف رضی نماز را اقامه کرد. (۱۰) چندی بعد، پیکرش را به کربلای معلا برده و نزد جدش امام حسین بن علی(ع) به خاک سپردند. (۱۱)

خلاصه سخن آنکه شریف رضی دانشمند و ادیبی برجسته در دوران سوم خلافت عباسی بوده و از تباری نامدار برخوردار بوده و مسئولیت نقابت و سرپرستی علویان را بر عهده داشت. وی همچنین برای مدتی مسئولیت رسیدگی به مظالم (دادگستری کنونی) را بر عهده گرفت و در کنار جایگاه ادبی، علمی و تالیف و گردآوری آثاری ارزنده، در سیاست نیز حضور موثری داشت و از چهره‌های سیاسی و اخلاقگرای زمان خود به شمار می‌رفت و همواره مورد احترام دستگاه خلافت عباسی (احترامی توام با حساسیت و مراقبت) و حکومت آل بویه بود. او با آنکه از عمری طولانی برخوردار نشد، در دوران زندگی خود که تنها ۴۵ سال به طول انجامید، اقداماتی ماندگار و ارزشمند به انجام رساند که مهمترین آن، گردآوری سخنان امیر مومنان(ع) در قالب کتابی با عنوان نهج البلاغه است که اثری ژرف و پاینده محسوب می‌شود و همواره مورد توجه اسلام پژوهان در طول سده‌های گذشته بوده و خواهد بود.

پی‌نوشت‌ها

۱.شرح نهج البلاغة، ج۱ ص۲۹

۲.سید رضی بر ساحل نهج البلاغه، ص۱۶

۳.الشریف الرضی محمد بن الحسین بن موسی الموسوی، ص۶۰- ۵۹

۴.شرح نهج البلاغة، ج۱ص۳۷

۵.الشریف الرضی حیاته و شعره، ص۱۳

۶.سید رضی بر ساحل نهج البلاغه، ص۵۱- ۵۰

۷.همان، ص۴۳

۸.نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی، ص۱۷

۹.أکذوبتان حول الشریف الرضی التقی الزاهد، ص۱۴

۱۰.شرح نهج البلاغة، ج۱ ص۳۷

۱۱.الشریف الرضی حیاته و شعره، ص۱۷؛ شریف مرتضی نیز پس از عمری طولانی در سال ۴۳۶ هجری در بغداد وفات کرد و پیکر او را نیز نزد پدر و برادرش در کربلا به خاک سپردند.

(ر.ک: بررسی و شرح گزیده اشعار شریف مرتضی، ص۳۱- ۲۹)

فهرست منابع

۱- ابراهیم نژاد، محمد، سید رضی بر ساحل نهج البلاغه، نشر بین الملل ۱۳۸۵

۲- ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، بیروت، دارالساقیة ۲۰۰۱

۳- امینی، محمد هادی، الشریف الرضی محمد بن الحسین بن موسی الموسوی، تهران، بنیاد نهج البلاغه ۱۴۰۸ق

۴- دوانی، علی، نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی، انتشارات نهج البلاغه

۵- گودینی، محمد جواد، بررسی و شرح گزیده اشعار شریف مرتضی، تهران، نشر نظری ۱۳۹۶

۶- عاملی، جعفر مرتضی، أکذوبتان حول الشریف الرضی التقی الزاهد، قم

۷- نورالدین، حسن جعفر، الشریف الرضی حیاته و شعره، بیروت، دارالکتب العلمیة ۱۹۹۰